ابوالعباس سفاح در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| موضوع مرتبط = ابوالعباس سفاح

| عنوان مدخل  = ابوالعباس سفاح

[[عبدالله بن محمد بن علی عباسی]] دارای [[کنیه]] ابوالعباس بود<ref>تاریخ یعقوبی، ج۲، ص۲۸۲.</ref>. در [[سال ۱۰۵ ق]]. /۷۲۳م. در حمیمه واقع در [[شراة]] در منطقه بلقاء [[شام]] متولد و در آنجا [[رشد]] کرد<ref>خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱۰، ص۴۶ - ۴۷؛ تاریخ ابن‌کثیر، ج۱۰، ص۵۲.</ref>. در [[روز جمعه]] [[دوازدهم ربیع الاول]] ۱۳۲ ق. تشرین اول ۷۴۹م. در [[کوفه]] به عنوان [[خلیفه]] با او [[بیعت]] شد.

ابوالعباس به شیوه [[خلفا]] پس از [[انتخاب]] شدن، خطبه‌ای در [[مسجد کوفه]] ایراد کرد و در آن هدفش را از برپایی [[انقلاب]] [[عباسی]] شرح داد و به [[امویان]] ـ که آنان را [[غاصبان خلافت]] نامید ـ [[ناسزا]] گفت و به [[کوفیان]] [[پشتیبان]] انقلاب، [[وعده]] افزایش مقرری داد. او یادآور شد که وی «[[خونریزی]] است که همه چیز را [[حلال]] می‌شمارد و فردی انقلابی است که هر چیزی را نابود می‌کند»<ref>برای آگاهی از متن خطبه، ر. ک: تاریخ طبری، ج۷، ص۴۲۵ - ۴۲۶، احتمالاً منظور از سفاح در اینجا، بخشنده باشد؛ زیرا این کلمه در مدح کوفیان و افزایش مقرری آنان بیان شد؛ یعنی با معنی کرم همخوانی دارد. وی نسبت به دوستانش بخشنده و نسبت به دشمنانش سخت‌گیر بود. گفتنی است سفاح معانی متعددی دارد از جمله: خونریز، بخشنده‌ای که دینار می‌بخشد و سخنور. در این باره، ر. ک: ابن‌منظور، لسان العرب، ج۲، ص۴۸۵ - ۴۸۶؛ عبادی، عبدالحمید، صور و بحوث من التاریخ الاسلامی، ج۲، ص۷۰.</ref><ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۳۱.</ref>

سفاح در کوفه ساکن بود و وضع آنجا را استثنایی تشخیص داد؛ زیرا بیشتر ساکنان کوفه [[شیعه]] علی {{ع}} بودند و انقلاب عباسی را [[تأیید]] نمی‌کردند. از این‌رو از آنجا به مکانی در نزدیکی [[کوفه]] معروف به هاشمیه کوفه رفت. پس از مدتی کوتاه از آنجا، به [[شهر انبار]] در شمال کوفه واقع در کناره‌های [[فرات]] رفت ([[سال ۱۳۴ ق]]/۷۵۱ م) و در کنار آن برای خودش شهری ساخت که به هاشمیه [[انبار]] معروف شد. وی تا [[زمان]] مرگش به [[سال ۱۳۶ ق]]. /۷۵۴م. در آنجا بود.

ابوالعباس هنگامی که [[خلیفه]] شد، به جز آنچه سپاهش در [[اختیار]] داشت، چیزی نداشت. [[سپاهیان]] او آماده [[رویارویی]] نهایی با امویان بودند و کلیه [[کارها]] را [[فرماندهان]] و داعیان به عهده داشتند. کار او طاقت‌فرسا و سخت بود. لازم بود وی جای پای [[عباسیان]] را در [[حکومت]] مستحکم و اساس آن را [[پایدار]] کند؛ از این‌رو از [[برادران]]، عموها و [[برادر]]زادگان خود [[یاری]] خواست و آنان را در حکومت خویش مشارکت داد تا از یک سو [[فرماندهان]] و داعیان، بدون ایشان کار را به انحصار خود در نیاورند و از سوی دیگر [[قدرت]] به صورت تدریجی به افراد [[خاندان عباسی]] منتقل شود. از این‌رو عموهایش سلیمان بن علی را [[استاندار بصره]] و توابع آن، [[اسماعیل بن علی]] را [[استاندار]] [[اهواز]]، [[داوود بن علی]] را بعد از برکناری از [[کوفه]]، [[حاکم]] [[حجاز]] و [[یمن]] و [[عبدالله بن علی]] را متولی [[جنگ]] با [[مروان]] دوم و برادرش [[منصور]] را عهده‌دار جنگ با [[یزید بن هبیره]] کرد<ref>تاریخ طبری، ج۷، ص۴۳۲، ۴۵۰ و ۴۵۸ ـ ۴۵۹.</ref>.

در خصوص این حرکت‌ها موارد زیر را بیان می‌کنیم: [[حبیب بن مرة مری]] در منطقه بَثَنِیّة [[فلسطین]]، بَلقاء و [[حوران]]، [[ابوالورد]] در قِنَّسْرین و [[اسامة بن مسلم]] در جزیره [[شورش]] کردند<ref>تاریخ طبری، ص۴۴۳ – ۴۴۷.</ref>. [[فرماندهان]] این حرکت‌ها پرچم‌های سفید برافراشته خود را «سفید جامگان» نامیدند که بیانگر [[نافرمانی]] آنان از [[حکومت عباسی]] بود که شِعار سیاه را برگزیده بود و پیروانش را «سیاه جامگان» می‌نامید؛ بنابراین [[عبدالله بن علی]] پیش از [[چیرگی]] بر این حرکت‌ها و به [[اطاعت]] واداشتن شهرهای رَقّه، حران، رُها، ماردین، دِمَشق و فِلَسطین، چند ماهی را در [[عملیات نظامی]] پی در پی به سر برد.

سفاح به حذف رقیب [[سیاسی]]، یعنی ابوسلمه، [[وزیر]] [[آل محمد]]، [[اقدام]] کرد که می‌خواست [[پادشاه]] باشد، ولی [[حکومت]] نکند. او به انتقال [[خلافت]] از [[بنی‌عباس]] به [[آل علی]] {{ع}} متهم بود. سفاح [[تصمیم]] داشت پس از رسیدن به خلافت، به او [[حمله]] برد؛ اما فضای حکومت نوپا، اجازه چنین کاری نمی‌داد؛ از این‌رو او را در مقامش ابقا کرد. سرانجام پس از [[پیروزی]] [[سفاح]] بر حرکت‌های مخالف، فرصتی به دست آورد تا از دست وزیرش [[رهایی]] یابد؛ اما [[داوود بن علی]] به او توصیه کرد نامه‌ای به ابومسلم بنویسد و مسأله [[ابوسلمه]] را برای وی تشریح کند تا موجب [[وحشت]] او نشود.

[[ابومسلم مرار بن انس ضبی]] را اعزام کرد تا او را به [[قتل]] برساند. وی به کمین او نشست و او را همراه [[اسید بن عبدالله]] در [[رجب]] ۱۳۲ ق. / شباط ۷۵۰ م. کشت<ref>جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، ص۹۰.</ref><ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۳۲.</ref>

در [[سال ۱۳۲ ق]]. / ۷۵۰ م. [[ارتش]] چین پس از [[غلبه]] بر [[شهر]] سوپاپ آن را ویران کرد و در سال بعد چینی‌ها از درگیری موجود میان اخشید فرغانه و [[پادشاه]] [[چاچ]] [تاشکند] که طرف نخستین، از آنان [[یاری]] خواسته بود استفاده کردند و با [[شتاب]]، [[قدرت]] خود را در منطقه گسترش دادند و در برابر فَرْغانه ظاهر شده، به [[شهر]] چاچ [[هجوم]] بردند و آنجا را محاصره کردند تا به [[فرمان]] آنها گردن نهد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۲.</ref>.

[[فرمانده]] [[مسلمانان]]، [[زیاد بن صالح]] ـ که از [[سرگردانی]] ناشی از فرونشاندن [[شورش]] [[شریک بن شیخ مهری]] در بخارا [[فراغت]] یافته بود ـ توانست در [[ذی‌حجه]] ۱۳۳ ق. /آب ۷۵۱ م. در کنار رودخانه طراز، [[سپاه]] چینی را [[شکست]] دهد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۲.</ref>، این در حالی بود که زیاد با [[ابوداوود]]، [[خالد بن ابراهیم]] که از سوی ابومسلم [[حاکم]] بلخ بود، هم‌پیمان شد. این [[پیمان]] در [[عملیات نظامی]] واقع در نواحی ختل و کش، صورت پذیرفت. حاکم ختل به چین گریخت، دهقان کش کشته شد و برادرش به جای او به تخت نشست<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۳.</ref>. سپس چین با معضل داخلی روبه‌رو شد و [[جنگ]] خانگی برای تصاحب تاج و تخت در آنجا شعله‌ور شد و این مسأله چینی‌ها را از دخالت در امور [[سرزمین]] ماوراءالنهر بازداشت. جنگ طِراز پایان دخالت چین در این منطقه محسوب می‌شود. [[مردم]] ماوراءالنهر، مدت [[زمان]] طولانی در سایه [[حکومت عباسی]] با [[آسایش]] [[زندگی]] کردند<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص۳۴.</ref>.

امپراتور در [[سال ۱۳۳ ق]]. /۷۵۱ م. به منطقه مرزی ارمنستان [[حمله]] کرد و بر [[دژ]] ثیود و سیبولیس (ارضروم) [[غلبه]] کرد. [[سپاه]] [[عباسی]] به [[فرماندهی]] [[مخلد بن مقاتل بن حکیم]] نتوانست در مقابل آن [[پایداری]] کند<ref>تاریخ خلیفة بن خیاط، ج۲، ص۴۲۶.</ref>.

در [[سال ۱۳۴ ق]]. / ۷۵۲ م. [[ابوالعباس]] به دو [[حمله]] تابستانی به ملطیه دست زد. [[حمله نخستین]]، به [[فرماندهی]] عموهایش، [[صالح]] و عیسی [[فرزندان علی]] بود، که حصار آن را نابود کردند. حمله دوم به فرماندهی [[محمد بن نصر بن بریم حمیری]] بود که وارد [[دژ]] طوانه شد<ref>تاریخ خلیفة بن خیاط، ج۲، ص۴۲۶.</ref>. همچنین در پایان این سال، وی به فرماندهی [[عبدالله بن حبیب]] فِهری به حمله دریایی به سیسیل و سردینیا [[اقدام]] کرد<ref>ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۴، ص۳۴۵. مصحح: ابن‌اثیر این حادثه را در حوادث سال ۱۳۵ آورده. نه سال ۱۳۴ و به جای سر دینیا (که گویا صحیح آن سَردانیه - جزیره‌ای در دریای مدیترانه، فتح شده در سال ۹۲ - باشد. ر. ک: معجم البلدان، ج۳، ص۲۰۹) از نبرد عبدالله بن حبیب در تلمسان (واقع در کشور الجزایر فعلی) و صفلیه گزارش داده است؛ افزون بر این دو، قید «فهری» در کلام ابن‌اثیر نیست و به احتمال «حکمی» باشد. ر. ک: معجم البلدان، ج۱۳، ص۲۰۰، چاپ دار بیروت، ۱۴۰۲ق. البته برخی سردائبه را از شهر‌های صفلیه می‌دانند، ر. ک: معجم البلدان، ج۳، ص۲۰۹.</ref>. [[هدف]] [[ابوالعباس]] پراکنده کردن نیروهای رومی، برای کاهش فشار نظامی در [[جبهه‌ها]] بود.

[[خلیفه]] کوشید مناطقی را که مانند ارضروم در [[تصرف]] رومی‌ها بود، پس ستانَد، مناطق ویران شده را مثل ملطیه، ترمیم کند و ناوگان دریایی [[اسلامی]] را برای استمرار فعالیت دریایی، به جزیره برساند. سپس عمویش [[عبدالله بن علی]]، [[استاندار]] [[شام]]، را در [[سال ۱۳۶ ق]]. /۷۵۳ م. [[فرمان]] داد برای حمله به [[آسیای صغیر]] آماده شود. نیروهای تهاجمی در دابق، شمال [[حلب]]، تجمع کرده آماده حرکت شدند که خلیفه درگذشت. در آن سال عبدالله بن علی از فرماندهی دست کشید و از آرزوی خود برای رسیدن به [[خلافت]] [[چشم]] پوشید. به طور کلی می‌توان درگیری‌های نظامی میان دو طرف را در آن [[زمان]]، به «[[جنگ]] محدود» توصیف کرد<ref>[[محمد سهیل طقوش|طقوش، محمد سهیل]]، [[دولت عباسیان (کتاب)|دولت عباسیان]]، ص ۳۵.</ref>.

نظام وزارت پس از تطوراتی استقرار یافت و آثار آن در عصر اول عباسی روشن شد؛ برای وزارت [[وظایف]] معین و اساس ثابتی تعیین گردید که شاید مهم‌ترین آن [[نظارت]] بر [[امور مالی]] بود. وزیر علاوه بر وظایف کلی، نظیر توصیه و کمک به خلیفه، و [[نیابت]] از او در حکومت بر [[کشور]] ـ که به مثابه [[یاور]] [[امین]] خلیفه بود<ref>درباره مسئولیت‌های وزیر در دوران عباسی، ر. ک: ابن‌خلدون، المقدمه، ج۲، ص۷۷۶ - ۷۷۸.</ref> ـ صلاحیت [[تصرف]] در [[کارها]] را داشت و [[مسئولیت]] دیوان خراج و نفقات به عهده او بود؛ بر [[مالیات‌ها]] نظارت می‌کرد و قدرت [[مدنی]] و نظامی در شخص او جمع می‌شد.

[[عباسیان]] پس از [[پیروزی]]، [[انتقام]] [[سختی]] از [[امویان]] گرفتند که نشان‌دهنده [[دشمنی]] و [[کینه‌جویی]] سابقه‌دار میان آنان بود. این دشمنی که از [[روزگار]] [[جاهلیت]] برقرار بود، پس از ظهور [[اسلام]] شدت یافت. امویان که [[حکومت]] خود را بر اساس اشرافیت و [[برتری]] [[خاندان]] خویش بنیاد نهاده بودند، در [[زمان]] [[اقتدار]] خود از [[قتل]] و [[آزار]] و [[حبس]] [[بنی‌هاشم]] فروگذار نکردند. عباسیان نیز پس از پیروزی، به تعقیب و [[کشتار]] امویان پرداختند؛ چنان که [[سفاح]] چون سر [[مروان]] را دید [[سجده]] کرد و گفت: «[[خدا]] را [[سپاس]] می‌گویم که انتقام مرا در [[قوم]] تو باقی نگذاشت<ref>اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، ج۴، ص۳۳۷.</ref> و اکنون باکی ندارم که چه وقت مرگم فرا می‌رسد که در مقابل [[حسین]] {{ع}} و کسان وی دویست تن از امویان را کشتم و هشام‌بن‌عبدالملک را در قبال [[زید بن علی]] سوزاندم»<ref>مروج الذهب، ج۳، ص۲۷۱.</ref>. سفاح همچنین داوود بن علی را به [[ولایت کوفه]] و [[حجاز]] گمارد و گویی [[مأموریت]] اصلی وی تعقیب و کشتار امویان بود. [[داوود]] پس از برگزاری موسم [[حج]] گروهی از امویان را در [[مکه]] به قتل رسانید و گروه دیگری از آنان را به [[زندان]] سپرد تا مردند و عده‌ای را به زنجیر کشید و به [[طائف]] فرستاد تا در آنجا کشته شوند، آنگاه به [[مدینه]] رفت و در آنجا نیز چنین کرد<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵۲.</ref>.

علویان، [[خاصه]] بنو حسن و [[شیعیان]] آنان، در [[پیروزی]] [[نهضت]] عباسی نقش به‌سزایی داشتند و در کار برانداختن بنی‌امیه [[کوشش]] بسیار کردند؛ از این‌رو [[انتظار]] داشتند که پس از پیروزی سهم در خوری در [[امور سیاسی]] داشته باشند؛ اما به رغم این انتظار، عباسیان از همان آغاز نسبت به [[شیعیان علی]] {{ع}} [[خشونت]] بسیار نشان دادند و در قلع و قمع آنان از هیچ کوششی دریغ نورزیدند. این بی‌مهری‌ها از همان آغاز موجب بروز شورش‌هایی از جانب شیعیان شد؛ از آن جمله [[قیام]] [[شریک بن شیخ‌المهری]]<ref>یا فَهری (نک: البدء و التاریخ، ج۶، ص۷۴).</ref> در ماوراءالنهر است که بعضی آن را قیامی [[شیعی]] دانسته‌اند. تبار و ریشه شُریک روشن نیست؛ بعضی وی را از [[سپاهیان]] [[اموی]] مقیم بخارا و بعضی دیگر او را از هواخواهان [[شیعیان]] می‌دانند که از [[عباسیان]] سرخورده و ناراضی شده بود<ref>دنیل، التون ل، تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان حکومت عباسیان، ص۹۲.</ref>. [[شریک]] پس از آنکه [[بیداد]] و [[نامردی]] عباسیان را در آغاز کار بدید، سر به [[قیام]] برداشت (۱۳۲ق) و حدود سی هزار نفر از ناراضیان نیز به او پیوستند<ref>البدء و التاریخ، ج۶، ص۷۴.</ref>. وی [[نارضایتی]] خویش را چنین بیان کرده است: «ما به [[خاندان محمد]] {{صل}} [[سوگند]] [[وفاداری]] نخوردیم تا [[خون]] بریزیم و [[ستم]] برانیم»<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵۴؛ تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۶۶.</ref>. به گفته نرشخی، شریک می‌گفت: «از [[رنج]] [[مروانیان]] اکنون خلاص یافتیم، ما را رنج آل‌عباس نمی‌باید. [[فرزندان]] [[پیغمبر]] باید که [[خلیفه]] پیغامبر بود»<ref>تاریخ بخارا، ص۸۶.</ref>. شریک از [[احساسات]] ضدعباسی [[مردم]] بهره جست و گروه بسیاری را برای [[مبارزه]] فراهم کرد. با آنکه [[مقدسی]] [[پیروان]] وی را از اراذل و [[اوباش]] [[جامعه]] ذکر کرده است<ref>البدء و التاریخ، ج۶، ص۷۴.</ref>، نرشخی نوشته است که بلندپایگانی همانند [[امیران]] بخارا و خوارزم و [[حکام]] [[عرب]] و بیشتر [[اهل]] بخارا به وی پیوستند<ref>تاریخ بخارا، ص۸۶.</ref>. سرانجام ابومسلم لشکری همراه [[زیاد بن صالح]] به دفع شریک گسیل کرد<ref>تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵۴.</ref> و زیاد به کمک بخارا خداة [[جنبش]] وی را فرو نشاند<ref>تاریخ بخارا، ص۸۷.</ref>.

[[خلافت]] سفاح تقریباً یکسره به سرکوبی بی‌رحمانه [[مخالفان]] [[دولت عباسی]] و هواخواهان [[بنی‌امیه]] سپری گردید. در نتیجه این [[خونریزی‌ها]]، [[عباسیان]] نه تنها بنی‌امیه را نابود کردند، بلکه [[آل علی]] {{ع}} و [[شیعیان]] و حتی [[یاران]] و دعوتگران خویش را ـ که خلافت و دولتشان مرهون زحمات آنان بود ـ از میدان به در کردند. بدین ترتیب، پس از [[قتل]] [[سلیمان‌بن کثیر]] و [[ابوسلمه خلال]] نوبت به ابومسلم می‌رسید که [[نفوذ]] و [[قدرت]] او در [[ایران]] [[خواب]] آرام را از چشم او ربوده بود. [[عباسیان]] همواره از نفوذ و [[اقتدار]] ابومسلم نگران و هراسان بودند؛ به همین سبب [[سفاح]] با طرح نقش‌های [[زیاد بن صالح]] و [[سباع بن نعمان]] را با [[وعده]] [[حکومت]] [[خراسان]] بر [[ضد]] ابومسلم بشورانید، اما ابومسلم از این [[نیرنگ]] [[آگاهی]] یافت و [[توطئه‌گران]] را [[سرکوب]] کرد و در پاسخ به این عمل [[خلیفه]] و به نشانه آگاهی از [[توطئه]] مرموز [[دستگاه خلافت]]، سر زیاد بن صالح را برای سفاح فرستاد و خلیفه جز [[خاموشی]] [[مصلحت]] ندانست. چندی پیش از [[مرگ]] سقاح به [[سال ۱۳۶ ق]]. ابومسلم از خلیفه خواست که [[امارت]] [[حج]] را به او واگذارد<ref>البدء و التاریخ، ج۶، ص۷۶.</ref>؛ اما خلیفه به اشارت [[منصور]] از [[پذیرفتن]] این درخواست [[استنکاف]] ورزید و امارت حج را به خود منصور داد<ref>الکامل، ج۵، ص۴۵۸ ـ ۴۵۹.</ref>. در واقع سفاح و منصور [[بیم]] آن داشتند که سردار سیاه‌جامگان در [[مکه]] یا [[مدینه]] با [[علویان]] که مدعی [[خلافت]] بودند همداستان شود و خلافت را از آنان بگرداند؛ همچنین از اعتبار و نفوذ روزافزون وی در [[دل]] [[مسلمانان]] نگران بودند. از این‌رو، منصور درصدد برآمد که ابومسلم را در این [[سفر]] به قتل رساند، اما سفاح [[احتیاط]] کرد و او را از این کار منصرف نمود، تا اینکه منصور این کار را در [[زمان]] خلافت خود انجام داد.

پایتخت سفاح [[شهر]] هاشمیه در کنار [[انبار]] واقع در [[غرب]] [[فرات]] بود. انبار به دست شاپور پسر هرمز و ظاهراً به منظور ایجاد مرکزی برای ذخایر و مهمات [[جنگی]] [[دولت]] ایران، بنا گردیده بود. سفاح بنای آن شهر را تجدید و قصرهایی در آن بر پا کرد<ref>نک: تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۵۸؛ یعقوبی، احمد بن واضح، البلدان، ص۷ و ۸.</ref><ref>[[سید احمد رضا خضری|خضری، سید احمد رضا]]، [[تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه (کتاب)|تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه]] ص ۲۷.</ref>.

[[رده:عباسیان]]