آیه انفاق: تفاوت میان نسخه‌ها
(←مقدمه) |
(←پانویس) |
||
| (یک نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
در [[آیات]] دیگری نیز [[انفاق]] در ردیف [[ایمان به خدا]] و [[روز رستاخیز]] - که دو بنیاد اساسی [[دین]] به شمار می‌آیند – یا اعمالی چون [[نماز]] جای گرفته است {{متن قرآن|وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا}}<ref>«و اگر به خداوند و روز واپسین ایمان می‌آوردند و از آنچه خداوند روزیشان کرده است می‌بخشیدند برای آنان چه زیان داشت؟ و خداوند به (حال) آنان داناست» سوره نساء، آیه ۳۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ}}<ref>«کسانی که کتاب خداوند را می‌خوانند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار می‌بخشند، به داد و ستدی امید بسته‌اند که هرگز زیان ندارد» سوره فاطر، آیه ۲۹.</ref>. | در [[آیات]] دیگری نیز [[انفاق]] در ردیف [[ایمان به خدا]] و [[روز رستاخیز]] - که دو بنیاد اساسی [[دین]] به شمار می‌آیند – یا اعمالی چون [[نماز]] جای گرفته است {{متن قرآن|وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا}}<ref>«و اگر به خداوند و روز واپسین ایمان می‌آوردند و از آنچه خداوند روزیشان کرده است می‌بخشیدند برای آنان چه زیان داشت؟ و خداوند به (حال) آنان داناست» سوره نساء، آیه ۳۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ}}<ref>«کسانی که کتاب خداوند را می‌خوانند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار می‌بخشند، به داد و ستدی امید بسته‌اند که هرگز زیان ندارد» سوره فاطر، آیه ۲۹.</ref>. | ||
برخی [[آیات]] نیز چنین گزارش می‌کنند که [[انفاق]]، وسیله‌ای است برای نیل به [[کمال انسانی]] و [[تقرب]] به | برخی [[آیات]] نیز چنین گزارش می‌کنند که [[انفاق]]، وسیله‌ای است برای نیل به [[کمال انسانی]] و [[تقرب]] به حضرت [[حق تعالی]]؛ به گونه‌ای که هرکس به قصد جلب [[رضای الهی]] ([[وجه الله]]) [[انفاق]] نماید از نتیجه و سود مضاعف آن برخوردار خواهد شد {{متن قرآن|وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و داستان (بخشش) کسانی که دارایی‌های خود را در جستجوی خشنودی خداوند و برای استواری (نیّت خالصانه) خودشان می‌بخشند، همچون باغساری بر پشته‌واره‌ای است که بارانی تند- و اگر نه بارانی تند، بارانی نرمریز- بدان برسد و میوه‌هایش را دوچندان کند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۶۵.</ref>، {{متن قرآن|لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.</ref>. در تأکید بر همین جنبه از [[انفاق]] در [[آیه]] {{متن قرآن|لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ}}<ref>«هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.</ref> آمده است که [[انسان]] هرگز به خیر و [[نیکی]] ([[بِرّ]]) دست نمی‌یابد مگر از آنچه که مورد علاقه و [[دوست داشتن]] خود اوست، [[انفاق]] کند. لذا از آنجا که در [[فرهنگ]] [[قرآنی]]، [[هدف]] نهایی [[انفاق]]، ارتقای [[درجه]] [[معنوی]] [[انسان]] معرفی شده است، آنچه به این عمل معنا و [[ارزش]] می‌بخشد، [[نیت]] مخالصانه است و از این‌رو، هرگونه انفاقی که رنگی از [[ریا]] و [[خودنمایی]] داشته باشد، [[باطل]] و بی‌ارزش دانسته شده است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید، همچون کسی که از سر نمایش دادن به مردم، دارایی خود را می‌بخشد و به خداوند و روز واپسین ایمان ندارد، پس داستان وی چون داستان سنگی صاف است که بر آن گرد و خاکی نشسته باشد آنگاه بارانی تند بدان برسد (و آن خاک را بشوید) و آن را همچنان سنگ سختی درخشان (و بی‌رویش گیاهی بر آن) وا نهد؛ (اینان نیز) از آنچه انجام می‌دهند هیچ (بهره) نمی‌توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۶۴.</ref>. بر همین اساس حتی افرادی که توان [[اقتصادی]] محدودی دارند از [[انفاق]]، اگرچه ناچیز باشد، مستثنی نشده و [[وعده]] [[پاداش]] به آنان داده شده است {{متن قرآن|وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و هیچ هزینه‌ای چه خرد چه کلان نمی‌کنند و هیچ درّه‌ای را نمی‌پیمایند مگر آنکه برای آنان نوشته می‌شود تا خداوند نیکوتر از آنچه می‌کرده‌اند به آنان پاداش دهد» سوره توبه، آیه ۱۲۱.</ref>. | ||
برخی [[مفسران]] گفته‌اند: اینکه فرموده در شب و روز و [[نهان]] و آشکار [[انفاق]] می‌کنند، نشان از حریص بودن ایشان بر [[انفاق]] است، یعنی در همه حال و همه وقت حاضرند که در کوتاه‌ترین زمان و بدون تأخیر، نیاز [[نیازمندان]] را برآورده سازند<ref>الکشاف، ج۱، ص۲۸۶.</ref>. | برخی [[مفسران]] گفته‌اند: اینکه فرموده در شب و روز و [[نهان]] و آشکار [[انفاق]] می‌کنند، نشان از حریص بودن ایشان بر [[انفاق]] است، یعنی در همه حال و همه وقت حاضرند که در کوتاه‌ترین زمان و بدون تأخیر، نیاز [[نیازمندان]] را برآورده سازند<ref>الکشاف، ج۱، ص۲۸۶.</ref>. | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
در [[حدیثی]] از [[امام]] [[جعفر صادق]] {{ع}} گزارش شده که منظور از [[انفاق]] در این [[آیه]]، [[انفاق]] غیر [[واجب]] است و از قبیل [[زکات]] و [[خمس]] نیست<ref>نور الثقلین، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. | در [[حدیثی]] از [[امام]] [[جعفر صادق]] {{ع}} گزارش شده که منظور از [[انفاق]] در این [[آیه]]، [[انفاق]] غیر [[واجب]] است و از قبیل [[زکات]] و [[خمس]] نیست<ref>نور الثقلین، ج۱، ص۲۹۰.</ref>. | ||
[[سید محمود طالقانی]] با نگاهی متفاوت به [[آیه]] مذکور می‌نویسد: {{متن قرآن|بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ}} اشاره به همه اوقات و {{متن قرآن|سِرًّا وَعَلَانِيَةً}} به همه حالات است. تکرار ضمایر جمع {{متن قرآن|أَمْوَالَهُمْ}} | [[سید محمود طالقانی]] با نگاهی متفاوت به [[آیه]] مذکور می‌نویسد: {{متن قرآن|بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ}} اشاره به همه اوقات و {{متن قرآن|سِرًّا وَعَلَانِيَةً}} به همه حالات است. تکرار ضمایر جمع {{متن قرآن|أَمْوَالَهُمْ}} پیوستگی و [[وابستگی]] و اختصاص را می‌رساند: {{متن قرآن|أَمْوَالَهُمْ}}، {{متن قرآن|فَلَهُمْ}}، {{متن قرآن|أَجْرُهُمْ}}، {{متن قرآن|رَبِّهِمْ}}، {{متن قرآن|عَلَيْهِمْ}}، {{متن قرآن|وَلَا هُمْ}}؛ ایشان در پایان، شرایط و جهات و ابعاد کامل و همه‌جانبه [[انفاق]] را که در [[آیات]] پیشین آمده، بیان و می‌فرمایند: این [[آیه]] کوتاه، تصویری است از کسانی که از پیچیدن به خود بیرون آمده، تحول و [[گرایش]] و گسترش یافته‌اند و پیوسته و در هرحال و به هر صورت در حال [[رشد]] انفاقی و گذشت از خود و از علاقه‌ها می‌باشند. اینان [[پاداش]] خاصی در پیشگاه [[رب]] مضاف {{متن قرآن|رَبِّهِمْ}} دارند که تابش [[ربوبیت]]، آن را مانند هر پدیده زنده‌ای [[رشد]] و نمو می‌دهد. چون خود و کار خود را در حال گسترش و رو به بقاء می‌نگرند از [[نگرانی]] و [[ترس]] و اندوهی که وابستگان به خود و پیوستگان به [[دنیا]] و متّکیان به [[مال]] دارند، رسته‌اند: {{متن قرآن|وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.</ref><ref>پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۴۸.</ref>. | ||
[[طبرسی]] بعد از ارائه چند نظر در [[شأن نزول]] این [[آیه]] می‌گوید: ما می‌گوییم که این [[آیه]] در [[شأن]] [[علی]] {{ع}} نازل گردیده، اما [[حکم]] آن در مورد هرکس که مانند وی [[انفاق]] کند جاری است<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۸۸.</ref><ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه انفاق (مقاله)|مقاله «آیه انفاق»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۸۰-۸۱.</ref> | [[طبرسی]] بعد از ارائه چند نظر در [[شأن نزول]] این [[آیه]] می‌گوید: ما می‌گوییم که این [[آیه]] در [[شأن]] [[علی]] {{ع}} نازل گردیده، اما [[حکم]] آن در مورد هرکس که مانند وی [[انفاق]] کند جاری است<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۳۸۸.</ref>.<ref>[[محمود سرمدی|سرمدی، محمود]]، [[آیه انفاق (مقاله)|مقاله «آیه انفاق»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص۸۰-۸۱.</ref> | ||
== شأن نزول == | == شأن نزول == | ||
| خط ۷۰: | خط ۷۰: | ||
[[رده:آیات نامدار]] | [[رده:آیات نامدار]] | ||
[[رده:آیات اخلاقی قرآن]] | [[رده:آیات اخلاقی قرآن]] | ||
[[رده:آیات دارای شأن نزول]] | |||
[[رده:فضائل امام علی]] | [[رده:فضائل امام علی]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۸ مهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۱۴
| آیه انفاق | |
|---|---|
 | |
| ترجمه آیه | |
| مشخصات آیه | |
| بخشی از | آیهٔ ۲۷۴ سورهٔ بقره از جزء ۳ قرآن کریم |
| محتوای آیه | |
| شأن نزول آیه | آیه درباره انفاق امیرالمؤمنین(ع) نازل شده است |
| مصادیق برای آیه | امیرالمؤمنین(ع) |
| دلالت آیه |
|
مقدمه
در قرآن کریم، درباره دو نوع اتفاق سخن گفته شده است: واجب و مستحب. به لحاظ آنکه امر واجب، یک تکلیف الهی و واجب است، پس آنچه که اعمال بندگان را خالص‌تر و برجسته‌تر می‌سازد، انجام امور مستحب به ویژه انفاق و صدقه در راه خداست. چنانچه در میان آیاتی که صدقه مستحب را گزارش می‌کنند، تنها آیه‌ای که به همراه قید کیفیت ﴿سِرًّا وَعَلَانِيَةً﴾[۱] و قید زمان ﴿بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ﴾[۲] را در خود دارد، آیه ﴿الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلَانِيَةً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۳] است. این ویژگی باعث شده تا "آیه انفاق" نامیده شود. ویژگی دیگر آن است که برخی کتب تفسیری و نیز کتب اسباب نزول گزارش داده‌اند که این آیه درباره امام علی (ع) نازل گردیده است[۴].
این واژه از ریشه "ن ف ق" و به معنای کم شدن، نابود شدن، هزینه کردن، مخفی کردن و پوشاندن است[۵]. در کاربرد رایج قرآن کریم و متون دینی، انفاق اصطلاحاً به اعطای مال یا چیزی دیگر در راه خدا به فقیران و دیگر راه‌های مورد نیاز گفته می‌شود. به نوشته راغب انفاق از آن رو به بخشیدن مال اطلاق می‌شود که با بخشش، (به ظاهر) مال فنا و زوال می‌یابد[۶].
به نظر برخی لغت‌شناسان، انفاق با "اعطا" از آن جهت متفاوت است که در انفاق، همواره مالکیت شیء انفاق شده منتقل می‌شود، ولی در اعطا لزوماً چنین نیست، از این‌رو، نسبت دادن انفاق به خداوند را مجازی و آن را در آیه ﴿يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾ به معنای رساندن روزی به بندگان دانسته‌اند. افزون بر واژه "نفق" و مشتقات آنکه بیش از ۷۰ بار و غالباً به معنای اصطلاحی آن در قرآن آمده، قرآن با الفاظ و تعابیری دیگر نیز به این موضوع اشاره کرده است؛ مانند:
- صدقه یا صدقات: ﴿قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ﴾[۷]، ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۸]، ﴿إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِيَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَيُكَفِّرُ عَنْكُمْ مِنْ سَيِّئَاتِكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ﴾[۹]؛ ﴿الَّذِينَ يَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِينَ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فِي الصَّدَقَاتِ وَالَّذِينَ لَا يَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَيَسْخَرُونَ مِنْهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۱۰]،
- زکات با مشتقات آن: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۱]،
- اعطاء: ﴿فَأَمَّا مَنْ أَعْطَى وَاتَّقَى﴾[۱۲]،
- ایتاء: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ﴾[۱۳]؛ ﴿وَلا يَأْتَلِ أُوْلُوا الْفَضْلِ مِنكُمْ وَالسَّعَةِ أَن يُؤْتُوا أُولِي الْقُرْبَى وَالْمَسَاكِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلْيَعْفُوا وَلْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَن يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ ﴾[۱۴]،
- جهاد کردن با مال: ﴿انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ﴾[۱۵]،
- قرض الحسنه دادن به خداوند: ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ﴾[۱۶]؛ ﴿مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ وَلَهُ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾[۱۷]، ﴿إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَالْمُصَّدِّقَاتِ وَأَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعَفُ لَهُمْ وَلَهُمْ أَجْرٌ كَرِيمٌ﴾[۱۸]،
- اطعام: ﴿أَوْ إِطْعَامٌ فِي يَوْمٍ ذِي مَسْغَبَةٍ﴾[۱۹]؛ ﴿وَيُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِينًا وَيَتِيمًا وَأَسِيرًا﴾[۲۰]،
- رزق: ﴿ وَإِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ أُوْلُواْ الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينُ فَارْزُقُوهُم مِّنْهُ وَقُولُواْ لَهُمْ قَوْلاً مَّعْرُوفًا ﴾[۲۱].
همچنین آیات مربوط به پاره‌ای تکالیف مالی، مانند: پرداختن زکات ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ﴾[۲۲] و ﴿وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ﴾[۲۳] یا کفاره ﴿لَا يُؤَاخِذُكُمُ اللَّهُ بِاللَّغْوِ فِي أَيْمَانِكُمْ وَلَكِنْ يُؤَاخِذُكُمْ بِمَا عَقَّدْتُمُ الْأَيْمَانَ فَكَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاكِينَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ أَوْ كِسْوَتُهُمْ أَوْ تَحْرِيرُ رَقَبَةٍ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ ذَلِكَ كَفَّارَةُ أَيْمَانِكُمْ إِذَا حَلَفْتُمْ وَاحْفَظُوا أَيْمَانَكُمْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾[۲۴] و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ هَدْيًا بَالِغَ الْكَعْبَةِ أَوْ كَفَّارَةٌ طَعَامُ مَسَاكِينَ أَوْ عَدْلُ ذَلِكَ صِيَامًا لِيَذُوقَ وَبَالَ أَمْرِهِ عَفَا اللَّهُ عَمَّا سَلَفَ وَمَنْ عَادَ فَيَنْتَقِمُ اللَّهُ مِنْهُ وَاللَّهُ عَزِيزٌ ذُو انْتِقَامٍ﴾[۲۵] را می‌توان از مصادیق انفاق (به معنای عام آن) دانست[۲۶].
انفاق در قرآن کریم به عنوان یکی از پایه‌های اصلی عمل صالح و یکی از خصوصیات مؤمنان، مورد تأکید قرار گرفته است. اغلب مفسران متأخر به این عمل بیشتر از نگاه توزیع ثروت و کاستن محرومیت‌های اقتصادی نگریسته‌اند[۲۷].
در قرآن کریم، بُعد تربیتی اتفاق بیش از هر چیز مورد توجه قرار گرفته و از این لحاظ، مکمل ایمان دانسته شده است. بخش مهمی از آموزش‌های قرآنی در باب انفاق، مربوط به آیاتی است که در آنها چهره‌ای از انسان هدایت شده ارائه گردیده است. برای نمونه می‌توان به آغاز سوره بقره اشاره کرد که ایمان به غیب، اقامه نماز و انفاق از آنچه خداوند روزی داده است، پایه‌های اصلی تقوا معرفی شده‌اند ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ﴾[۲۸]، ﴿الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾[۲۹].
در آیات دیگری نیز انفاق در ردیف ایمان به خدا و روز رستاخیز - که دو بنیاد اساسی دین به شمار می‌آیند – یا اعمالی چون نماز جای گرفته است ﴿وَمَاذَا عَلَيْهِمْ لَوْ آمَنُوا بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقَهُمُ اللَّهُ وَكَانَ اللَّهُ بِهِمْ عَلِيمًا﴾[۳۰]؛ ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ﴾[۳۱].
برخی آیات نیز چنین گزارش می‌کنند که انفاق، وسیله‌ای است برای نیل به کمال انسانی و تقرب به حضرت حق تعالی؛ به گونه‌ای که هرکس به قصد جلب رضای الهی (وجه الله) انفاق نماید از نتیجه و سود مضاعف آن برخوردار خواهد شد ﴿وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ﴾[۳۲]، ﴿لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ﴾[۳۳]. در تأکید بر همین جنبه از انفاق در آیه ﴿لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِيمٌ﴾[۳۴] آمده است که انسان هرگز به خیر و نیکی (بِرّ) دست نمی‌یابد مگر از آنچه که مورد علاقه و دوست داشتن خود اوست، انفاق کند. لذا از آنجا که در فرهنگ قرآنی، هدف نهایی انفاق، ارتقای درجه معنوی انسان معرفی شده است، آنچه به این عمل معنا و ارزش می‌بخشد، نیت مخالصانه است و از این‌رو، هرگونه انفاقی که رنگی از ریا و خودنمایی داشته باشد، باطل و بی‌ارزش دانسته شده است ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى كَالَّذِي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۳۵]. بر همین اساس حتی افرادی که توان اقتصادی محدودی دارند از انفاق، اگرچه ناچیز باشد، مستثنی نشده و وعده پاداش به آنان داده شده است ﴿وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا إِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۳۶].
برخی مفسران گفته‌اند: اینکه فرموده در شب و روز و نهان و آشکار انفاق می‌کنند، نشان از حریص بودن ایشان بر انفاق است، یعنی در همه حال و همه وقت حاضرند که در کوتاه‌ترین زمان و بدون تأخیر، نیاز نیازمندان را برآورده سازند[۳۷].
محمد عبده معتقد است که خداوند با تقدیم شب بر روز و پنهان بر آشکار، اعلام می‌دارد که انفاق پنهانی برتر است، اما هر دو حالت آن مورد تأیید و موجب پاداش الهی است، چنان که در آیه ۲۷۱ اعلام شده است[۳۸].
در حدیثی از امام جعفر صادق (ع) گزارش شده که منظور از انفاق در این آیه، انفاق غیر واجب است و از قبیل زکات و خمس نیست[۳۹].
سید محمود طالقانی با نگاهی متفاوت به آیه مذکور می‌نویسد: ﴿بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ﴾ اشاره به همه اوقات و ﴿سِرًّا وَعَلَانِيَةً﴾ به همه حالات است. تکرار ضمایر جمع ﴿أَمْوَالَهُمْ﴾ پیوستگی و وابستگی و اختصاص را می‌رساند: ﴿أَمْوَالَهُمْ﴾، ﴿فَلَهُمْ﴾، ﴿أَجْرُهُمْ﴾، ﴿رَبِّهِمْ﴾، ﴿عَلَيْهِمْ﴾، ﴿وَلَا هُمْ﴾؛ ایشان در پایان، شرایط و جهات و ابعاد کامل و همه‌جانبه انفاق را که در آیات پیشین آمده، بیان و می‌فرمایند: این آیه کوتاه، تصویری است از کسانی که از پیچیدن به خود بیرون آمده، تحول و گرایش و گسترش یافته‌اند و پیوسته و در هرحال و به هر صورت در حال رشد انفاقی و گذشت از خود و از علاقه‌ها می‌باشند. اینان پاداش خاصی در پیشگاه رب مضاف ﴿رَبِّهِمْ﴾ دارند که تابش ربوبیت، آن را مانند هر پدیده زنده‌ای رشد و نمو می‌دهد. چون خود و کار خود را در حال گسترش و رو به بقاء می‌نگرند از نگرانی و ترس و اندوهی که وابستگان به خود و پیوستگان به دنیا و متّکیان به مال دارند، رسته‌اند: ﴿وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۴۰][۴۱].
طبرسی بعد از ارائه چند نظر در شأن نزول این آیه می‌گوید: ما می‌گوییم که این آیه در شأن علی (ع) نازل گردیده، اما حکم آن در مورد هرکس که مانند وی انفاق کند جاری است[۴۲].[۴۳]
شأن نزول
منابع
پانویس
- ↑ «پنهان و آشکار» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
- ↑ «شب و روز» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
- ↑ «آنان که دارایی‌های خود را در شب و روز پنهان و آشکار می‌بخشند پاداششان نزد خداوند است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۴.
- ↑ اسباب النزول، ص۸۰؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، ج۱، ص۳۲۶؛ الدر المنثور، ج۱، ص۳۶۳.
- ↑ مفردات، ص۸۱۹.
- ↑ مفردات، ص۸۱۹.
- ↑ «گفتاری شایسته و گذشت بهتر است از صدقه‌ای که از پی آن آزاری باشد و خداوند بی‌نیازی بردبار است» سوره بقره، آیه ۲۶۳.
- ↑ «ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید، همچون کسی که از سر نمایش دادن به مردم، دارایی خود را می‌بخشد و به خداوند و روز واپسین ایمان ندارد، پس داستان وی چون داستان سنگی صاف است که بر آن گرد و خاکی نشسته باشد آنگاه بارانی تند بدان برسد (و آن خاک را بشوید) و آن را همچنان سنگ سختی درخشان (و بی‌رویش گیاهی بر آن) وا نهد؛ (اینان نیز) از آنچه انجام می‌دهند هیچ (بهره) نمی‌توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۶۴.
- ↑ «اگر صدقات را آشکار کنید خوب کاری است (اما) اگر پنهان دارید و به تنگدستان بدهید، برایتان بهتر است و (خداوند) از برخی گناهان شما چشم می‌پوشد؛ و خداوند از آنچه می‌کنید آگاه است» سوره بقره، آیه ۲۷۱.
- ↑ «آنان که به مؤمنان داوطلب دادن صدقه‌ها و به کسانی که جز توان (اندک) خود چیزی (برای دادن صدقه) نمی‌یابند طعنه می‌زنند و آنان را به ریشخند می‌گیرند، خداوند به ریشخندشان می‌گیرد و عذابی دردناک خواهند داشت» سوره توبه، آیه ۷۹.
- ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
- ↑ «امّا آنکه بخشش کند و پرهیزگاری ورزد،» سوره لیل، آیه ۵.
- ↑ «نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.
- ↑ «و سرمایه‌داران و توانگران از شما نباید سوگند یاد کنند که به خویشاوندان و مستمندان و مهاجران در راه خدا چیزی ندهند و باید در گذرند و چشم بپوشند، آیا دوست نمی‌دارید که خداوند شما را بیامرزد؟ و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نور، آیه ۲۲.
- ↑ «سبکبار و گرانبار رهسپار شوید و با مال و جانتان در راه خداوند جهاد کنید؛ این، اگر بدانید برای شما بهتر است» سوره توبه، آیه ۴۱.
- ↑ «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا خداوند آن را برای وی چندین برابر گرداند؟ و خداوند (روزی را) تنگ و فراخ می‌سازد و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره بقره، آیه ۲۴۵.
- ↑ «کیست که به خداوند وامی نیکو دهد تا (خداوند) آن را برای وی دو چندان کند و او را پاداشی ارزشمند باشد؟» سوره حدید، آیه ۱۱.
- ↑ «بی‌گمان مردان و زنان صدقه‌دهنده و کسانی که در راه خدا وامی نیکو دادند برای آنان دو چندان خواهد شد و پاداشی ارزشمند خواهند داشت» سوره حدید، آیه ۱۸.
- ↑ «یا خوراک دادن در روز گرسنگی،» سوره بلد، آیه ۱۴.
- ↑ «و خوراک را با دوست داشتنش به بینوا و یتیم و اسیر می‌دهند» سوره انسان، آیه ۸.
- ↑ «و چون وابستگان و یتیمان و مستمندان در تقسیم (میراث) حاضر باشند به آنها از آن روزی دهید و با آنان شایسته سخن گویید» سوره نساء، آیه ۸.
- ↑ «و نماز را برپا دارید و زکات بدهید و با نمازگزاران نماز بگزارید» سوره بقره، آیه ۴۳.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ سپس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که (از حق) رویگردان بودید» سوره بقره، آیه ۸۳.
- ↑ «خداوند شما را در سوگندهای بیهوده بازخواست نمی‌کند اما از سوگندهایی که آگاهانه خورده‌اید باز می‌پرسد بنابراین کفّاره (شکستن) آن، خوراک دادن به ده مستمند است از میانگین آنچه به خانواده خود می‌دهید یا (تهیّه) لباس آنان و یا آزاد کردن یک بنده؛ پس هر که (هیچ‌یک را) نیابد (کفاره آن) سه روز روزه است؛ این کفّاره سوگندهای شماست هرگاه سوگند خورید (و بشکنید)؛ حرمت سوگندهای خود را بدارید؛ خداوند این چنین آیات خود را برای شما روشن می‌گرداند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۸۹.
- ↑ «ای مؤمنان! شکار را در حالی که در احرام هستید نکشید و هر کسی به عمد آن را بکشد، کیفرش چهارپایی است همگون آنچه کشته است، چنانکه دو (گواه) دادگر از خودتان بر (همگونی) آن (با شکار) حکم کنند، قربانی‌یی که به (قربانگاه) کعبه برسد؛ یا کفّاره‌ای است برابر با اطعام مستمندان یا همچند آن (شصت روز) روزه تا کیفر کار خود را بچشد؛ خداوند از گذشته در گذشت ولی هر که (به شکار کردن) برگردد خداوند از وی انتقام خواهد گرفت و خداوند پیروزمندی دادستاننده است» سوره مائده، آیه ۹۵.
- ↑ مفردات، ص۸۱۹؛ بصائر ذوی التمییز، ج۵، ص۱۰۶؛ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۴۵۴؛ تفسیر قرطبی، ج۶، ص۱۵۵.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۲، ص۲۶۷.
- ↑ «این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۲.
- ↑ «همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۳.
- ↑ «و اگر به خداوند و روز واپسین ایمان می‌آوردند و از آنچه خداوند روزیشان کرده است می‌بخشیدند برای آنان چه زیان داشت؟ و خداوند به (حال) آنان داناست» سوره نساء، آیه ۳۹.
- ↑ «کسانی که کتاب خداوند را می‌خوانند و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه روزیشان کرده‌ایم پنهان و آشکار می‌بخشند، به داد و ستدی امید بسته‌اند که هرگز زیان ندارد» سوره فاطر، آیه ۲۹.
- ↑ «و داستان (بخشش) کسانی که دارایی‌های خود را در جستجوی خشنودی خداوند و برای استواری (نیّت خالصانه) خودشان می‌بخشند، همچون باغساری بر پشته‌واره‌ای است که بارانی تند- و اگر نه بارانی تند، بارانی نرمریز- بدان برسد و میوه‌هایش را دوچندان کند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست» سوره بقره، آیه ۲۶۵.
- ↑ «رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.
- ↑ «هرگز به نیکی دست نخواهید یافت مگر از آنچه دوست دارید (به دیگران) ببخشید و هر چیزی ببخشید بی‌گمان خداوند آن را می‌داند» سوره آل عمران، آیه ۹۲.
- ↑ «ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید، همچون کسی که از سر نمایش دادن به مردم، دارایی خود را می‌بخشد و به خداوند و روز واپسین ایمان ندارد، پس داستان وی چون داستان سنگی صاف است که بر آن گرد و خاکی نشسته باشد آنگاه بارانی تند بدان برسد (و آن خاک را بشوید) و آن را همچنان سنگ سختی درخشان (و بی‌رویش گیاهی بر آن) وا نهد؛ (اینان نیز) از آنچه انجام می‌دهند هیچ (بهره) نمی‌توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۶۴.
- ↑ «و هیچ هزینه‌ای چه خرد چه کلان نمی‌کنند و هیچ درّه‌ای را نمی‌پیمایند مگر آنکه برای آنان نوشته می‌شود تا خداوند نیکوتر از آنچه می‌کرده‌اند به آنان پاداش دهد» سوره توبه، آیه ۱۲۱.
- ↑ الکشاف، ج۱، ص۲۸۶.
- ↑ المنار، ج۳، ص۹۱.
- ↑ نور الثقلین، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ «و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۶۲.
- ↑ پرتوی از قرآن، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ مجمع البیان، ج۲، ص۳۸۸.
- ↑ سرمدی، محمود، مقاله «آیه انفاق»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۸۰-۸۱.