خواب: تفاوت میان نسخه‌ها
(←مقدمه) |
|||
| (۱۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[خواب در قرآن]] - [[خواب در نهج البلاغه]] - [[خواب در معارف و سیره نبوی]] - [[خواب در معارف و سیره فاطمی]]| پرسش مرتبط = }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
«خواب» عبارت است از حالتی که در آن سطح [[هوشیاری]] کاهش یابد و فرد با تعلیق نسبی [[ادراک]]، غیرفعال شدن تقریبی عضلات و حرکات ارادی و حواس به‌دلیل ضعیف‌شدن پیوند نفس و جسم روبه‌رو شود. در [[قرآن کریم]] ذیل آیاتی چند به این موضوع اشاره شده است: [[خدا]] [[جان‌ها]] را به هنگام مردنشان می‌گیرد و نیز [[جان]] کسانی را که در خواب خود نمرده‌اند. جان‌هایی را که [[حکم]] [[مرگ]] بر آنها رانده شده نگه می‌دارد و دیگران را تا زمانی که معین است بازمی‌فرستد. در این امر عبرت‌هاست برای آنها که می‌اندیشند<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ يَتَوَفَّى الأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}؛ سوره زمر، آیه۴۲؛ نیز نک: {{متن قرآن| وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُّسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ}}؛ سوره انعام، آیه ۶۰</ref>. مطابق با [[آیه]] فوق، خواب در [[حقیقت]] حالتی است که [[خداوند]] [[نفوس]] [[آدمیان]] را می‌گیرد. بنابراین بین مرگ و خواب مشابهت وجود دارد. از این‌رو در روایتی منسوب به [[امام علی]]{{ع}} و [[پیامبر]]{{صل}}، از خواب تعبیر به [[برادر]] مرگ شده است. هم‌چنین خواب را همانند مرگ دانسته و مرگ را به خوابی طولانی تشبیه کرده‌اند که [[بیداری]] آن در [[روز قیامت]] میسر می‌شود. امام علی{{ع}} پس از ضربت‌خوردن به گزارش خوابی می‌پردازد که در آن با [[رسول خدا]]{{صل}} [[ملاقات]] داشته است: نشسته بودم که به خواب رفتم. [[رسول الله]] بر من گذر کرد...<ref>نهج البلاغه، خطبه ۶۹: {{متن حدیث|"مَلَكَتْنِي عَيْنِي وَ أَنَا جَالِسٌ فَسَنَحَ لِي رَسُولُ اللَّهِ"}}</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۳- ۳۷۴.</ref> | |||
== | == [[زمان]] خواب و استراحت == | ||
تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و [[روحی]] بسیاری در پی دارد. آنان که همچون [[پیامبر اعظم]]{{صل}} بخشی از شب را به [[عبادت]] و [[شب‌زنده‌داری]] اهتمام می‌ورزند، تلاش دارند که [[زمان]] خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و [[نشاط]] لازم را برای [[بیداری]] در بخشی از شب داشته باشند. این مهم در [[سیره پیامبر اعظم]]{{صل}} آشکارا دیده می‌شود. بنا بر [[روایات]] نقل شده از برخی [[همسران پیامبر]]، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی‌گزید و پس از مقداری استراحت برمی‌خاست و به [[تهجد]] مشغول می‌شد<ref>{{عربی|"عن الأسود بن يزيد، قال: سألت عايشة عن صلاة رسول الله{{صل}} بالليل، فقالت: كان ينام اول الليل ثم يقوم..."}}؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۲۳؛ الطیالسی، مسند، ص۱۹۸؛ الجواهری، مسند ابن جعد، ص۳۷۳؛ النسائی، السن الکبری، ج۱، ص۴۱۳؛ ابن راهویه، مسند، ج۳، ص۸۵۲.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص۹۳.</ref> | |||
== مکان خواب و استراحت == | |||
[[رسول خدا]]{{صل}} نه بر تخت‌ها و بالش‌های نرم و زربفت، بلکه بر ساده‌ترین ابزاری که در آن زمان مورد استفاده [[مردم]] بود، استراحت می‌کرد. بنا بر برخی روایات، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} بر روی [[حصیر]] می‌خوابید و چیز دیگری به جز آن در زیر خود پهن نمی‌کرد<ref>{{متن حدیث|كَانَ يَنَامُ عَلَى الْحَصِيرِ لَيْسَ تَحْتَهُ شَيْءٌ غَيْرُهُ}}؛ کان ینام علی الحصیر لیس تحته شیء غیره. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸).</ref>؛ تا جایی که گاه برآمدگی‌های حصیر بر جسم حضرت اثر می‌گذاشت. حضرت در برابر درخواست برخی یارانش مبنی بر تهیه زیراندازی نرم‌تر می‌فرمود: مرا با [[دنیا]] چه کار؟! مَثَل من و دنیا مَثَل سواره مسافری است که در روزی گرم به زیر یک درخت، ساعتی استراحت کرده و راه خود را در پیش گیرد و آنجا را ترک گوید<ref>{{متن حدیث|عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صدَخَلَ عَلَيْهِ عُمَرُ وَ هُوَ عَلَى حَصِيرٍ قَدْ أَثَّرَ فِي جَنْبَيْهِ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ لَوِ اتَّخَذْتَ فِرَاشاً فَقَالَ{{صل}} مَا لِي وَ لِلدُّنْيَا وَ مَا مَثَلِي وَ مَثَلُ الدُّنْيَا إِلَّا كَرَاكِبٍ سَارَ فِي يَوْمٍ صَائِفٍ فَاسْتَظَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَكَهَا}}؛ (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۲۵؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۵۳ و ج۷۰، ص۱۲۳)</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص۹۷.</ref> | |||
== [[آداب]] قبل از خواب و استراحت == | |||
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} پیش از خواب و استراحت، آدابی را رعایت می‌کرد: مسواک، [[وضو]]، تهیه مقدمات [[عبادت]] شبانه و در آخر نیز [[دعا]] و [[اذکار]] قبل از خواب. [[حال]] بدین‌ها می‌پردازیم. | |||
#'''مسواک''': بنا به نقل [[طبرسی]]، پیامبر اکرم{{صل}} هر شب سه بار مسواک می‌کرد: یک بار قبل از خواب، یک بار پس از خواب (قبل از وضو برای [[تهجّد]]) و یک بار نیز هنگام بیرون رفتن برای نماز صبح. چوب مسواک حضرت نیز بنا به توصیه [[جبرئیل]]، چوب «اَراک»<ref>چوب اراک گیاهی است که پس از مرطوب شدن از هم باز می‌شود و همچون مسواک‌های امروزی برای تمیز کردن دندان‌ها مفید است و مزه ترش آن نیز بوی بد دهان را از بین می‌برد. (مجلسی، بحار الانوار، ج۷۷، ص۳۴۳)</ref> بود<ref>{{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸)؛ {{متن حدیث|وَ كَانَ{{صل}} يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ{{ع}}}}. (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ نیز بنگرید به: ابن ابی‌شیبه، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷)</ref>. | |||
#'''وضو''': در [[روایت]] حسن بن علی علوی آمده است که [[امام هادی]]{{ع}} درباره آداب خواب [[اهل بیت]]{{عم}} به ده مورد اشاره فرمود که از جمله آنها وضوی قبل از خواب است<ref>{{متن حدیث|... سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الْعَلَوِيَّ يَقُولُ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا{{ع}} يَقُولُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عِنْدَ نَوْمِنَا عَشْرُ خِصَالٍ الطَّهَارَةُ وَ تَوَسُّدُ الْيَمِينِ وَ تَسْبِيحُ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَحْمِيدُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَكْبِيرُهُ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ وَ نَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِوُجُوهِنَا وَ نَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَى آخِرِهَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظِّهِ مِنْ لَيْلَتِهِ}}. (ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰).</ref>. | |||
#'''[[دعا]] و [[اذکار]] قبل از خواب''': بنا بر [[روایت]] [[امام هادی]]{{ع}} [[اهل بیت]]{{عم}} قبل از خواب مقیّد بودند که [[فاتحة الکتاب]]، [[آیة الکرسی]]، [[آیه]] {{متن قرآن|شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ...}}<ref>«خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.</ref> و ۳۳ مرتبه [[سبحان الله]]، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۴ مرتبه [[الله اکبر]] را قرائت کنند<ref>ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.</ref>. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[قرائت]]آیة الکرسی می‌فرمود: به نام خدا، به [[خدا]] [[ایمان]] آوردم و به [[طاغوت]] [[کافر]] شدم. خدایا! در خواب و [[بیداری]] مرا [[حفظ]] فرما<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي}}. (الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۶، ح۴).</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} پیش از خواب سه [[سوره]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ}}<ref>«بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ}}<ref>«بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم» سوره فلق، آیه ۱.</ref> و {{متن قرآن|قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ}}<ref>«بگو: به پروردگار آدمیان پناه می‌برم» سوره ناس، آیه ۱.</ref> را نیز قرائت می‌کرد و بر کف هر دو دست می‌دمید و به اعضای مختلف بدن خود می‌مالید؛ بدین‌گونه که از سر [[مبارک]] شروع می‌کرد و سپس به صورت و دیگر قسمت‌های بدن می‌کشید و این کار را سه بار تکرار می‌نمود<ref>{{متن حدیث|أَنَّ النَّبِيَّ{{صل}} كَانَ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ كُلَّ لَيْلَةٍ جَمَعَ كَفَّيْهِ ثُمَّ نَفَثَ فِيهِمَا فَقَرَأَ فِيهِمَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ثُمَّ يَمْسَحُ بِهِمَا مَا اسْتَطَاعَ مِنْ جَسَدِهِ يَبْدَأُ بِهِمَا عَلَى رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْ جَسَدِهِ يَفْعَلُ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ}}؛ (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۱۸؛ ابن نصر، منتخب مسند عبد بن حمید، ص۴۳۱).</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص۹۹.</ref> | |||
== چگونگی خواب و استراحت == | |||
#'''رو به [[قبله]] و بر پهلوی راست''': [[حیات]] [[توحیدی]] انسان‌های [[الهی]] به گونه‌ای است که در همه لحظات رو به خدایند. آنان افزون بر آنکه [[قلب]] و جانشان همواره رو به خداست<ref>{{متن قرآن|إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ}} «من با درستی آیین روی خویش به سوی کسی آورده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و من از مشرکان نیستم» سوره انعام، آیه ۷۹.</ref>، سعی دارند که با رو به قبله کردن جسم خود در حالات مختلف نیز کمال توحید را در حرکات خود جلوه‌گر سازند. در [[روایات]] [[سیره]] چنین نقل شده که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} هماره رو به قبله می‌نشست<ref>{{عربی|و كان{{صل}} له اكثر ما يجلس مستقبل القبلة}}. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷)</ref> و [[اهل بیت]]{{عم}} نیز به هنگام خواب رو به قبله می‌خوابیدند<ref>ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.</ref>. | |||
#'''پرهیز از خواب مداوم و پیوسته''': از برخی روایات چنین برمی‌آید که پیامبر اکرم{{صل}} از خواب مداوم و پیوسته در شب اجتناب داشت. در روایتی نقل شده که [[امام صادق]]{{ع}} درباره حالات پیامبر اکرم{{صل}} به وقت خواب و پس از [[بیداری]] چنین فرمود: آب [[وضو]] نزد سرش و مسواکش زیر جای خوابش نهاده می‌شد. سپس به قدری که [[خدا]] می‌خواست، می‌خوابید و چون برمی‌خاست، ابتدا می‌نشست و سپس نگاه به [[آسمان]] کرده و آیاتی از [[سوره آل عمران]] [۱۹۰ به بعد] را [[تلاوت]] می‌کرد. سپس مسواک کرده و وضو ساخته و به [[مسجد]] [= سجده‌گاه] می‌رفت و چهار رکعت [[نماز]] می‌گزارد که [[رکوع]] آنها به مقدار قرائتشان و [[سجود]] آنها نیز به قدر رکوعشان بود و آن‌قدر رکوع و سجود را طول می‌داد که بیننده می‌پرسید چه وقت برمی‌خیزد؟ سپس برمی‌خاست و به جای خواب خویش رفته و به مقداری که [[خدا]] می‌خواست، می‌خوابید. سپس برمی‌خاست و با نگاه به [[آسمان]] [[آیات]] [[سوره آل عمران]] را [[تلاوت]] می‌کرد و [[مسواک]] کرده و [[وضو]] ساخته و به [[مسجد]] [= سجده‌گاه] می‌رفت و همچون نوبت قبل چهار رکعت [[نماز]] می‌گزارد و سپس به محل خواب خویش رفته و به قدری که خدا می‌خواست، می‌خوابید و سپس برمی‌خاست و می‌نشست و آیات سوره آل عمران را با نظر به آسمان تلاوت می‌کرد و پس از مسواک کردن و وضو ساختن به مسجد رفته و نماز وتر و دو رکعت [شفع] را به جای آورده و برای اقامه نماز [صبح به سوی مسجد] خارج می‌شد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص۱۰۴.</ref> | |||
== [[آداب]] بعد از خواب و استراحت == | |||
[[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از [[بیداری]] از خواب شبانه آدابی را انجام می‌داد. | |||
#'''[[سجده]]''': [[طبرسی]] از [[امام باقر]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم{{صل}} از هیچ خوابی برنمی‌خاست، جز آنکه در برابر [[خدای عزوجل]] به سجده می‌افتاد<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ{{ع}} قَالَ: مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} مِنْ نَوْمٍ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).</ref>. | |||
#'''[[حمد]] و [[سپاس]] [[الهی]]''': آن حضرت پس از برخاستن از خواب نیز همچون قبل از خواب، [[زبان]] به حمد و سپاس الهی می‌گشود و خدای را به خاطر بازگرداندن [[روح]] به بدن بدین‌گونه سپاس می‌گفت: [[حمد]] خدایی را که مرا پس از [[مرگ]] زنده کرد. همانا پروردگارم بسیار بخشاینده و قدردان است<ref>{{متن حدیث|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَوْتِي إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ شَكُورٌ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)</ref>. خداوندا! از تو خیر این [[روز]] و [[نور]] و [[هدایت]] و [[برکت]] و [[پاکی]] و بخشودگی‌اش را خواستارم. خدایا! از تو خیر این روز را و خیر آنچه در آن است، می‌طلبم و از [[شر]] این روز و شر آنچه در آن است، به تو پناه می‌برم<ref>{{متن حدیث|اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذَا الْيَوْمِ وَ نُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَكَتَهُ وَ طَهُورَهُ وَ مُعَافَاتَهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَهُ وَ خَيْرَ مَا فِيهِ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ}}. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).</ref>. | |||
#'''[[تلاوت]] آیاتی از [[سوره آل عمران]]''': [[شیخ طوسی]] از [[امام صادق]]{{ع}} چنین نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} پس از بیدار شدن از خواب شبانه، به [[آسمان]] نظر می‌کرد و ده [[آیه]] آخر سوره آل عمران (۱۹۰ - ۲۰۰) را تلاوت می‌فرمود<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴.</ref>. در بخشی از این آیه می‌خوانیم: {{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است * (همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰-۱۹۱.</ref>. | |||
#'''مسواک کردن''': پیش‌تر گفته شد که [[رسول خدا]]{{صل}} در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از خواب. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، مسواک می‌نمود و سپس [[وضو]] می‌ساخت. بنا بر برخی [[روایات]]، ایشان بین هر دو رکعت [[نماز]] و نیز قبل از خروج برای نماز صبح نیز به این کار اقدام می‌کرد<ref>بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.</ref>. | |||
#'''وضو و نماز''': در [[آداب]] پیش از خوابِ رسول خدا{{صل}} گفته شد که آبِ وضو بالای سرِ آن حضرت نهاده می‌شد<ref>شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.</ref> تا پس از برخاستن، [[وضو]] گرفتن آسان باشد؛ به ویژه آنکه حضرت به کرّات از خواب برمی‌خاست و برای [[نماز]] به وضو نیاز پیدا می‌کرد. بنا بر روایتی آن حضرت می‌فرمود: آن‌گاه که یکی از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند<ref>{{متن حدیث|إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ}}. (التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۲ به نقل از امیرالمؤمنین{{ع}}؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۹۹؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و۱۵۱، به نقل از ابی‌هریره).</ref>. خود [[پیامبر]]{{صل}} نیز چنین می‌کرد و سپس سه نماز دو رکعتی طولانی به جای می‌آورد و رکعات بعدی را خفیف‌تر می‌خواند<ref>الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و ۱۵۱.</ref>.<ref>[[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|سیره اخلاقی پیامبر اعظم]]، ص۱۰۶.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۱۹: | خط ۳۴: | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
# [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | # [[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']] | ||
# [[پرونده:10109419.jpg|22px]] [[محمد رضا جباری|جباری، محمد رضا]]، [[سیره اخلاقی پیامبر اعظم - جباری (کتاب)|'''سیره اخلاقی پیامبر اعظم''']] | |||
{{پایان منابع}} | {{پایان منابع}} | ||
| خط ۲۵: | خط ۴۱: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:آداب فردی]] | ||
[[رده:مدخل نهج البلاغه]] | [[رده:مدخل نهج البلاغه]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱۵ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۵۸
خواب از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: خواب در قرآن - خواب در نهج البلاغه - خواب در معارف و سیره نبوی - خواب در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«خواب» عبارت است از حالتی که در آن سطح هوشیاری کاهش یابد و فرد با تعلیق نسبی ادراک، غیرفعال شدن تقریبی عضلات و حرکات ارادی و حواس به‌دلیل ضعیف‌شدن پیوند نفس و جسم روبه‌رو شود. در قرآن کریم ذیل آیاتی چند به این موضوع اشاره شده است: خدا جان‌ها را به هنگام مردنشان می‌گیرد و نیز جان کسانی را که در خواب خود نمرده‌اند. جان‌هایی را که حکم مرگ بر آنها رانده شده نگه می‌دارد و دیگران را تا زمانی که معین است بازمی‌فرستد. در این امر عبرت‌هاست برای آنها که می‌اندیشند[۱]. مطابق با آیه فوق، خواب در حقیقت حالتی است که خداوند نفوس آدمیان را می‌گیرد. بنابراین بین مرگ و خواب مشابهت وجود دارد. از این‌رو در روایتی منسوب به امام علی(ع) و پیامبر(ص)، از خواب تعبیر به برادر مرگ شده است. هم‌چنین خواب را همانند مرگ دانسته و مرگ را به خوابی طولانی تشبیه کرده‌اند که بیداری آن در روز قیامت میسر می‌شود. امام علی(ع) پس از ضربت‌خوردن به گزارش خوابی می‌پردازد که در آن با رسول خدا(ص) ملاقات داشته است: نشسته بودم که به خواب رفتم. رسول الله بر من گذر کرد...[۲].[۳]
زمان خواب و استراحت
تعیین زمان مناسب برای خواب، آثار جسمی و روحی بسیاری در پی دارد. آنان که همچون پیامبر اعظم(ص) بخشی از شب را به عبادت و شب‌زنده‌داری اهتمام می‌ورزند، تلاش دارند که زمان خواب خود را به تأخیر نیندازند تا جسمشان قوت و نشاط لازم را برای بیداری در بخشی از شب داشته باشند. این مهم در سیره پیامبر اعظم(ص) آشکارا دیده می‌شود. بنا بر روایات نقل شده از برخی همسران پیامبر، آن حضرت اول شب را برای خواب و استراحت خود برمی‌گزید و پس از مقداری استراحت برمی‌خاست و به تهجد مشغول می‌شد[۴].[۵]
مکان خواب و استراحت
رسول خدا(ص) نه بر تخت‌ها و بالش‌های نرم و زربفت، بلکه بر ساده‌ترین ابزاری که در آن زمان مورد استفاده مردم بود، استراحت می‌کرد. بنا بر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) بر روی حصیر می‌خوابید و چیز دیگری به جز آن در زیر خود پهن نمی‌کرد[۶]؛ تا جایی که گاه برآمدگی‌های حصیر بر جسم حضرت اثر می‌گذاشت. حضرت در برابر درخواست برخی یارانش مبنی بر تهیه زیراندازی نرم‌تر می‌فرمود: مرا با دنیا چه کار؟! مَثَل من و دنیا مَثَل سواره مسافری است که در روزی گرم به زیر یک درخت، ساعتی استراحت کرده و راه خود را در پیش گیرد و آنجا را ترک گوید[۷].[۸]
آداب قبل از خواب و استراحت
پیامبر اکرم(ص) پیش از خواب و استراحت، آدابی را رعایت می‌کرد: مسواک، وضو، تهیه مقدمات عبادت شبانه و در آخر نیز دعا و اذکار قبل از خواب. حال بدین‌ها می‌پردازیم.
- مسواک: بنا به نقل طبرسی، پیامبر اکرم(ص) هر شب سه بار مسواک می‌کرد: یک بار قبل از خواب، یک بار پس از خواب (قبل از وضو برای تهجّد) و یک بار نیز هنگام بیرون رفتن برای نماز صبح. چوب مسواک حضرت نیز بنا به توصیه جبرئیل، چوب «اَراک»[۹] بود[۱۰].
- وضو: در روایت حسن بن علی علوی آمده است که امام هادی(ع) درباره آداب خواب اهل بیت(ع) به ده مورد اشاره فرمود که از جمله آنها وضوی قبل از خواب است[۱۱].
- دعا و اذکار قبل از خواب: بنا بر روایت امام هادی(ع) اهل بیت(ع) قبل از خواب مقیّد بودند که فاتحة الکتاب، آیة الکرسی، آیه ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ...﴾[۱۲] و ۳۳ مرتبه سبحان الله، ۳۳ مرتبه الحمدلله و ۳۴ مرتبه الله اکبر را قرائت کنند[۱۳]. پیامبر اکرم(ص) پس از قرائتآیة الکرسی می‌فرمود: به نام خدا، به خدا ایمان آوردم و به طاغوت کافر شدم. خدایا! در خواب و بیداری مرا حفظ فرما[۱۴]. رسول خدا(ص) پیش از خواب سه سوره ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾[۱۵]، ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾[۱۶] و ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾[۱۷] را نیز قرائت می‌کرد و بر کف هر دو دست می‌دمید و به اعضای مختلف بدن خود می‌مالید؛ بدین‌گونه که از سر مبارک شروع می‌کرد و سپس به صورت و دیگر قسمت‌های بدن می‌کشید و این کار را سه بار تکرار می‌نمود[۱۸].[۱۹]
چگونگی خواب و استراحت
- رو به قبله و بر پهلوی راست: حیات توحیدی انسان‌های الهی به گونه‌ای است که در همه لحظات رو به خدایند. آنان افزون بر آنکه قلب و جانشان همواره رو به خداست[۲۰]، سعی دارند که با رو به قبله کردن جسم خود در حالات مختلف نیز کمال توحید را در حرکات خود جلوه‌گر سازند. در روایات سیره چنین نقل شده که پیامبر اکرم(ص) هماره رو به قبله می‌نشست[۲۱] و اهل بیت(ع) نیز به هنگام خواب رو به قبله می‌خوابیدند[۲۲].
- پرهیز از خواب مداوم و پیوسته: از برخی روایات چنین برمی‌آید که پیامبر اکرم(ص) از خواب مداوم و پیوسته در شب اجتناب داشت. در روایتی نقل شده که امام صادق(ع) درباره حالات پیامبر اکرم(ص) به وقت خواب و پس از بیداری چنین فرمود: آب وضو نزد سرش و مسواکش زیر جای خوابش نهاده می‌شد. سپس به قدری که خدا می‌خواست، می‌خوابید و چون برمی‌خاست، ابتدا می‌نشست و سپس نگاه به آسمان کرده و آیاتی از سوره آل عمران [۱۹۰ به بعد] را تلاوت می‌کرد. سپس مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد [= سجده‌گاه] می‌رفت و چهار رکعت نماز می‌گزارد که رکوع آنها به مقدار قرائتشان و سجود آنها نیز به قدر رکوعشان بود و آن‌قدر رکوع و سجود را طول می‌داد که بیننده می‌پرسید چه وقت برمی‌خیزد؟ سپس برمی‌خاست و به جای خواب خویش رفته و به مقداری که خدا می‌خواست، می‌خوابید. سپس برمی‌خاست و با نگاه به آسمان آیات سوره آل عمران را تلاوت می‌کرد و مسواک کرده و وضو ساخته و به مسجد [= سجده‌گاه] می‌رفت و همچون نوبت قبل چهار رکعت نماز می‌گزارد و سپس به محل خواب خویش رفته و به قدری که خدا می‌خواست، می‌خوابید و سپس برمی‌خاست و می‌نشست و آیات سوره آل عمران را با نظر به آسمان تلاوت می‌کرد و پس از مسواک کردن و وضو ساختن به مسجد رفته و نماز وتر و دو رکعت [شفع] را به جای آورده و برای اقامه نماز [صبح به سوی مسجد] خارج می‌شد[۲۳].[۲۴]
آداب بعد از خواب و استراحت
پیامبر اکرم(ص) پس از بیداری از خواب شبانه آدابی را انجام می‌داد.
- سجده: طبرسی از امام باقر(ع) چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) از هیچ خوابی برنمی‌خاست، جز آنکه در برابر خدای عزوجل به سجده می‌افتاد[۲۵].
- حمد و سپاس الهی: آن حضرت پس از برخاستن از خواب نیز همچون قبل از خواب، زبان به حمد و سپاس الهی می‌گشود و خدای را به خاطر بازگرداندن روح به بدن بدین‌گونه سپاس می‌گفت: حمد خدایی را که مرا پس از مرگ زنده کرد. همانا پروردگارم بسیار بخشاینده و قدردان است[۲۶]. خداوندا! از تو خیر این روز و نور و هدایت و برکت و پاکی و بخشودگی‌اش را خواستارم. خدایا! از تو خیر این روز را و خیر آنچه در آن است، می‌طلبم و از شر این روز و شر آنچه در آن است، به تو پناه می‌برم[۲۷].
- تلاوت آیاتی از سوره آل عمران: شیخ طوسی از امام صادق(ع) چنین نقل می‌کند که پیامبر اکرم(ص) پس از بیدار شدن از خواب شبانه، به آسمان نظر می‌کرد و ده آیه آخر سوره آل عمران (۱۹۰ - ۲۰۰) را تلاوت می‌فرمود[۲۸]. در بخشی از این آیه می‌خوانیم: ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾[۲۹].
- مسواک کردن: پیش‌تر گفته شد که رسول خدا(ص) در طول یک شب چندین بار مسواک می‌کرد: قبل از خواب و پس از برخاستن از خواب. در هر نوبت از شب نیز که برمی‌خاست، مسواک می‌نمود و سپس وضو می‌ساخت. بنا بر برخی روایات، ایشان بین هر دو رکعت نماز و نیز قبل از خروج برای نماز صبح نیز به این کار اقدام می‌کرد[۳۰].
- وضو و نماز: در آداب پیش از خوابِ رسول خدا(ص) گفته شد که آبِ وضو بالای سرِ آن حضرت نهاده می‌شد[۳۱] تا پس از برخاستن، وضو گرفتن آسان باشد؛ به ویژه آنکه حضرت به کرّات از خواب برمی‌خاست و برای نماز به وضو نیاز پیدا می‌کرد. بنا بر روایتی آن حضرت می‌فرمود: آن‌گاه که یکی از شما به هنگام شب از خواب برخاست، نمازش را با دو رکعت نماز سبک آغاز کند[۳۲]. خود پیامبر(ص) نیز چنین می‌کرد و سپس سه نماز دو رکعتی طولانی به جای می‌آورد و رکعات بعدی را خفیف‌تر می‌خواند[۳۳].[۳۴]
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ﴿اللَّهُ يَتَوَفَّى الأَنفُسَ حِينَ مَوْتِهَا وَالَّتِي لَمْ تَمُتْ فِي مَنَامِهَا فَيُمْسِكُ الَّتِي قَضَى عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَيُرْسِلُ الأُخْرَى إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ﴾؛ سوره زمر، آیه۴۲؛ نیز نک: ﴿ وَهُوَ الَّذِي يَتَوَفَّاكُم بِاللَّيْلِ وَيَعْلَمُ مَا جَرَحْتُم بِالنَّهَارِ ثُمَّ يَبْعَثُكُمْ فِيهِ لِيُقْضَى أَجَلٌ مُّسَمًّى ثُمَّ إِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ ثُمَّ يُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ﴾؛ سوره انعام، آیه ۶۰
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۶۹: «"مَلَكَتْنِي عَيْنِي وَ أَنَا جَالِسٌ فَسَنَحَ لِي رَسُولُ اللَّهِ"»
- ↑ دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱، ص۳۷۳- ۳۷۴.
- ↑ "عن الأسود بن يزيد، قال: سألت عايشة عن صلاة رسول الله(ص) بالليل، فقالت: كان ينام اول الليل ثم يقوم..."؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۲۳؛ الطیالسی، مسند، ص۱۹۸؛ الجواهری، مسند ابن جعد، ص۳۷۳؛ النسائی، السن الکبری، ج۱، ص۴۱۳؛ ابن راهویه، مسند، ج۳، ص۸۵۲.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص۹۳.
- ↑ «كَانَ يَنَامُ عَلَى الْحَصِيرِ لَيْسَ تَحْتَهُ شَيْءٌ غَيْرُهُ»؛ کان ینام علی الحصیر لیس تحته شیء غیره. (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۸).
- ↑ «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ: إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صدَخَلَ عَلَيْهِ عُمَرُ وَ هُوَ عَلَى حَصِيرٍ قَدْ أَثَّرَ فِي جَنْبَيْهِ فَقَالَ يَا نَبِيَّ اللَّهِ لَوِ اتَّخَذْتَ فِرَاشاً فَقَالَ(ص) مَا لِي وَ لِلدُّنْيَا وَ مَا مَثَلِي وَ مَثَلُ الدُّنْيَا إِلَّا كَرَاكِبٍ سَارَ فِي يَوْمٍ صَائِفٍ فَاسْتَظَلَ تَحْتَ شَجَرَةٍ سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ ثُمَّ رَاحَ وَ تَرَكَهَا»؛ (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۲۵؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۱، ص۳۰۱؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۶، ص۲۵۳ و ج۷۰، ص۱۲۳)
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص۹۷.
- ↑ چوب اراک گیاهی است که پس از مرطوب شدن از هم باز می‌شود و همچون مسواک‌های امروزی برای تمیز کردن دندان‌ها مفید است و مزه ترش آن نیز بوی بد دهان را از بین می‌برد. (مجلسی، بحار الانوار، ج۷۷، ص۳۴۳)
- ↑ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ إِذَا أَرَادَ أَنْ يَنَامَ وَ يَأْخُذَ مَضْجَعَهُ». (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۸)؛ «وَ كَانَ(ص) يَسْتَاكُ كُلَّ لَيْلَةٍ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ مَرَّةً قَبْلَ نَوْمِهِ وَ مَرَّةً إِذَا قَامَ مِنْ نَوْمِهِ إِلَى وِرْدِهِ وَ مَرَّةً قَبْلَ خُرُوجِهِ إِلَى صَلَاةِ الصُّبْحِ وَ كَانَ يَسْتَاكُ بِالْأَرَاكِ أَمَرَهُ بِذَلِكَ جَبْرَئِيلُ(ع)». (الطبرسی، مکارم الاخلاق، ص۳۹؛ نیز بنگرید به: ابن ابی‌شیبه، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷)
- ↑ «... سَمِعْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ الْعَلَوِيَّ يَقُولُ سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا(ع) يَقُولُ لَنَا أَهْلَ الْبَيْتِ عِنْدَ نَوْمِنَا عَشْرُ خِصَالٍ الطَّهَارَةُ وَ تَوَسُّدُ الْيَمِينِ وَ تَسْبِيحُ اللَّهِ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَحْمِيدُهُ ثَلَاثاً وَ ثَلَاثِينَ وَ تَكْبِيرُهُ أَرْبَعاً وَ ثَلَاثِينَ وَ نَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِوُجُوهِنَا وَ نَقْرَأُ فَاتِحَةَ الْكِتَابِ وَ آيَةَ الْكُرْسِيِّ وَ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ إِلَى آخِرِهَا فَمَنْ فَعَلَ ذَلِكَ فَقَدْ أَخَذَ بِحَظِّهِ مِنْ لَيْلَتِهِ». (ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰).
- ↑ «خداوند - که به دادگری ایستاده است - و فرشتگان و دانشوران گواهی می‌دهند که: هیچ خدایی نیست جز او که پیروزمند فرزانه است» سوره آل عمران، آیه ۱۸.
- ↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.
- ↑ «بِسْمِ اللَّهِ آمَنْتُ بِاللَّهِ وَ كَفَرْتُ بِالطَّاغُوتِ اللَّهُمَّ احْفَظْنِي فِي مَنَامِي وَ فِي يَقَظَتِي». (الکلینی، الکافی، ج۲، ص۵۳۶، ح۴).
- ↑ «بگو او خداوند یگانه است» سوره اخلاص، آیه ۱.
- ↑ «بگو: به پروردگار سپیده‌دم پناه می‌برم» سوره فلق، آیه ۱.
- ↑ «بگو: به پروردگار آدمیان پناه می‌برم» سوره ناس، آیه ۱.
- ↑ «أَنَّ النَّبِيَّ(ص) كَانَ إِذَا أَوَى إِلَى فِرَاشِهِ كُلَّ لَيْلَةٍ جَمَعَ كَفَّيْهِ ثُمَّ نَفَثَ فِيهِمَا فَقَرَأَ فِيهِمَا قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ وَ قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ ثُمَّ يَمْسَحُ بِهِمَا مَا اسْتَطَاعَ مِنْ جَسَدِهِ يَبْدَأُ بِهِمَا عَلَى رَأْسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ مَا أَقْبَلَ مِنْ جَسَدِهِ يَفْعَلُ ذَلِكَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ»؛ (الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۲۱۸؛ ابن نصر، منتخب مسند عبد بن حمید، ص۴۳۱).
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص۹۹.
- ↑ ﴿إِنِّي وَجَّهْتُ وَجْهِيَ لِلَّذِي فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِيفًا وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾ «من با درستی آیین روی خویش به سوی کسی آورده‌ام که آسمان‌ها و زمین را آفریده است و من از مشرکان نیستم» سوره انعام، آیه ۷۹.
- ↑ و كان(ص) له اكثر ما يجلس مستقبل القبلة. (ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۱، ص۱۲۷)
- ↑ ابن طاووس، فلاح السائل، ص۲۸۰.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص۱۰۴.
- ↑ «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ: مَا اسْتَيْقَظَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) مِنْ نَوْمٍ إِلَّا خَرَّ لِلَّهِ سَاجِداً». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۱۶، ص۲۵۳).
- ↑ «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَحْيَانِي بَعْدَ مَوْتِي إِنَّ رَبِّي لَغَفُورٌ شَكُورٌ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹)
- ↑ «اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَ هَذَا الْيَوْمِ وَ نُورَهُ وَ هُدَاهُ وَ بَرَكَتَهُ وَ طَهُورَهُ وَ مُعَافَاتَهُ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ خَيْرَهُ وَ خَيْرَ مَا فِيهِ وَ أَعُوذُ بِكَ مِنْ شَرِّهِ وَ شَرِّ مَا بَعْدَهُ». (الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹).
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۳۴.
- ↑ «بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است * (همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰-۱۹۱.
- ↑ بنگرید به: الکلینی، الکافی،ج۳، ص۴۴۵، ح۱۳؛ ابن ابی‌شیبة، المصنف، ج۱، ص۱۹۵، ح۷ و ص۱۹۶، ح۱۷؛ الطبرسی، مکارم الأخلاق، ص۳۹؛ مجلسی، بحار الانوار، ج۶ ۱، ص۲۵۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج۲، ص۳۳۴، ح۱۳۷۷.
- ↑ «إِذَا قَامَ أَحَدُكُمْ مِنَ اللَّيْلِ فَلْيَفْتَتِحْ صَلَاتَهُ بِرَكْعَتَيْنِ خَفِيفَتَيْنِ». (التمیمی المغربی، دعائم الاسلام، ج۱، ص۲۱۲ به نقل از امیرالمؤمنین(ع)؛ ابن حنبل، مسند احمد، ج۲، ص۳۹۹؛ ابن الحجاج النیشابوری، صحیح مسلم، ج۲، ص۱۸۴؛ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و۱۵۱، به نقل از ابی‌هریره).
- ↑ الترمذی، الشمائل المحمدیة، ص۱۵۰ و ۱۵۱.
- ↑ جباری، محمد رضا، سیره اخلاقی پیامبر اعظم، ص۱۰۶.