خلافت پیامبر خاتم: تفاوت میان نسخه‌ها

'''"خلافت پیامبر خاتم {{صل}}"''' از موضوعات بحث برانگیز میان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] بوده است. در زمان ائمه، تقابل روشنی میان "خطّ خلافت" و "خط امامت" پدید آمد، چراکه از زمان [[امیر المؤمنین]]{{ع}} به بعد، [[امامان معصوم]] را از صحنۀ [[سیاسی]] کنار زدند و بلکه [[سیاست]] حذفی با [[امامان]] پیش گرفتند و معمولا طرفداران خطّ [[امامت]]، [[خلفا]] را به رسمیت نمی‌شناختند. خلافت، خارج از نظر پیامبر خاتم {{صل}} شکل گرفت. خلافت پس از [[رسول اکرم]] {{صل}} مدلی است که [[اهل سنت]] بر آن [[اعتقاد]] دارند و [[برترین]] نمونه آن، خلافت [[خلفای راشدین]] است. [[امامان شیعه]]، همواره مدّعی آن بوده‌اند و تصدّی خلافت از سوی دیگران را [[غصب]] و ناروا می‌دانستند.  

«خلافت»، از موضوعات بحث‌انگیز در تاریخ اسلام بوده و [[اهل سنت]] کوشیده‌اند به نوعی خلافت سه تن را پیش از [[امام علی]]{{ع}} [[مشروعیت]] بخشند. خلافت رفته‌ رفته از مسیر خود خارج شد و همانگونه که [[پیامبر خدا]]{{صل}} پیش‌بینی کرده بود که خلافت پس از من است، بعد از آن [[امارت]] خواهد شد، سپس به ملوکیّت و [[پادشاهی]] تبدیل شده و نهایتا به جبابره و [[دیکتاتوری]] خواهد رسید<ref>بحار الأنوار، ج ۵۱ ص۸۴ و ۹۶</ref>، روند [[حاکمیّت]]، مشروعیت خود را از دست داد و [[خلفای اموی]] و عباسی با [[ظلم]] و [[عیاشی]] و [[غارت]] [[بیت‌المال]] و... به [[حکومت]] پرداختند. ابتدا [[خلفا]] خود را خلیفه النبی می‌گفتند، امّا در دوره‌های بعد، خود را [[خلیفة اللّه]] نامیدند و آغاز این حرکت از [[زمان]] [[معتصم]] عباسی بود<ref>دائرة المعارف تشیّع، ج ۷ ص۲۰۱</ref>.

در زمان ائمه، تقابل روشنی میان "خطّ خلافت" و "خط امامت" پدید آمد<ref>کتاب «معالم المدرستین» ۳ جلد از علامه سیّد مرتضی عسکری به تبیین دیدگاه مکتب خلافت و مکتب اهل بیت در زمینه‌های مختلف اعتقادی، سیاسی و اخلاقی پرداخته است</ref>، چراکه از زمان [[امیر المؤمنین]]{{ع}} به بعد، [[امامان معصوم]] را از صحنۀ [[سیاسی]] کنار زدند و بلکه [[سیاست]] حذفی با [[امامان]] پیش گرفتند و معمولا طرفداران خطّ [[امامت]]، [[خلفا]] را به رسمیت نمی‌شناختند.

 

در روایات شیعه، اغلب با عنوان "الأمر" به مسألۀ [[حکومت]] و [[خلافت]] اشاره می‌شود. خلافت مفهوم دیگری هم دارد که در [[انسان‌شناسی قرآنی]] مطرح بوده و در [[قرآن]] به مقام خلیفة اللّهی [[انسان]] اشاره شده است<ref> از جمله ر.ک: «خلافت و ولایت از نظر قرآن و سنت»، محمّد تقی شریعتی، «حماسۀ غدیر»، محمّد رضا حکیمی، «معالم المدرستین» علامه مرتضی عسکری</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۴۹.</ref>

خلافت در کتب لغت به‌معنای جانشین ساختن و خلیفه به‌معنای جانشین، [[وکیل]] یا قائم مقام است. خلافت به معنای جانشینی، [[پیشوایی]] و [[رهبری جامعه]] پس از [[پیامبر خدا]]{{صل}} کسی را که جای [[پیامبر]] باشد خلیفه گویند. [[رسول خدا]]{{صل}} [[جانشین]] خود را تعیین کرده بود و در [[روز غدیر خم]] و مناسبت‌های دیگر، [[علی بن ابی طالب]]{{ع}} را به عنوان [[وصیّ]]، خلیفه، [[امام]]، [[امیر]]، مولا و [[سرپرست]] [[امت]] تعیین کرد، تا [[جامعه اسلامی]] بدون سرپرست نماند. پس از [[رحلت پیامبر خدا]]، کسانی [[مقام خلافت]] را بر عهده گرفتند که شایسته نبودند و [[خلیفه]] و [[جانشین]] اصلی او یعنی [[حضرت علی]]{{ع}} را که از سوی [[خدا]] و [[رسول]] تعیین شده بود، از [[خلافت]] کنار زدند و میان خلافت و [[امامت]] جدایی افتاد و [[امت اسلامی]] هم به دو گروه [[شیعه]] و [[سنّی]] تقسیم شد. خلافت، یعنی حق سرپرستی و [[حکومت]] بر [[امت پیامبر]]، از آنِ [[امامان اهل بیت]] است و [[پیامبر]] فرموده است که خلافت بر [[خاندان]] [[ابوسفیان]] [[حرام]] است. همه [[حاکمان ظالم]] و بی‌صلاحیّت هم که در تاریخ اسلام به حکومت رسیده‌اند، به ناحق خود را [[خلیفه پیامبر]] می‌دانستند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۹۸.</ref>.

 

خلافت، خارج از نظر پیامبر خاتم {{صل}}<ref>زیرا پیامبر اکرم در روز غدیر امام علی{{ع}} را به جانشینی خویش و به‌عنوان امام منصوص نصب کرد. در اعتقاد شیعه رویکردی که در سقیفه رخ داد، خارج از رأی پیامبر بوده و برخی افراد در وقوع آن نقش آفریدند.</ref> شکل گرفت. گرچه چنین می‌نماید که موضوع خلافت پس از [[پیامبر اکرم]] پدیده‌ای خودجوش و بدون ذهنیتی از پیش طراحی شده است، اما ماجرای [[سقیفه بنی‌ساعده]] و اتفاق‌های پیش آمده بر این دلالت می‌کند که طراحان ماجرا خالی از ذهن و بدون انگیزه نبوده‌اند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۰.</ref>.

== خلیفه کیست؟ ==

خلیفه، از بزرگ‌ترین لقب‌های [[حکّام]] در تاریخ اسلام بوده و [[حاکم]] مطلق [[جهان اسلام]] از آن فهمیده می‌شد و [[خلفای راشدین]] و [[خلفای اموی]] و عباسی و دیگر سلسله‌ها پیوسته عنوان خلیفه را (گاهی خلیفۀ رسول اللّه و گاهی [[خلیفة اللّه]]) برخود می‌نهادند و بر سکّه‌ها و در [[اسناد]] رسمی می‌آوردند تا از این طریق، [[قداست]] و وجهه کسب کنند. جایگاه عنوان خلافت و خلیفه، فراز و نشیب‌هایی داشته و به‌تدریج از [[قدرت]] آن کاسته شده است. [[سلاطین]] عثمانی سلطۀ خود را با عنوان دورۀ خلافت عثمانی به ثبت رسانده‌اند. آنچه [[ارزش]] مضاعفی به استفادۀ عثمانی‌ها از این عناوین می‌داد، قدرت نظامی و دریایی امپراتوری عثمانی و نیز موقعیت آنها به عنوان مدافعان [[اسلام]] در برابر اروپای [[مسیحی]] از یک‌سو و [[ایران]] [[شیعی]] از سوی دیگر بود. به نظر می‌رسد به جهت چنین موقعیّتی بارها [[رهبری]] (و نه [[حاکمیّت]]) عثمانی بر [[جهان]] [[اسلامی]] [[سنّی]] در دیگر دولت‌های اسلام پذیرفته شد... دیگر عصر [[خلافت]] جهانی به سر رسیده بود و هیچ [[حاکم اسلامی]] نیز چنین ادعایی نداشت. چنین روندی ادامه یافت تا آنکه این ایده در اواخر [[قرن]] هیجدهم میلادی مجدّدا از سوی سلاطین عثمانی مطرح شد<ref>زبان سیاسی اسلام، برنارد لوئیس، ترجمه غلامرضا بهروز لک، ص۹۸</ref>.

== نظام خلافت ==

 

== به [[انحراف]] کشاندن مفهوم و واقعیت خلافت ==

به فراموشی سپردن [[واقعه غدیر]] و [[نصّ صریح]] [[پیامبر]]{{صل}} در [[جانشینی امام علی]]{{ع}} و نیز [[ابلاغ]] [[آیه ولایت]] و [[اکمال دین]] پس از واقعه غدیر که جای تردیدی در مورد تعیین جانشین پیامبر از سوی [[خداوند]] باقی نمی‌گذارد و از طرف دیگر تعجیل در امر [[تعیین خلیفه]] در شرایطی که پیکر مطهر هنوز تجهیز و [[تدفین]] نشده و ترجیح امر تعیین خلیفه بر [[وظیفه]] مهم به خاک‌سپاری پیامبر، همه نشان از بودن اندیشه‌ای در پس [[ماجرای سقیفه]] دارد. بروز و ظهور اندیشه‌های [[دوران جاهلیّت]] که در زمان پیامبر اکرم{{صل}} و به [[اراده]] ایشان محو شده بود، در ماجرای سقیفه به چشم می‌خورد. [[سقیفه]] [[شاهد]] تصویری از اندیشه‌های [[جاهلی]] و برتری‌جویی‌های قومی و قبیله‌ای است. نظریه‌پردازان خلافت در آن مجلس، گرایش‌های قومی و قبیله‌ای را به نمایش می‌گذارند. در این میان، برخی از [[خواص]] و [[اهل‌بیت پیامبر]] در برابر جریان خلافت [[اعتراض]] کردند و ملاک [[گزینش خلیفه]] و [[جانشین پیامبر]] را مختص [[امام]] [[منصوص]] و [[منصوب از جانب خدا]] و با معرفی [[پیامبر]] دانستند. البته این [[اندیشه]] به دست اقتدارگرایان سرکوب شد و افکار عمومی نیز طرح [[خلافت]] را پذیرفت.

 

راشد، به معنای [[رشد]] یافته، [[هدایت‌]] یافته، [[دیندار]] و متدیّن است. خلفای راشدین عنوانی است که [[اهل سنت]] بر چهار خلیفۀ پس از پیامبر ([[ابوبکر]]، [[عمر]]، [[عثمان]] و علی{{ع}}) اطلاق می‌کنند و اگر بر [[رفتار]] دیگران هم خلل وارد بدانند، [[سیره]] و عمل این چهار خلیفه را [[حق]] می‌شمرند.

از دید [[شیعه]]، خلفای راشدین و [[جانشینان برحق پیامبر]]، [[دوازده امام]] معصوم‌اند که [[رسول خدا]]{{صل}} آنان را به [[جانشینی]] خود تعیین و [[نصب]] کرده و از یکایک آنان نام برده است و این از طریق روایات شیعه و [[سنت]] نیز به حدّ متواتر نقل شده است.

در [[زیارت جامعه]] است: {{متن حدیث|أَشْهَدُ أَنَّكُمُ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ}}، نیز این سخن پیامبر [[خدا]]{{صل}} خطاب [[امیر مؤمنان]]{{ع}}: "[[یا علی]]، [[امامان]] راشد و هدایت‌ یافته از [[فرزندان]] تو که حقّشان [[غصب]] می‌شود یازده نفر امام‌اند با تو"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيُّ الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ الْمَغْصُوبُونَ حُقُوقَهُمْ مِنْ وُلْدِكَ أَحَدَ عَشَرَ إِمَاماً وَ أَنْتَ}}؛ بحار الأنوار، ج ۳۶ ص۲۵۹ ح ۷۸.</ref> در سخنی هم امیر مؤمنان{{ع}} به [[طارق بن شهاب]]، اوصاف فراوان و بلندی برای امامان حق]می‌شمارد، از جمله می‌فرماید: {{متن حدیث| فَهُمُ الْأَئِمَّةُ الطَّاهِرُونَ وَ الْعِتْرَةُ الْمَعْصُومُونَ وَ الذُّرِّيَّةُ الْأَكْرَمُونَ وَ الْخُلَفَاءُ الرَّاشِدُونَ وَ الْكُبَرَاءُ الصِّدِّيقُونَ وَ...}}<ref> بحار الأنوار، ج ۲۵ ص۱۷۴.</ref> که تعبیر خلفای راشدین از زبان آن حضرت بر [[ائمه معصوم]] از [[اهل بیت پیامبر]] گفته شده است<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۵۳.</ref>.

=== نخستین خلافت ===

نخستین [[خلیفه]] پس از پیامبر [[ابوبکر بن ابی قحافه]] بود. ابوبکر بر اساس روشی که بعدها به "شورای [[اهل حلّ و عقد]]" معروف شد به خلافت رسید. این اصطلاح را نیز اولین بار ابوبکر به‌کار برد. او در پاسخ مخالفان جریان خلافت که [[امام]]{{ع}} را از هر حیث شایسته این مقام می‌دانستند، بر [[شورای سقیفه]] که [[اهل حلّ و عقد]] بودند و او را برگزیده‌اند [[استدلال]] و [[احتجاج]] کرد. [[ابوبکر]] گرچه در گفتار، [[سخن]] از هم‌سطحی با آحاد جامعه و [[تبعیت]] از [[امر به معروف و نهی از منکر]] می‌راند، اما در عمل برای خود اختیارات و [[قدرت]] بسیار قائل بود. از این‌رو برای اولین بار در دوران [[خلافت]] او [[مسلمانی]] که از [[پرداخت زکات]] خودداری کردند، [[مرتد]] اعلام شدند. ابوبکر در هنگام وفاتش حتی بر قاعده خودساخته شورای حلّ و [[عقد]] هم پای‌بند نماند و [[عمر بن خطاب]] را به بهانه جلوگیری از [[فتنه]] و [[اختلاف]] بر کرسی خلافت نشاند<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۰-۳۷۱.</ref>.

=== دومین خلافت ===

[[عمر بن خطاب]] به‌ عنوان [[خلیفه دوم]] و [[جانشین رسول خدا]]{{صل}} بر مسند خلافت نشست. او برای اولین بار عنوان [[خلیفه رسول خدا]] را که از زمان ابوبکر بر [[خلیفه]] اطلاق می‌شد، [[تغییر]] داد و خود را [[امیرالمؤمنین]] نامید. در [[زمان]] او دو تحول عمده در [[حکومت]] صورت گرفت:

# کشورگشایی و فتح دیگر مناطق؛

# بدعت‌های نوظهور و تبدیل و دگرگونی در برخی [[احکام]] و سنت‌های [[پیامبر اکرم]]{{صل}}.

[[عمر]] روحیه‌ای [[خشن]] و انعطاف‌ناپذیر داشت و در امر [[قضاوت]] و فتاوا بارها از [[امام]] مدد خواست. از قول او بارها نقل شده است که اگر کمک‌های علی نبود، عمر هلاک شده بود. [[امام علی]] درباره دوران او می‌فرماید: او که طبیعتی خشن داشت، خلافت را در آن مستقر ساخت؛ طبیعتی که برخورد با آن "جراحت [[شمشیر]]" بود و ارتباط با آن "سوهان [[روح]]" و مالامال از [[لغزش‌ها]] و عذرخواهی‌ها. مرکب خلافت زیر پای راکب تندخویِ آن [[تعادل]] از کف داد و همه راه‌های چاره را هم بست، بدین‌سان که اگر افسارش را تنگ می‌گرفت بینی‌اش مجروح می‌شد و اگر رهایش می‌ساخت [[سقوط]] می‌کرد. به [[خدا]] [[سوگند]]، [[مردم]] در [[بیراهه]] و [[بی‌ثباتی]] و نابسامانی گرفتار آمدند. و من، هر چه بود، بر این [[رنج]] طولانی و [[اندوه]] جان‌کاه [[شکیبا]] بودم تا راهش به پایان رسید<ref>{{متن حدیث|فَصَيَّرَهَا فِي حَوْزَةٍ خَشْنَاءَ يَغْلُظُ كَلْمُهَا وَ يَخْشُنُ مَسُّهَا وَ يَكْثُرُ الْعِثَارُ فِيهَا وَ الِاعْتِذَارُ مِنْهَا فَصَاحِبُهَا كَرَاكِبِ الصَّعْبَةِ إِنْ أَشْنَقَ لَهَا خَرَمَ وَ إِنْ أَسْلَسَ لَهَا تَقَحَّمَ فَمُنِيَ النَّاسُ لَعَمْرُ اللَّهِ بِخَبْطٍ وَ شِمَاسٍ وَ تَلَوُّنٍ وَ اعْتِرَاضٍ، فَصَبَرْتُ عَلَى طُولِ الْمُدَّةِ وَ شِدَّةِ الْمِحْنَةِ}}؛ [[نهج البلاغه]]، [[خطبه ۳ نهج البلاغه|خطبه ۳]]</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۱.</ref>

از جمله بدعت‌های [[عمر]] که بر خلاف [[سنت]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} بود، [[اعتقاد]] او به [[برتری]] [[عرب]] بر سایر قومیّت‌ها بود، پس از آن همه سفارش‌ها که در سخن و [[سیره پیامبر]] نسبت به [[برابری]] اقوام و نژادهای گوناگون شده بود. از دیگر بدعت‌های او امتیازبندی و فرق گذاشتن بین [[مسلمانان]] در بهره‌مندی از [[بیت المال]] بود. عمر در فرایندی سلیقه‌ای، شورایی متشکل از شش نفر برای [[تعیین خلیفه]] خود برگزید.

=== سومین خلافت ===

پس از [[عمر بن خطاب]]، [[عثمان بن عفان]] سومین [[خلیفه]] در سال ۲۳ قمری بر مسند نشست. در [[روزگار]] او [[بنی‌امیه]] که [[خویشان]] او نیز بودند به [[قدرت]] رسیدند و بر مسندهای کلیدی تکیه زدند. شیوه ساختارشکنانه او در بهره‌مندی از [[بیت‌المال]] و ویژه‌خواری‌هایی که برای اقوام خویش فراهم کرد، موجبات اختلاف طبقاتی شدید در سطح [[جامعه]] را فراهم ساخت. او خود را [[منصوب]] از طرف [[خداوند]] می‌دانست و برای اختیاراتش حد و مرزی قائل نبود. بیت المال را جزئی از [[اموال]] خود می‌پنداشت و بنابر سلیقه شخصی بر آن دست می‌افکند. کارگزارانش [[رفتار]] [[ظالمانه]] با مردم داشتند و او در این مورد اقدامی نمی‌کرد. از این‌رو مردم بر او شوریدند و او را به [[قتل]] رساندند. [[امام علی]]{{ع}} در مورد او و دوران خلافتش می‌فرماید: آن‌گاه سومی برخاست، در حالی که از پرخوارگی باد به پهلوها افکنده بود و چونان ستوری که همّی جز خوردن در اصطبل نداشت. [[خویشاوندان]] پدری‌اش با او همدست شدند و [[مال]] [[خدا]] را چنان با [[شوق]] و میل فراوان خوردند که اشتران، گیاه بهاری را. تا سرانجام آنچه را تابیده بود باز شد و کردارش قتلش را در پی داشت و شکمبارگی‌اش به سر در آوردش<ref>{{متن حدیث|إِلَى أَنْ قَامَ ثَالِثُ الْقَوْمِ نَافِجاً حِضْنَيْهِ بَيْنَ نَثِيلِهِ وَ مُعْتَلَفِهِ وَ قَامَ مَعَهُ بَنُو أَبِيهِ يَخْضَمُونَ مَالَ اللَّهِ [خَضْمَ] خِضْمَةَ الْإِبِلِ نِبْتَةَ الرَّبِيعِ إِلَى أَنِ انْتَكَثَ عَلَيْهِ فَتْلُهُ وَ أَجْهَزَ عَلَيْهِ عَمَلُهُ وَ كَبَتْ بِهِ بِطْنَتُهُ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۱-۳۷۲.</ref>

=== چهارمین خلافت ===

پس از قتل عثمان، [[مردمان]] از هر سو به [[امام]] روی آوردند. امام در ابتدا شرایط را برای پذیرش خلافت مناسب نمی‌دید، اما [[مردم]] اصرار بر خلافت او داشتند. خود امام{{ع}} در این‌باره می‌نویسد: «پس از قتل عثمان، انبوه مردم [[رنج‌دیده]] به یک‌باره چون یال کفتار از هر سو به خانه‌ام ریختند، آن‌چنان که بازویم [[شکست]] و ردایم دریده شد. آنان به فشردگیِ گوسپندان گرگ‌زده، گرداگردم را گرفتند و زمام امور خود را به‌سویم افکندند و سرانجام خلافت را بر من [[تحمیل]] کردند»<ref>{{متن حدیث|فَمَا رَاعَنِي إِلَّا وَ النَّاسُ [إِلَيَ] كَعُرْفِ الضَّبُعِ إِلَيَّ يَنْثَالُونَ عَلَيَّ مِنْ كُلِّ جَانِبٍ حَتَّى لَقَدْ وُطِئَ الْحَسَنَانِ وَ شُقَّ عِطْفَايَ مُجْتَمِعِينَ حَوْلِي كَرَبِيضَةِ الْغَنَمِ فَلَمَّا نَهَضْتُ بِالْأَمْرِ}}، نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>. رجوع مردم به امام [[حجت]] را بر او تمام کرد. امام در مورد علت پذیرش حکومت می‌فرماید: «[[سوگند]] به شکافنده بذر و آفریننده [[جان]]، اگر نبود حضور فشرده مردم برای [[بیعت]] و عهدی که خدای از [[عالمان]] گرفته است که برای شکمبارگیِ [[ستمگر]] و محرومیّت ستم‌دیده صحّه نگذارند، حتماً افسار خلافت را رها می‌کردم و هرگز زیر بار [[مسئولیّت]] نمی‌رفتم و همان‌گونه که در آغاز، [[خلافت]] را وانهادم در پایان نیز می‌هشتم؛ و می‌دیدید این [[دنیایی]] که بدان می‌نازید و [[دین]] بدان می‌بازید، در دیدگاه من از آب بینیِ ماده‌بزی بی‌ارزش‌تر است»<ref>{{متن حدیث|أَمَا وَ الَّذِي فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَأَ النَّسَمَةَ لَوْ لَا حُضُورُ الْحَاضِرِ وَ قِيَامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النَّاصِرِ وَ مَا أَخَذَ اللَّهُ عَلَى الْعُلَمَاءِ أَلَّا يُقَارُّوا عَلَى كِظَّةِ ظَالِمٍ وَ لَا سَغَبِ مَظْلُومٍ لَأَلْقَيْتُ حَبْلَهَا عَلَى غَارِبِهَا وَ لَسَقَيْتُ آخِرَهَا بِكَأْسِ أَوَّلِهَا وَ لَأَلْفَيْتُمْ دُنْيَاكُمْ هَذِهِ أَزْهَدَ عِنْدِي مِنْ عَفْطَةِ عَنْزٍ}}؛ نهج البلاغه، خطبه ۳.</ref>.<ref>[[سید حسین دین‌پرور|دین‌پرور، سید حسین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)| دانشنامه نهج البلاغه ج۱]]، ص۳۷۲.</ref>

=== خلافت امام حسن مجتبی{{ع}} ===

[[خلافت]] بر [[حق]] و [[حکومت]] بر [[مردم]]، از آن [[امامان معصوم]] است که از سوی [[خداوند]] تعیین شده‌اند و [[پیامبر]]، [[مأمور]] [[ابلاغ]] آن به مردم بوده است و امری [[الهی]] است<ref>به بحث الهی بودن خلافت در «الغدیر» مراجعه شود، ج ۷ ص۱۳۱ تا ۱۳۶</ref>، نه انتخابی و آنان که [[ائمه]]{{عم}} را کنار زدند و خود به جای پیامبر نشستند، هرچند با رأی گروهی از مردم، غاصب‌اند و ظلمی بزرگ به [[خاندان پیامبر]] و [[امت]] محمّدی روا داشتند. [[وصایت]] و [[امامت]]، طرحی برای [[نظام سیاسی در اسلام]] است که از سوی [[خدا]] و [[رسول]] تعیین می‌شود و از اهمیت خاصّی برخوردار است. [[حاکمان]] [[اسلامی]] در عصور مختلف، به تناسب شرایط زمانی یا مناطق گوناگون لقب‌های خاصّی برای خود به کار می‌گرفتند. دایرۀ این الفاظ و [[القاب]] بسیار گسترده است و می‌توان از واژه‌هایی چون: [[خلیفه]]، [[امیر]]، [[حاکم]]، والی، [[ولیّ]]، [[سلطان]]، [[امام]]، [[زعیم]]، [[ملک]]، خدیو، شاه، پاشا، خان، خاقان، زعیم و... یاد کرد و عنوان [[حاکمیت]] آنان را با تعابیری چون: [[امارت]]، خلافت، [[سلطنت]]، حکومت، [[امامت]]، [[دولت]]، [[ولایت]]، ملک و... برشمرد. آنان معمولا می‌کوشیدند که به حکومت خود رنگ [[قداست]] و [[مشروعیت]] ببخشند. خلافت منصبی الهی است و خلیفۀ پیامبر باید در [[علم]] و [[ایمان]] و [[تقوا]] و [[فضایل]] دیگر همچون پیامبر باشد و [[مقام عصمت]] داشته باشد.

[[رسول خدا]] بارها در طول حیات خویش، [[امیر المؤمنین]] را به [[امر خداوند]]، خلیفۀ خود خواند و معرفی کرد. از جمله فرمود: "[[یا علی]] تو [[جانشین]] من هستی و من تو را به [[فرمان]] پروردگارم جانشین خود ساختم"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيُّ أَنْتَ خَلِيفَتِي اسْتَخْلَفْتُكَ بِأَمْرِ رَبِّي‏}}؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۴ ص۱۷۹.</ref>، و فرمود: "ای مردم، پس از من پیشوای شما علی است و او جانشین من بر شماست"<ref>{{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ عَلِيّاً إِمَامُكُمْ مِنْ بَعْدِي وَ خَلِيفَتِي عَلَيْكُم‏}}؛ معانی الأخبار، ص۳۷۲.</ref> [[احادیث]] فراوانی با این تعبیر و مضمون نقل شده است<ref>از جمله ر. ک: «موسوعة الامام علی بن ابی طالب»، ج ۲ ص۱۳۷.</ref>. این منصب والا و [[مقدس]]، جامه‌ای است که بر اندام [[ولیّ خدا]] برازنده است، همانگونه که علی{{ع}} در [[خطبه شقشقیه]] فرمود: [[پسر ابو قحافه]] جامۀ [[خلافت]] را به‌ تن کرده است، در حالی که می‌داند من شایسته‌ترین فرد برای آنم<ref>{{متن حدیث|أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا ابْنُ أَبِي قُحَافَة...}}؛ نهج البلاغه، خطبۀ ۳.</ref>.

===[[خلافت امویان]]===

از روزی که [[خلیفه دوم]]، [[معاویه]] را به [[فرمانروایی]] [[شام]] [[منصوب]] کرد، اولین پایه‌های [[حکومت]] [[بنی‌امیه]] نهاده شد و در سال چهل و یک هجری پس از برقراری [[پیمان]] [[صلح امام حسن]] {{ع}} با معاویه، [[حکومت امویان]] به نحو رسمی، آغاز گردید<ref>مروج الذهب، ج۲، ص۱۱.</ref>.

 

بنی‌امیه بیش از هشتاد سال بر [[سرزمین‌های اسلامی]] حکومت کردند و در سال یکصدو‌سی‌و‌دو ه‍. ق با کشته شدن [[مروان بن محمد]] معروف به [[مروان حمار]]، [[خلافت]] آنان پایان یافت<ref>مروج الذهب، ج۳، ص۲۷۷.</ref>. در [[عهد]] بنی‌امیه، فتوحات اسلامی، همچنان ادامه یافت و سپاهیان [[مسلمان]] با [[خلق]] حماسه‌های شگفت‌انگیز، سرزمین‌های پهناور دیگری را به تصرف خود درآورند. [[فتح]] اندلس و نفوذ [[مسلمانان]] به شمال [[آفریقا]] از جمله حوادث مهم این دوره از [[تاریخ]] به شمار می‌رود.

 

با ورود بنی‌امیه به عرصه [[سیاست]]، چهره جدیدی از [[نظام خلافت]] به نمایش گذاشته شد؛ زیرا [[حاکمان]] بنی‌امیه، هم از لحاظ شکل به [[قدرت]] رسیدن و هم از لحاظ شیوه عملکرد و برخورد با مردم، وضعیتی کاملاً متفاوت با خلفای پیشین داشتند. آنان در نخستین گام با تصرف در مفهوم خلافت، آن را به [[سلطنت]] موروثی تبدیل نموده و قدرت و [[حاکمیت]] را به نام خود و فرزندانشان به [[ثبت]] رساندند و سپس در ادامه از هر طریق [[مشروع]] یا غیرمشروعی برای باقی ماندن خلافت در دست [[آل ابوسفیان]] و [[آل مروان]] تلاش کردند؛ بنابراین [[نظام سیاسی]] در [[زمان]] [[بنی‌امیه]]، نه تنها جنبه [[دینی]] نداشت؛ بلکه حتی فاقد هرگونه وجهه مردمی و [[مشروعیت]] رایج [[سیاسی]] بود<ref>تاریخ طبری، ج۵، ص۲۳۰-۲۴۰.</ref>.

علاوه بر این، خلفای بنی‌امیه [[خط مشی]] تازه‌ای برای اداره جامعه در پیش گرفتند که آمیخته از سه ابزار مهم [[قدرت]]، یعنی زر، [[زور]] و تزویر بود<ref>[[علی اصغر نصرتی|نصرتی، علی اصغر]]، [[نظام سیاسی اسلام (کتاب)|نظام سیاسی اسلام]]، ص ۲۰۲.</ref>.

== [[مشروعیت]] و عدم مشروعیت خلافت ==

[[امامان شیعه]]، همواره مدّعی آن بوده‌اند و تصدّی خلافت از سوی دیگران را [[غصب]] و ناروا می‌دانستند. حتی [[امام حسین]]{{ع}} در [[مدینه]] پس از مرگ معاویه، در پاسخ [[مروان]] که از آن حضرت می‌خواست با یزید [[بیعت]] کند، به سخن پیامبر استناد فرمود که شنیدم جدّم [[رسول خدا]]{{صل}} می‌فرمود: "خلافت بر [[دودمان]] [[ابو سفیان]] [[حرام]] است"<ref>{{متن حدیث|الْخِلَافَةُ مُحَرَّمَةٌ عَلَى آلِ أَبِي سُفْيَان‏}}؛ موسوعة کلمات الامام الحسین، ص۲۸۵</ref>. از جرائم معاویه نیز این بود که در حال [[حیات]] خویش، می‌کوشید [[مردم]] را به پذیرش خلافت یزید پس از خودش وادارد و از بزرگان و چهره‌های سرشناس بیعت می‌گرفت و همین کار مورد نقد برخی از صحابۀ [[پیامبر]]، از جمله خود امام حسین{{ع}} قرار گرفت<ref>موسوعة کلمات الامام الحسین، ص۲۵۶.</ref>. با توجّه به بار محتوایی و اهمیت [[سیاسی]] این واژه، بی‌جهت نیست که در طول [[تاریخ]]، قدرت‌ طلبان درپی تصدّی و غصب آن بوده‌اند و آن را در عمل به [[حکومت]] و [[سلطنت]] تبدیل کرده‌اند.

=== خلافت نامشروع ===

غصب خلافت از [[آل محمد|آل پیغمبر]]، بزرگترین ظلمی بود که هم به [[اهل بیت]] شد، هم به [[امّت]] محمّدی، چراکه زیان آن به همۀ [[مسلمین]] رسید و [[مصالح]] [[اسلام]] و [[امّت]] در پای [[ریاست‌طلبی]] و قبیله‌گرایی عدّه‌ای [[قربانی]] شد. [[شیعه]] پیوسته بر ضدّ این [[غصب]] خروشیده و [[شاعران]] [[متعهد]] [[شیعی]] [[سقیفه]] را به محاکمه کشیده‌اند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۴۴۶.</ref>.

[[رده:تاریخ پیامبر خاتم]]

[[رده:فقه سیاسی]]