استکبار: تفاوت میان نسخه‌ها
جز (ربات: جایگزینی خودکار متن (-</div>\n<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;"> +</div>)) |
(←منابع) |
||
| (۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[استکبار در قرآن]] - [[استکبار در فقه سیاسی]] - [[استکبار در معارف دعا و زیارات]] - [[استکبار در معارف و سیره سجادی]] - [[استکبار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | پرسش مرتبط = }} | |||
== معناشناسی == | |||
< | استکبار به معنای خودبزرگ‌پنداری، [[برتری‌جویی]]، [[گردنکشی]]، غرور و نخوت است<ref>ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۱۲۶ و ۱۲۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۲/۱۸۴۳؛ راغب، مفردات، ۶۹۷.</ref>. بالاترین تکبر، [[سرکشی]] در برابر [[خداوند]] و نپذیرفتن حق و [[سرپیچی]] از [[عبادت]] اوست<ref>راغب، مفردات، ۶۹۷.</ref>. استکبار در کاربردهای رایج، به نوعی سلطه‌جویی، [[استعمار]] و بهره‌کشی [[فرهنگی]]، [[سیاسی]] و اقتصادیِ گروهی اندک و زورگو و منفعت‌طلب، بر گروهی عظیم از توده‌های [[محروم]] گفته می‌شود<ref>محمدی، سیاست خارجی، ۳۳.</ref>؛ بر این اساس استکبار، ریشه و منشأ [[استثمار]] و استعمار و [[استبداد]] به‌شمار می‌آید<ref>طباطبایی، المیزان، ۴/۱۲۳.</ref>. | ||
< | |||
در برابر مفهوم استکبار، واژه [[استضعاف]] قرار دارد که به معنای ضعیف شمردن<ref>حمیری، شمس العلوم، ۶/۳۹۷۴.</ref> و ناتوان دیدن<ref>راغب، مفردات، ۵۰۷.</ref> و ضعیف کردن به معنای وسیع کلمه، اعم از [[فکری]]، [[اقتصادی]] و سیاسی با [[هدف]] بهره‌کشی<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۶/۳۹۳.</ref> است<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref>. | |||
==استکبار در [[قرآن]] | == پیشینه == | ||
خصلت استکبار با نافرمانی [[ابلیس]] از [[اطاعت خدا]] و سجده نکردن بر [[آدم]] آغاز شد و سپس با تداوم زندگی اجتماعی [[انسان]] بر روی [[زمین]]، جریان یافت<ref>منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۱۷–۱۸.</ref>؛ چنان‌که قرآن کریم [[کافران]] [[زمان]] [[حضرت نوح]]{{ع}}<ref>سوره نوح، آیه ۷.</ref> [[فرعون]]<ref>سوره قصص، آیه ۳۹.</ref> [[قوم بنی‌اسرائیل]] در دوره‌های مختلف<ref>سوره بقره، آیه ۸۷.</ref> [[مشرکان]]<ref>سوره مؤمنون، آیه ۶۷.</ref> و [[منافقان]] زمان پیامبر اکرم{{صل}}<ref>سوره منافقون، آیه ۵.</ref> را در شمار کسانی که استکبار ورزیده‌اند، دانسته است. استکبار از آفت‌ها و عیب‌های [[نفسانی]] شمرده می‌شود و ریشه در [[خودبزرگ‌بینی]] [[انسان]] دارد و او را از پذیرفتن [[حقیقت]] بازمی‌دارد<ref>امام خمینی، حدیث جنود، ۳۹۸.</ref> و کسی که از سر [[لجاجت]] استکبار می‌ورزد و تلاش می‌کند [[اسلام]] و [[قرآن]] را [[باطل]] جلوه دهد، نماد [[شقاوت]] اوست<ref>امام خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۸–۴۸۱.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref> | |||
== | == استکبار در قرآن و [[روایات]] == | ||
واژه استکبار و مشتقات آن ۴۸ بار در قرآن به‌کار رفته‌اند که چهار مورد آنها به استکبار [[شیطان]] و بقیه به استکبار انسان اشاره دارند<ref>خراسانی، استکبار، ۳/۱۶۵.</ref>. ماده «[[عتو]]» {{متن قرآن|... لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا}}<ref>«... به راستی خود را بزرگ شمردند و سرکشی بزرگی ورزیدند» سوره فرقان، آیه ۲۱.</ref>، {{متن قرآن|فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ}}<ref>«و از فرمان پروردگارشان سرپیچیدند» سوره ذاریات، آیه ۴۴.</ref>، {{متن قرآن|بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ}}<ref>«بلکه آنان در تجاوز و رمیدگی پای فشردند» سوره ملک، آیه ۲۱.</ref> و در مواردی ماده «علا» {{متن قرآن|إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ}}<ref>«بی‌گمان فرعون در زمین (مصر) گردنکشی ورزید» سوره قصص، آیه ۴.</ref>، {{متن قرآن|تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا}}<ref>«آنک سرای واپسین! آن را برای کسانی می‌نهیم که بر آنند تا در روی زمین، نه گردنکشی کنند و نه تباهی» سوره قصص، آیه ۸۳.</ref> و ... نیز به معنای استکبار و [[سرکشی]] به‌کار رفته است. قرآن شیوه‌ها و ابزار مستکبران را برای [[سلطه]] بر مردم، [[استخفاف]] و تحمیق مردم: {{متن قرآن|فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ}}<ref>«آنگاه قوم خود را سبکسار کرد (و از راه به در برد)» سوره زخرف، آیه ۵۴.</ref> تفرقه‌افکنی میان آنان: {{متن قرآن|إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا ...}}<ref>«بی‌گمان فرعون در زمین (مصر) گردنکشی ورزید و مردم آنجا را دسته‌دسته کرد...» سوره قصص، آیه ۴.</ref> و [[تهدید]] و ارعاب: {{متن قرآن|وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ}}<ref>«و سرکردگان قوم فرعون گفتند: آیا موسی و قومش را وا می‌نهی تا در این سرزمین تبهکاری کنند و (موسی) تو و خدایانت را رها کند؟ گفت: پسرانشان را خواهیم کشت و زنانشان را زنده باز خواهیم نهاد و بی‌گمان ما بر آنان چیره‌ایم» سوره اعراف، آیه ۱۲۷.</ref> شمرده است. | |||
روایات [[معصومان]]{{ع}} در این زمینه بیشتر ناظر به استکبار فردی است که یک خصلت و ویژگی درونی است؛ بر این اساس [[استکبار]] از جنود جهل و ضد [[تسلیم]] حق‌بودن<ref>کلینی، الکافی، ۱/۲۱–۲۲.</ref> و یکی از سه ریشه [[کفر]]<ref>کلینی، الکافی، ۲/۲۸۹.</ref> و نخستین معصیتی که [[خدا]] بدان [[نافرمانی]] شد<ref>قمی، تفسیر القمی، ۱/۴۲.</ref> شمرده شده است. از نگاه [[روایات]]، کبریایی کردن تنها شایسته [[خداوند]] است<ref>طوسی، ۲/۴۳۲.</ref> و از [[انسان]] اگر سر بزند، گزاف و ادعای [[بیهوده]] است<ref>کراجکی، معدن الجواهر، ۶۳.</ref> و برای او [[خواری]] و [[ذلت]] به بار می‌آورد<ref>کلینی، الکافی، ۸/۸۲.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref> | |||
== | == ماهیت و زمینه‌های استکبار == | ||
در نگاهی کلی می‌توان گفت پایه‌های استکبار بر سه اصل [[اعتقاد]] به برتری نژادی و ذاتی، [[انکار]] واقعیت‌های [[جهان]] و جذبه‌های [[حکومت]] و [[قدرت]] مادی [[استوار]] است<ref>منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۲۴–۲۷.</ref>. [[قرآن کریم]] [[مال]] و ثروتِ فراوان<ref>سوره زخرف، آیه ۵۱؛ سوره یونس، آیه ۸۸.</ref>، قدرت نظامی و موقعیت سیاسی ـ [[اجتماعی]]<ref>سوره فصلت، آیه ۱۵.</ref>، فقر فرهنگی و [[استقلال فکری]] نداشتنِ توده [[مردم]]<ref>سوره زخرف، آیه ۵۴.</ref>، [[خودبرتربینی]] در [[آفرینش]]<ref>سوره ص، آیه ۷۵؛ سوره اعراف، آیه ۱۲؛ سوره اعراف، آیه ۱۲.</ref>، کفر<ref>سوره بقره، آیه ۳۴؛ سوره بقره، آیه ۷۴.</ref>، [[هوای نفس]] و خودپرستی<ref>سوره بقره، آیه ۸۷.</ref>، [[جرم]] و [[گناه]]<ref>سوره جاثیه، آیه ۳۱؛ سوره اعراف، آیه ۱۳۳.</ref> و [[غفلت]] از قدرت نامحدود [[الهی]]<ref>سوره فصلت، آیه ۱۵؛ سوره قصص، آیه ۷۸.</ref> را زمینه‌های استکبار خوانده است. | |||
== | برخی از اندیشمندان در پدید آمدن استکبار عواملی را مؤثر می‌دانند: [[بیماری]] [[روحی]] و نگاه خاص [[مستکبران]] به جهان<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۸۸.</ref>، مهار نشدن قدرت‌ها با تعلیمات [[انسانی]] ـ آسمانی<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۰۹–۱۱۰.</ref>، نبود [[بیداری]] و [[آگاهی]] [[مستضعفان]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۷۲.</ref>، خودباختگی و [[احساس]] [[ناتوانی]] مستضعفان<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۰۶.</ref> و [[خودبینی]] و طغیان نفس مستکبران<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۹۰.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref> | ||
== اقسام و آثار استکبار == | |||
قرآن کریم به دو نوع از بروز استکبار یعنی استکبار فردی و اجتماعی اشاره کرده است. استکبار فردی [[تکبر]] در برابر خدا و خاضع‌نشدن در پیشگاه [[حقیقت]] است<ref>سوره اعراف، آیه ۴۵؛ سوره مدثر، آیه ۲۳.</ref> و استکبار اجتماعی، تکبر در برابر [[مردم]] و بزرگ‌تر دانستن خود و مفهومی در مقابل [[استضعاف]] است<ref>سوره اعراف، آیه ۷۵؛ سوره احقاف، آیه ۲۰.</ref>. | |||
[[قرآن کریم]] [[عهدشکنی]] و رویگردانی از [[انذار]] و [[هشدار]] [[پیامبران]]{{ع}}<ref>سوره فاطر، آیه ۴۲ و ۴۳.</ref>، [[تکذیب]] و رد [[آیات الهی]]<ref>سوره لقمان، آیه ۷.</ref>، تکذیب و کشتن پیامبران{{ع}}<ref>سوره بقره، آیه ۸۷.</ref>، [[انکار]] [[توحید]]<ref>سوره صافات، آیه ۳۵؛ سوره صافات، آیه ۳۶.</ref>، رویگردانی از [[عبادت]] [[خداوند]]<ref>سوره نساء، آیه ۱۷۲؛ سوره غافر، آیه ۶۰.</ref>، درخواست‌های نامعقول<ref>سوره فرقان، آیه ۲۱.</ref>، [[لجاجت]] و نپذیرفتن حق<ref>سوره فصلت، آیه ۱۵؛ سوره جاثیه، آیه ۶ ـ ۸.</ref> و [[تکذیب]] [[آخرت]] و [[معاد]]<ref>سوره نحل، آیه ۲۲؛ سوره قصص، آیه ۳۹.</ref> را از آثار استکبار شمرده است. برخی با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند ؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.</ref>، مستکبران را افرادی دانسته‌اند که به جهت [[گناه]] و کدورتِ حاصل از [[طغیان]] و [[سرکشی]] در برابر خداوند، دل‌هایشان چرکین شده و زنگار گرفته و از [[تفکر]] و [[تذکر]] بی‌بهره‌اند، بلکه نظر در آیات الهی و شنیدن [[مواعظ]] و معارف، بر حالت [[غفلت]] و استکبار آنان می‌افزاید<ref>امام خمینی، آداب الصلاه، ۲۰۱.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref> | |||
== راههای نفوذ و [[سلطه]] مستکبران == | |||
استکبار برای رسیدن به اهداف خود در هر زمینه‌ای فعالیت می‌کند و به همه شیوه‌ها اعم از نظامی، [[اقتصادی]]، [[سیاسی]] و [[فرهنگی]] دست می‌زند و استفاده از هر وسیله‌ای را برای رسیدن به [[هدف]] توجیه می‌کند<ref>منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۶۳.</ref>. برخی از شیوه‌های استکباری برای [[سلطه]] و روش‌های مواجهه با آن عبارت‌اند از: | |||
=== جهانی و بین‌المللی === | |||
وابستگی فکری [[مستضعفان]] به [[مستکبران]] و [[استقلال فکری]] و درونی نداشتن آنان سرچشمه وابستگی‌های دیگر است و راه [[نجات]]، بیدارشدن از [[خواب]] مصنوعیِ تحمیل شده بر برخی اقشار به‌خصوص متفکران و روشنفکران کشورهای [[مستضعف]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۷۹.</ref>؛ همان‌گونه که [[بیداری]] ملت‌های مستضعف نخستین گام برای رسیدن به [[پیروزی]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۸۲.</ref>. [[ظلم‌پذیری]] و تن به اسارت دادنِ [[مردم]] مستضعفِ [[مظلوم]] [[جهان]] بدتر از [[ستمکاری]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۲–۳۳.</ref>. [[وحدت]] مستضعفان عالم از همه [[ادیان]] و [[مذاهب]]، تنها راهِ از میان‌رفتن مستکبران است<ref>امام خمینی، صحیفه مان، ۱۷/۴۲۹.</ref>. | |||
=== [[جهان اسلام]] === | |||
قدرت‌های جهانی در دوران خواب و [[ناآگاهی]] [[مسلمانان]]، [[اسلام]] و [[قرآن]] را خطری بزرگ و بالقوه برای خود برمی‌شمردند و امروزه در آمادگی به سر می‌برند و در صددند با استفاده از [[حیله]] و [[فریب]]، به اهداف خود دست پیدا کنند؛ از این‌رو [[مسلمانان]] باید در ارتباط با [[ابرقدرت‌ها]] اصل را بر [[دشمنی]] و فریب بگذارند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۱.</ref>. استکبار جهانی با عوامل داخلی و طرح‌های دولت‌های عقب‌مانده و بی‌توجه به [[مصالح مسلمانان]] و بهره‌گیری از نویسندگان، گویندگان و [[خطیبان]] وابسته، در [[کشورهای اسلامی]] نفوذ کرده است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۰۳.</ref> و مسلمانان بر اثر [[تبلیغات]] [[مستکبران]] صدها سال، شستشوی مغزی و دچار خودباختگی شده‌اند<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۱۰.</ref>. [[تنازع]] و [[تفرقه]] عامل [[بدبختی]] و نکبت مسلمانان در طول [[تاریخ]] بوده و [[وحدت]] کلمه و اجتناب از تفرقه دارای آثاری [[معجزه‌آسا]] برای حل مشکلات<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۲۶.</ref> و [[قیام]] بر ضد مستکبران را [[تکلیف]] کشورهای اسلامی است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۳.</ref>.<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref> | |||
== راه مقابله با نفوذ و [[سلطه]] [[مستکبران]] == | |||
برای [[ایستادگی]] در برابر توطئه‌های [[استکبار]] دو امر لازم است: | |||
# [[حفظ وحدت]] و انسجام ملی<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۹–۱۰.</ref>: مهم‌ترین [[سلاح]] برای [[مسلمانان]] و [[مستضعفان]] [[جهان]] در [[مبارزه]] با استکبار، [[وحدت]] و [[آگاهی]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۲۹.</ref>؛ | |||
# مبارزه آشتی‌ناپذیرانه تا قطع همه [[وابستگی‌ها]] به ابرقدرت‌ها<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۴۷.</ref>: استکبار جهانی با بهره‌گیری از [[علوم]] و فنون پیشرفته نظامی، [[اقتصادی]]، [[سیاسی]] و [[فرهنگی]]، کشورهای اسلامی را مورد حملات همه‌جانبه [[جنگ]]، محاصره اقتصادی و جنگ روانی ـ تبلیغاتی با [[شعار]] [[فریبنده]] [[حقوق بشر]] در جراید و [[رسانه‌ها]] قرار داده، لذا [[ضرورت]] دارد در مقابل آن مبارزه همه جانبه داشت<ref>[[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)| دانشنامه امام خمینی ج۱]]، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.</ref>. | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
{{مدخل وابسته}} | |||
* [[تکبر]] | * [[تکبر]] | ||
* [[غرور]] | * [[غرور]] | ||
| خط ۳۴: | خط ۴۵: | ||
* [[ظلم]] | * [[ظلم]] | ||
* [[سلطه‌گری]] | * [[سلطه‌گری]] | ||
* [[استکبارستیزی]] | |||
{{پایان مدخل وابسته}} | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:IM009731.jpg|22px]] [[قدرت‌الله عفتی|عفتی]] و [[سید مصطفی سید صادقی|سید صادقی]]، [[استکبار - عفتی و سید صادقی (مقاله)|مقاله «استکبار»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام خمینی ج۱''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | == پانویس == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده: | [[رده:اصطلاحات سیاسی]] | ||
{{عدالت}} | {{عدالت}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲ ژوئیهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۰۳
استکبار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: استکبار در قرآن - استکبار در فقه سیاسی - استکبار در معارف دعا و زیارات - استکبار در معارف و سیره سجادی - استکبار در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمعناشناسی
استکبار به معنای خودبزرگ‌پنداری، برتری‌جویی، گردنکشی، غرور و نخوت است[۱]. بالاترین تکبر، سرکشی در برابر خداوند و نپذیرفتن حق و سرپیچی از عبادت اوست[۲]. استکبار در کاربردهای رایج، به نوعی سلطه‌جویی، استعمار و بهره‌کشی فرهنگی، سیاسی و اقتصادیِ گروهی اندک و زورگو و منفعت‌طلب، بر گروهی عظیم از توده‌های محروم گفته می‌شود[۳]؛ بر این اساس استکبار، ریشه و منشأ استثمار و استعمار و استبداد به‌شمار می‌آید[۴].
در برابر مفهوم استکبار، واژه استضعاف قرار دارد که به معنای ضعیف شمردن[۵] و ناتوان دیدن[۶] و ضعیف کردن به معنای وسیع کلمه، اعم از فکری، اقتصادی و سیاسی با هدف بهره‌کشی[۷] است[۸].
پیشینه
خصلت استکبار با نافرمانی ابلیس از اطاعت خدا و سجده نکردن بر آدم آغاز شد و سپس با تداوم زندگی اجتماعی انسان بر روی زمین، جریان یافت[۹]؛ چنان‌که قرآن کریم کافران زمان حضرت نوح(ع)[۱۰] فرعون[۱۱] قوم بنی‌اسرائیل در دوره‌های مختلف[۱۲] مشرکان[۱۳] و منافقان زمان پیامبر اکرم(ص)[۱۴] را در شمار کسانی که استکبار ورزیده‌اند، دانسته است. استکبار از آفت‌ها و عیب‌های نفسانی شمرده می‌شود و ریشه در خودبزرگ‌بینی انسان دارد و او را از پذیرفتن حقیقت بازمی‌دارد[۱۵] و کسی که از سر لجاجت استکبار می‌ورزد و تلاش می‌کند اسلام و قرآن را باطل جلوه دهد، نماد شقاوت اوست[۱۶].[۱۷]
استکبار در قرآن و روایات
واژه استکبار و مشتقات آن ۴۸ بار در قرآن به‌کار رفته‌اند که چهار مورد آنها به استکبار شیطان و بقیه به استکبار انسان اشاره دارند[۱۸]. ماده «عتو» ﴿... لَقَدِ اسْتَكْبَرُوا فِي أَنفُسِهِمْ وَعَتَوْ عُتُوًّا كَبِيرًا﴾[۱۹]، ﴿فَعَتَوْا عَنْ أَمْرِ رَبِّهِمْ﴾[۲۰]، ﴿بَلْ لَجُّوا فِي عُتُوٍّ وَنُفُورٍ﴾[۲۱] و در مواردی ماده «علا» ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ﴾[۲۲]، ﴿تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا﴾[۲۳] و ... نیز به معنای استکبار و سرکشی به‌کار رفته است. قرآن شیوه‌ها و ابزار مستکبران را برای سلطه بر مردم، استخفاف و تحمیق مردم: ﴿فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ﴾[۲۴] تفرقه‌افکنی میان آنان: ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلَا فِي الْأَرْضِ وَجَعَلَ أَهْلَهَا شِيَعًا ...﴾[۲۵] و تهدید و ارعاب: ﴿وَقَالَ الْمَلَأُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ أَتَذَرُ مُوسَى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَيَذَرَكَ وَآلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ أَبْنَاءَهُمْ وَنَسْتَحْيِي نِسَاءَهُمْ وَإِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ﴾[۲۶] شمرده است.
روایات معصومان(ع) در این زمینه بیشتر ناظر به استکبار فردی است که یک خصلت و ویژگی درونی است؛ بر این اساس استکبار از جنود جهل و ضد تسلیم حق‌بودن[۲۷] و یکی از سه ریشه کفر[۲۸] و نخستین معصیتی که خدا بدان نافرمانی شد[۲۹] شمرده شده است. از نگاه روایات، کبریایی کردن تنها شایسته خداوند است[۳۰] و از انسان اگر سر بزند، گزاف و ادعای بیهوده است[۳۱] و برای او خواری و ذلت به بار می‌آورد[۳۲].[۳۳]
ماهیت و زمینه‌های استکبار
در نگاهی کلی می‌توان گفت پایه‌های استکبار بر سه اصل اعتقاد به برتری نژادی و ذاتی، انکار واقعیت‌های جهان و جذبه‌های حکومت و قدرت مادی استوار است[۳۴]. قرآن کریم مال و ثروتِ فراوان[۳۵]، قدرت نظامی و موقعیت سیاسی ـ اجتماعی[۳۶]، فقر فرهنگی و استقلال فکری نداشتنِ توده مردم[۳۷]، خودبرتربینی در آفرینش[۳۸]، کفر[۳۹]، هوای نفس و خودپرستی[۴۰]، جرم و گناه[۴۱] و غفلت از قدرت نامحدود الهی[۴۲] را زمینه‌های استکبار خوانده است.
برخی از اندیشمندان در پدید آمدن استکبار عواملی را مؤثر می‌دانند: بیماری روحی و نگاه خاص مستکبران به جهان[۴۳]، مهار نشدن قدرت‌ها با تعلیمات انسانی ـ آسمانی[۴۴]، نبود بیداری و آگاهی مستضعفان[۴۵]، خودباختگی و احساس ناتوانی مستضعفان[۴۶] و خودبینی و طغیان نفس مستکبران[۴۷].[۴۸]
اقسام و آثار استکبار
قرآن کریم به دو نوع از بروز استکبار یعنی استکبار فردی و اجتماعی اشاره کرده است. استکبار فردی تکبر در برابر خدا و خاضع‌نشدن در پیشگاه حقیقت است[۴۹] و استکبار اجتماعی، تکبر در برابر مردم و بزرگ‌تر دانستن خود و مفهومی در مقابل استضعاف است[۵۰].
قرآن کریم عهدشکنی و رویگردانی از انذار و هشدار پیامبران(ع)[۵۱]، تکذیب و رد آیات الهی[۵۲]، تکذیب و کشتن پیامبران(ع)[۵۳]، انکار توحید[۵۴]، رویگردانی از عبادت خداوند[۵۵]، درخواست‌های نامعقول[۵۶]، لجاجت و نپذیرفتن حق[۵۷] و تکذیب آخرت و معاد[۵۸] را از آثار استکبار شمرده است. برخی با استناد به آیه ﴿وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾[۵۹]، مستکبران را افرادی دانسته‌اند که به جهت گناه و کدورتِ حاصل از طغیان و سرکشی در برابر خداوند، دل‌هایشان چرکین شده و زنگار گرفته و از تفکر و تذکر بی‌بهره‌اند، بلکه نظر در آیات الهی و شنیدن مواعظ و معارف، بر حالت غفلت و استکبار آنان می‌افزاید[۶۰].[۶۱]
راههای نفوذ و سلطه مستکبران
استکبار برای رسیدن به اهداف خود در هر زمینه‌ای فعالیت می‌کند و به همه شیوه‌ها اعم از نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی دست می‌زند و استفاده از هر وسیله‌ای را برای رسیدن به هدف توجیه می‌کند[۶۲]. برخی از شیوه‌های استکباری برای سلطه و روش‌های مواجهه با آن عبارت‌اند از:
جهانی و بین‌المللی
وابستگی فکری مستضعفان به مستکبران و استقلال فکری و درونی نداشتن آنان سرچشمه وابستگی‌های دیگر است و راه نجات، بیدارشدن از خواب مصنوعیِ تحمیل شده بر برخی اقشار به‌خصوص متفکران و روشنفکران کشورهای مستضعف است[۶۳]؛ همان‌گونه که بیداری ملت‌های مستضعف نخستین گام برای رسیدن به پیروزی است[۶۴]. ظلم‌پذیری و تن به اسارت دادنِ مردم مستضعفِ مظلوم جهان بدتر از ستمکاری است[۶۵]. وحدت مستضعفان عالم از همه ادیان و مذاهب، تنها راهِ از میان‌رفتن مستکبران است[۶۶].
جهان اسلام
قدرت‌های جهانی در دوران خواب و ناآگاهی مسلمانان، اسلام و قرآن را خطری بزرگ و بالقوه برای خود برمی‌شمردند و امروزه در آمادگی به سر می‌برند و در صددند با استفاده از حیله و فریب، به اهداف خود دست پیدا کنند؛ از این‌رو مسلمانان باید در ارتباط با ابرقدرت‌ها اصل را بر دشمنی و فریب بگذارند[۶۷]. استکبار جهانی با عوامل داخلی و طرح‌های دولت‌های عقب‌مانده و بی‌توجه به مصالح مسلمانان و بهره‌گیری از نویسندگان، گویندگان و خطیبان وابسته، در کشورهای اسلامی نفوذ کرده است[۶۸] و مسلمانان بر اثر تبلیغات مستکبران صدها سال، شستشوی مغزی و دچار خودباختگی شده‌اند[۶۹]. تنازع و تفرقه عامل بدبختی و نکبت مسلمانان در طول تاریخ بوده و وحدت کلمه و اجتناب از تفرقه دارای آثاری معجزه‌آسا برای حل مشکلات[۷۰] و قیام بر ضد مستکبران را تکلیف کشورهای اسلامی است[۷۱].[۷۲]
راه مقابله با نفوذ و سلطه مستکبران
برای ایستادگی در برابر توطئه‌های استکبار دو امر لازم است:
- حفظ وحدت و انسجام ملی[۷۳]: مهم‌ترین سلاح برای مسلمانان و مستضعفان جهان در مبارزه با استکبار، وحدت و آگاهی است[۷۴]؛
- مبارزه آشتی‌ناپذیرانه تا قطع همه وابستگی‌ها به ابرقدرت‌ها[۷۵]: استکبار جهانی با بهره‌گیری از علوم و فنون پیشرفته نظامی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، کشورهای اسلامی را مورد حملات همه‌جانبه جنگ، محاصره اقتصادی و جنگ روانی ـ تبلیغاتی با شعار فریبنده حقوق بشر در جراید و رسانه‌ها قرار داده، لذا ضرورت دارد در مقابل آن مبارزه همه جانبه داشت[۷۶].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ ابن‌منظور، لسان العرب، ۵/۱۲۶ و ۱۲۹؛ دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۲/۱۸۴۳؛ راغب، مفردات، ۶۹۷.
- ↑ راغب، مفردات، ۶۹۷.
- ↑ محمدی، سیاست خارجی، ۳۳.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۴/۱۲۳.
- ↑ حمیری، شمس العلوم، ۶/۳۹۷۴.
- ↑ راغب، مفردات، ۵۰۷.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۶/۳۹۳.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۱۷–۱۸.
- ↑ سوره نوح، آیه ۷.
- ↑ سوره قصص، آیه ۳۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۸۷.
- ↑ سوره مؤمنون، آیه ۶۷.
- ↑ سوره منافقون، آیه ۵.
- ↑ امام خمینی، حدیث جنود، ۳۹۸.
- ↑ امام خمینی، تقریرات، ۳/۴۷۸–۴۸۱.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ خراسانی، استکبار، ۳/۱۶۵.
- ↑ «... به راستی خود را بزرگ شمردند و سرکشی بزرگی ورزیدند» سوره فرقان، آیه ۲۱.
- ↑ «و از فرمان پروردگارشان سرپیچیدند» سوره ذاریات، آیه ۴۴.
- ↑ «بلکه آنان در تجاوز و رمیدگی پای فشردند» سوره ملک، آیه ۲۱.
- ↑ «بی‌گمان فرعون در زمین (مصر) گردنکشی ورزید» سوره قصص، آیه ۴.
- ↑ «آنک سرای واپسین! آن را برای کسانی می‌نهیم که بر آنند تا در روی زمین، نه گردنکشی کنند و نه تباهی» سوره قصص، آیه ۸۳.
- ↑ «آنگاه قوم خود را سبکسار کرد (و از راه به در برد)» سوره زخرف، آیه ۵۴.
- ↑ «بی‌گمان فرعون در زمین (مصر) گردنکشی ورزید و مردم آنجا را دسته‌دسته کرد...» سوره قصص، آیه ۴.
- ↑ «و سرکردگان قوم فرعون گفتند: آیا موسی و قومش را وا می‌نهی تا در این سرزمین تبهکاری کنند و (موسی) تو و خدایانت را رها کند؟ گفت: پسرانشان را خواهیم کشت و زنانشان را زنده باز خواهیم نهاد و بی‌گمان ما بر آنان چیره‌ایم» سوره اعراف، آیه ۱۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱/۲۱–۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۲/۲۸۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱/۴۲.
- ↑ طوسی، ۲/۴۳۲.
- ↑ کراجکی، معدن الجواهر، ۶۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۸/۸۲.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۲۴–۲۷.
- ↑ سوره زخرف، آیه ۵۱؛ سوره یونس، آیه ۸۸.
- ↑ سوره فصلت، آیه ۱۵.
- ↑ سوره زخرف، آیه ۵۴.
- ↑ سوره ص، آیه ۷۵؛ سوره اعراف، آیه ۱۲؛ سوره اعراف، آیه ۱۲.
- ↑ سوره بقره، آیه ۳۴؛ سوره بقره، آیه ۷۴.
- ↑ سوره بقره، آیه ۸۷.
- ↑ سوره جاثیه، آیه ۳۱؛ سوره اعراف، آیه ۱۳۳.
- ↑ سوره فصلت، آیه ۱۵؛ سوره قصص، آیه ۷۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۸۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۰۹–۱۱۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۲۷۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۴/۳۰۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۳۹۰.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۴۵؛ سوره مدثر، آیه ۲۳.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۷۵؛ سوره احقاف، آیه ۲۰.
- ↑ سوره فاطر، آیه ۴۲ و ۴۳.
- ↑ سوره لقمان، آیه ۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۸۷.
- ↑ سوره صافات، آیه ۳۵؛ سوره صافات، آیه ۳۶.
- ↑ سوره نساء، آیه ۱۷۲؛ سوره غافر، آیه ۶۰.
- ↑ سوره فرقان، آیه ۲۱.
- ↑ سوره فصلت، آیه ۱۵؛ سوره جاثیه، آیه ۶ ـ ۸.
- ↑ سوره نحل، آیه ۲۲؛ سوره قصص، آیه ۳۹.
- ↑ «و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند ؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاه، ۲۰۱.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ منصوری، شناخت استکبار جهانی، ۶۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۷۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۸۲.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۲–۳۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه مان، ۱۷/۴۲۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۱۲۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۲۰۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۱/۱۱۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۳۲۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۳۴۳.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۲۱/۹–۱۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۷/۴۲۹.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۱۴۷.
- ↑ عفتی و سید صادقی، مقاله «استکبار»، دانشنامه امام خمینی ج۱، ص ۶۹۴ ـ ۷۰۱.