روان‌شناسی عزاداری: تفاوت میان نسخه‌ها

بیشترین و مهم‌ترین تأثیری که [[مراسم عزاداری]] بر شرکت‌کنندگان دارد، تأثیرات روانی است و اکثر شرکت‌کننده‌ها نیز در پی همین نوع تأثیرات هستند. [[احساس]] لذتی خاص به آنها دست می‌دهد، آرامشی می‌یابند که در کمتر [[مجلسی]] و گروهی از نوع دیگر، حاصل می‌شود. چهره افراد [[عزادار]]، در [[مجالس عزاداری]]، غم‌بار می‌شود، [[گریه]] می‌کنند یا حالت گریه به خود می‌گیرند، اما این [[غم]] از نوعی دیگر و متفاوت با غم و غصه‌های [[زندگی]] روزمره است.

افرادی نیز هستند که با عزاداری مخالفند و بر این [[مخالفت]]، استدلال‌هایی نیز دارند؛ به بعضی از دلیل‌های آنها اشاره می‌کنیم:

# عزاداری کردن، مخالفت با [[قضا و قدر الهی]] است. ما باید بپذیریم و [[تسلیم]] باشیم<ref>{{متن قرآن|الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}} «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref>.

ما با بررسی مختصری که در باب بعضی هیجان‎های [[روانی]]؛ مثل [[اندوه]] و [[گریه]]، [[شادی]] و [[خنده]]، افسردگی، [[عزت نفس]] و... و تأثیر [[مراسم عزاداری]] بر روی آن‎ها، انجام می‌دهیم، در باب اشکالات روان [[شناختی]] مطرح شده اظهار نظر خواهیم کرد و نیز با بررسی‌ای که در متون [[دین]] انجام خواهیم داد، در مورد اشکالات [[دینی]] مطرح شده، اتخاذ موضع می‌کنیم.<ref>[[محمد کاویانی|کاویانی، محمد]]، [[روان‌شناسی عزاداری (مقاله)|مقاله «روان‌شناسی عزاداری»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۴ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۴]] ص ۳۴.</ref>

گریه دارای یک ظاهر است و یک [[باطن]]. ظاهر آن یک امر فیزیولوژیک<ref>Physiologic</ref> است، باید تأثیرات روانی، از طریق محرک‎های بیرونی یا درونی مثل [[تفکر]]، شکل بگیرد. سپس این تأثرات، وارد چرخه فیزیولوژی مغز و اعصاب بشود، بخش خاصی از مغز فعال شده و غدد اشکی چشم را [[فرمان]] فعالیت بدهد و در نهایت قطرات [[اشک]] جریان پیدا کند و ما آن را گریه بنامیم.

باطن گریه همان تأثرات درونی است. نگاه [[روان‌شناختی]] ما و [[داوری]] ما در باب پیامدهای گریه نیز دایر مدار تأثرات [[عاطفی]] است. اگر در [[روایات]] آمده است که گریه کردن و [[گریاندن]] و حالت گریه به خود گرفتن، در [[مراسم]] [[عزای حسینی]]، منشأ اثر [[دنیوی]] و [[اخروی]] است، به تأثرات درونی نظر دارد وگرنه می‌شود به صورت مصنوعی و یا با مواد شیمیایی، چشمانی گریان داشت.

# [[گریه]] ناشی از علاقه طبیعی [[انسان]] به خود و متعلقات خود: این گریه به هنگام [[غم]] و [[مصیبت]] و داغ دیدگی حاصل می‌شود و اختیاری نیست، معمولاً بی‌اراده، [[اشک]] جاری می‌شود. تأثرات فرد ناظر به گذشته است، مصیبتی رخ داده و آثاری گذاشته و اکنون به اصطلاح عامیانه، عقده‌ها گشوده می‌شود و اشک می‌ریزد. این گریه به اصطلاح [[روان‌شناسان]] و روان درمان گران، [[تخلیه]] [[روانی]] - هیجانی است و به خود فرد و نیازهای سرکوفته شده او بر می‌گردد.

گاهی نوعی دیگر از گریه را نیز تحت عنوان «گریه [[سیاسی]]» نام می‌برند. مثلاً [[امام خمینی]] می‌فرمایند: «زنده نگه داشتن [[عاشورا]]، یک مسئله بسیار مهم سیاسی - [[عبادی]] است. عزاداری کردن برای شهیدی که همه چیز را در راه [[اسلام]] داده است یک مسئله سیاسی است»<ref>روح الله خمینی، صحیفه نور، ج۱۳، ص۱۵۴.</ref>. اما در واقع از دیدگاه [[روان‌شناسی]]، این گریه، نوعی مستقل نیست، بلکه به یکی از انواع مذکور برمی‌گردد. و در اهداف سیاسی، جهت‌دهی می‌شود. این یکی از کاربردهای انواع گریه است.

گریه در [[مراسم عزاداری]]، از هر کدام از انواع چهارگانه که باشد، کارکردهایی دارد:

شادی چیست؟ چه عواملی باعث شادی جامعه می‌شوند؟، مراسم عزاداری مذهبی، چه رابطه‌ای با شادی افراد و جامعه دارد؟ در این موارد به اختصار سخن می‌گوییم. برای شادی تعاریف مختلفی شده است؛ ارسطو [[معتقد]] است، حداقل سه نوع شادی وجود دارد:

این تعاریف، منطبق با تعریف [[توده]] [[مردم]] از شادی نیست. از دیدگاه مردم، شادی یعنی انبساط خاطر، یک فرد ممکن است یک [[روز]] صبح شاد باشد و بعد از [[ظهر]] [[غمگین]] باشد، با شنیدن یک خبر، شاد و با خبری دیگر غمگین بشود. در بعضی از کتاب‌ها انگیزش و [[هیجان]] نیز همین گونه تعریف شده است<ref>ذبیح الله، فرجی، انگیزش و هیجان، ص۱۶۷.</ref>، بر این اساس، حتی اگر با [[مصرف]] دارو هم، انبساط خاطری حاصل شود، نام آن شادی است.

آنگوس کمپبل<ref>Angus Campbell</ref>، ویلارد رادجرز<ref>Willard Rodgers</ref>، و فیلیپ کانورس<ref>Philip Converse</ref>، محققان آمریکایی، تلاش کردند که رابطه ۱۰ متغیر (سن، نژاد، [[اشتغال]]، [[بیکاری]]، درآمد [[خانواده]]، اشتغال [[رئیس]] [[خانه]]، تحصیلات، [[مذهب]]، جنس، [[شهرنشینی]]، تجرد، تأهل بدون فرزند، تأهل با فرزند) را با [[میزان]] شادی بسنجند، آنان ۲۱۴۴ آزمودنی را آزمودند، با لحاظ کردن همه این عوامل، توانستند فقط ۱۰ درصد تفاوت شادی‌های بین افراد را به این امور، نسبت بدهند، و در نهایت نتیجه گرفتند که عمدتاً شادی به نوع [[شخصیت]] یا [[منش]] افراد بستگی دارد<ref>مایکل، ایزنک، ترجمه فیروز بخت، مهرداد، روانشناسی شادی، ص۱۰۳- ۱۰۴.</ref>.

قطعاً کسانی که با علاقه و [[انتخاب]] خود به مراسم عزاداری می‌روند، از آن لذت می‌برند و از آن [[احساس]] رضایت می‌کنند.

عده‌ای از [[روان‌شناسان]] از جمله [[روان‌شناس]] آمریکایی مایکل فوردیس<ref>Miclel Fordice</ref>، برنامه‌ای برای افزایش شادی تهیه کردند. به نظر او، [[بهترین]] راه این است که افراد، خود، برای شاد بودن [[اقدام]] کنند. او یک برنامه چهارده عنصری تهیه و ارایه کرد که به اختصار در زیر می‌آید:

# [[تفکر]] مثبت و خوش‌بینانه را در خود بپرورانید.

# سعی کنید شخصیتی سالم داشته باشید.

# [[احساسات]] منفی و مسایل منفی را بیرون ببرید.

# [[شادی]] را در درجه نخست [[اولویت]] قرار دهید.

پاسخ به همه این سؤالات، مثبت است و عزاداری در واقع برای [[جامعه]] و افراد، شادی [[حقیقی]] می‌آفریند، [[نشاط]] و تحرک می‌آورد و.... البته آسیب‌هایی نیز مراسم عزاداری را [[تهدید]] می‌کند که به آن‎ها اشاره خواهیم کرد، اما آن آسیب‌ها از لوازم لاینفک این [[مراسم]] نیست، بلکه اموری عارضی است که باید زدوده شود.<ref>[[محمد کاویانی|کاویانی، محمد]]، [[روان‌شناسی عزاداری (مقاله)|مقاله «روان‌شناسی عزاداری»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۴ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۴]] ص ۴۱.</ref>

اختلالات افسردگی به سه قسم کلی تقسیم می‌شود.

# [[اختلاف]] افسردگی عمده.

[[اختلاف]] [[افسردگی]] عمده، شدیدترین نوع افسردگی است. و بعضی از نشانه‌های آن عبارتند از:

# [[احساس]] غمگینی یا [[پوچی]] در بخش عمده یا تقریباً تمام [[روز]].

# [[بی‌قراری]] یا کندی [[روانی]] - حرکتی تقریباً در همه روز.

# احساس بی‌ارزشی یا احساس [[گناه]] مفرط.

# [[افکار]] مکرر و عودکننده راجع به [[مرگ]].

اختلال افسرده خویی، نسبتاً خفیف است و دارای نشانه‌های تشخیصی زیر است:

اکنون ببینیم آیا [[مراسم عزاداری]]، نشانه‌های افسرده خویی را ایجاد می‌کند و باعث افزایش [[افسردگی]] در [[جامعه]] می‌شود؟ برای روشن شدن این مطلب لازم است به عوامل افسرده خویی از دیدگاه [[روانشناسی]]، توجهی بکنیم. برای افسرده خویی سه عامل عمده را شمارش کرده‌اند<ref>انجمن پزشکی آمریکا، ترجمه گنجی، مهدی، ص۸۸ -۶۷. </ref>  

عوامل زیستی به وضعیت مغز و کارکرد قسمت‌های مختلف آن و ناقل‌های عصبی و انتقال عصبی و سیناپس‌ها<ref>Synaps</ref> و... اشاره دارد. بسیاری از نشانه‌های افسردگی، جایگاه خاصی در مغز را به خود اختصاص داده‌اند. تا کنون بیش از ۳۰ ناقل عصبی شناخته شده اما سه ناقل نوراپی [[نفرین]]<ref>Norepinephrine</ref>، سروتونین<ref>Serotonim</ref> و دوپامین<ref>Dopamine</ref>، باعث بعضی از نشانه‌های افسردگی می‌شوند.

اکنون [[پژوهشگران]] معتقدند که:

اکنون با آن چه گذشت، معلوم است که:

موضوع عزت نفس، هم از دیدگاه [[دینی]]، یک مفهوم محوری و مهم است و هم از دیدگاه روان‌شناسی، در گرایش‌هایی مثل [[رشد]]، بالینی، [[شخصیت]] و اجتماعی، به آن توجه فراوان شده است، عزت نفس یکی از مؤلفه‌های به هنجاری محسوب می‌شود (انکینسون و همکاران ۱۹۸۳).

مراسم عزاداری را از هر دیدگاهی (دینی یا [[روانشناسی]]) مطالعه کنیم، رابطه منفی با عزت نفس ندارد. بلکه زمینه‌های عزت نفس بیشتر را در افراد فراهم می‌آورد.

ایلین شیهان<ref>شیهان، ایلین، ترجمه مهدی گنجی، عزت نفس، ص۱۰.</ref> و<ref>Sheehan Elan</ref> می‌گوید، طی ملاقات‌هایی که در طول سالیان، با مراجعان مختلف داشته‌ام، افرادی را دیده‌ام که [[عزم]] خود را جزم کرده بودند که [[عزت نفس]] خود را بالا ببرند و از این رهگذر آثار مثبت متعددی را نصیب خود کردند، بعضی از آن آثار به ترتیب زیر است:

# [[آگاهی]] بیشتر از آنچه در [[زندگی]] می‌خواهیم.

# [[آرامش]] بیشتر و [[آمادگی]] بیشتر برای کنترل [[استرس]]

# [[امنیت]] بودن و [[احساس]] شاد بودن.

# [[اشتیاق]] به داشت [[مسئولیت]] بیشتر.

# احساس [[راحتی]] در [[موقعیت‌های اجتماعی]].

# احساس [[متعادل]] بودن.

# آمادگی بیشتر برای دریافت [[محبت]] و محبت کردن به دیگران.

# توانایی تبریک گویی به دیگران بدون [[حسادت]].

# [[اطمینان]] داشتن به خود در همه فعالیت‌ها.

# [[تمایل]] بیشتر برای در میان گذاشتن [[احساسات]] با دیگران.

# توانایی بیان صادقانه نارسایی‌ها در کارهای خود.

از سوی دیگر عزت نفس پایین نیز، مشکلات فراوانی را برای فرد ایجاد می‌کند، بعضی از آنها عبارتند از:

# [[ترس]] از ترک شدن: بسیاری از افراد، از ترس این که ترک شوند، به [[روابط]] مخرب خود و دیگران ادامه می‌دهند، گاهی [[وابستگی]] را با محبت و [[عشق]] [[اشتباه]] می‌گیرند.

# عزت نفس پایین، با خود انگاره [[ضعیف]] و مبهم، و عزت نفس بالا، با [[شناخت]] روشن‌تر از خود، همراه است.

کمبود عزت نفس در [[رفتار اجتماعی]] فرد نیز اثر منفی می‌گذارد. گرنی<ref>Gurney</ref> (۱۹۸۸)، مطالعات زیادی را در مدارس انجام داد؛ او فهرستی از رفتارهای [[اجتماعی]] متأثر از عزت نفس پایین را شمارش کرده است:

# [[مطیع]] است و ابراز وجود نمی‌کند.

در [[متون دینی]]، از این موضوع با عنوان‌های متعددی؛ مثل عزت نفس، [[کرامت نفس]]، [[مردانگی]] و [[آزادگی]] و... باد شده است. از دیدگاه [[دین]]، اصولاً برای [[مؤمن]]، [[عزت]] و [[احترام]] خاصی هست<ref>{{متن قرآن|وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ}} «فراپایگی تنها از آن خداوند و پیامبر او و مؤمنان است» سوره منافقون، آیه ۸.</ref>. یعنی علاوه بر عزت نفس، باید [[مؤمنان]] دیگر را نیز [[عزیز]] بداریم؛ به عنوان مثال [[قرآن]] می‌فرماید: «اگر به نیازمند مؤمنی [[کمک مالی]] کردید، آن را با [[اذیت]] کردن و [[منت]] گذاشتن همراه نکنید، و اگر غیر از این است، اصلا [[صدقه]] ندهید و کلماتی خوب بر زبان جاری کنید، بهتر است»<ref>{{متن قرآن|قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى * يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْأَذَى}} «گفتاری شایسته و گذشت بهتر است از صدقه‌ای که از پی آن آزاری باشد و خداوند بی‌نیازی بردبار است * ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید» سوره بقره، آیه ۲۶۳-۲۶۴.</ref>. «وای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید، [[صدقات]] خود را با [[منت]] گذاشتن و [[اذیت]] کردن [[باطل]] نکنید». در [[روایات]] متعددی نیز آمده است که [[حرمت نفس]] [[مؤمن]] از [[حرمت]] مقدساتی مثل [[کعبه]] نیز بیشتر است. و [[تحقیر]] وی به هیچ وجه بخشودنی نیست<ref>بحارالانوار، ج۶۷، ص۷۱؛ ج۶۸ ص۱۶.</ref>.

[[همبستگی]] بین عزت نفس بالا و [[فضایل اخلاقی]] را از طریق یک [[قانون]] مسلم روان [[شناختی]] نیز می‌توان نتیجه گرفته و آن عبارت است از [[نظریه]]«[[هماهنگی]] شناختی»<ref>Cognitive Dissonance</ref> فستینگر<ref>Fostinger</ref> چکیده این نظریه این است که اگر متوجه بشویم، دو [[شناخت]] ما با یکدیگر، یا شناخت و رفتار ما با یکدیگر ناهماهنگ است، دچار [[ناراحتی]] می‌شویم و تلاش می‌کنیم که حتی المقدور، آن ناهماهنگی را برطرف سازیم.

ثالثاً، روانشناسان، برای [[رشد]] عزت نفس عواملی را شمارش می‌کنند، کوپر اسمیت<ref>Cooper smit</ref> (۱۹۶۷) تحقیقات انجام شده بر روی عزت نفس را مرور کرد و به این نتیجه رسید که چهار عامل، اهمیت ویژه‌ای در رشد عزت نفس داند.

# [[میزان]] پذیرشی که دیگران برای او قابل هستند.

# [[تفسیری]] که فرد از [[ارزش]]، و آروزهای خود داشته است و دارد.

اگر مراسم عزاداری، این قدر اهمیت دارد، باید همانند یک گوهر گران‌بها از آن محافظت به عمل آید. فریادهای بعضی از [[علمای دینی]]، مثل [[شهید مطهری]]، که در سه جلد کتاب «[[حماسه حسینی]] و [[تحریف‌های عاشورا]]» گرد آمده است ناظر به همین محافظت است. برای آسیب‌شناسی این مراسم، لازم است مطالعاتی مستقل و مفصل با شیوه‌های مختلف [[پژوهشی]]، انجام شود، اما در این مختصر فقط با یک نگاه نظری به این مراسم، بعضی از نکات آسیب‌شناسی را ذکر می‌کنیم، و از [[خداوند متعال]] می‌خواهیم که این آسیب‌ها، در مراسم عزاداری حسین به حداقل ممکن برسد، به گونه‌ای که چندان قابل ذکر و قابل [[مشاهده]] نباشد:

# [[غلبه]] کردن بعد [[عاطفی]]، و [[غفلت]] از بعد [[شناخت دینی]] در این [[مراسم]]، این آسیب بسیار جدی است و در دراز مدت می‌تواند تخریب‌کننده باشد.

== منابع ==

{{پانویس}}