نصب الهی امام در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

 

 

 

 

متکلمان امامیه [[نصب الهی امام]] را از شرایط اصلی [[امامت]] می‌دانند. این اصطلاح در [[فرهنگ]] [[کلامی]] [[امامیه]] به مفهوم نصب مستقیم امام [[معصوم]] از سوی [[خداوند]] به [[جانشینی]] از [[پیامبر]] اشاره دارد. متکلمان امامیه، برای [[اثبات نصب الهی امام]]، با [[دلائل عقلی]] و [[نقلی]] [[استدلال]] کرده‌اند. متکلمین امامیه - جدای از [[دلیل نقلی]] [[قرآنی]] و [[روایی]] - بر اساس [[قاعده لطف]]، [[نصب امام]] را برای [[هدایت]] و [[رشد]] [[انسان]]، [[واجب]] می‌دانند؛ زیرا خداوند باید زمینه‌های لازم برای تحقق [[هدف خلقت]] را فراهم کند. از جمله این زمینه‌ها، [[وجود امام معصوم]] است که [[هدایت‌گر]] [[مردم]] باشد. بنابراین بر اساس [[لطف]]، نصب الهی امام [[ضرورت]] دارد. [[عصمت]] از ویژگی‌های [[باطنی]] و پنهان انسان است و تنها خداوند از آن [[آگاه]] است. بنابراین تنها خداوند می‌تواند شخص معصوم را بشناسد و [[منصوب]] کند. همچنین شرایط دیگری مثل [[افضل]] و [[اعلم بودن امام]]، تنها از طریق [[نصب الهی]] قابل تأمین است. بنابراین [[انتصابی بودن امامت]] ضروری است. یکی دیگر از [[دلایل عقلی]] نصب الهی امام، مجمل و [[ذو وجوه بودن قرآن]] ذکر شده است. در توضیح این دلیل متکلمان امامیه گفته‌اند: [[قرآن کریم]] مجمل و دارای وجوه و تأویل‌های متعدد است و نیازمند مفسری است که مراد [[حقیقی]] [[آیات]] را بیان کند. از سوی دیگر، تنها خداوند می‌تواند چنین [[مفسر]] معصومی را که دچار [[خطا]] و [[انحراف]] نشود، تعیین کند. بنابراین، مجمل بودن [[قرآن]] از دلایل عقلی نصب امام از سوی خداوند است. تحقق نصب الهی امام در [[امامت عامه]]، بر اساس روایاتی است که نشان می‌دهد [[زمین]] هرگز از [[حجت]] و امام خالی نمی‌ماند. اما در [[امامت خاصه]] [[اهل بیت]]، عملاً [[خدا]] از طریق [[پیامبر اکرم]]{{صل}} تا [[روز قیامت]] امام را نصب کرده است. اما در دایره امامت خاصه، در [[خطبه]] [[حجةالوداع]]، پیامبر اکرم{{صل}} فرمودند هر آنچه که موجب نزدیکی به [[بهشت]] و دوری از [[آتش]] است برای شما بیان کرده‌ام. مسئله [[خلافت]] و [[جانشینی پیامبر]] از مهم‌ترین این موارد است. پس [[پیامبر]] در این زمینه حتماً سفارش لازم را کرده است. در غیر این صورت، [[دین ناقص]] می‌ماند. [[آیه]] {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه 3.</ref> - که در همان [[حجة الوداع]] نازل شد - نشان می‌دهد [[خداوند]] [[دین]] را برای [[مردم]] کامل کرده است. [[امامت]] یکی از مهمترین [[ارکان دین]] است. پس خداوند باید [[امام]] را برای [[امت]] مشخص کرده باشد تا [[دین کامل]] شود. در غیر این صورت، دین ناقص می‌ماند. بنابراین این آیه بر [[لزوم]] [[نصب الهی امام]] دلالت دارد.

 

=== نخست: دوران پیامبر خاتم ===

=== دوم: دوران امام علی ===

=== سوم: دوران امام حسن مجتبی تا امام سجاد ===

=== چهارم: دوران امام باقر تا امام رضا ===

=== پنجم: دوران امام جواد تا حضور امام مهدی ===

=== ششم: از آغاز غیبت تا پایان قرن پنجم هجری ===

==== محدثان و آموزه نصب الهی امام از دوران غیبت تا پایان قرن پنجم ====

=== هفتم: قرن ششم هجری ===

=== هشتم: قرن هفتم هجری ===

=== نهم: قرن هشتم هجری ===

=== دهم: قرن نهم هجری ===

[[اعتقاد]] به [[الهی بودن منصب امامت]] (حاکمیت سیاسی و [[مرجعیت دینی]]) مطلبی است که با [[قاطعیت]] می‌توان به متکلمان امامیه در قرن نهم هجری نسبت داد؛ چراکه ایشان به صراحت، از این [[عقیده]] خود سخن گفته، بر آن [[استدلال]] کرده‌اند. مرحوم [[فاضل مقداد]] و [[نجم‌الدین رازی]] در تبیین عقلی [[امامت الهی]]، تنها به [[برهان لطف]] و ویژگی‌های درونی امام استدلال کرده‌اند که بارها در سخنان پیشینیان مطرح شده بود. مرحوم ضیاء الدین جرجانی هم که اساساً در این بحث، تبیین عقلی نداشته است؛ اما مرحوم بیاضی در اثبات عقلانی این موضوع تلاش فراوانی کرده است و چنان‌که گذشت، ادله عقلی جدیدی را بیان نموده و با بیان لوازم فاسدی که عقیده انتخاب مردمی [[امام]] دارد، در پی [[اثبات]] عقیده [[نصب الهی امام]] بوده است. گفتنی است که در تبیین نقلی نیز، این مرحوم بیاضی است که در میان بزرگان قرن نهم، نقش بیشتری داشته، برای نخستین‌بار ادله‌ای را در اثبات امامت الهی و [[امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} اقامه کرده است. استناد به سخنان متواتر [[رسول اعظم]]{{صل}} با این استدلال [[قرآنی]] که کلمات ایشان [[وحی الهی]] است، برای تبیین امامت امیر مؤمنان{{ع}}، ابتکاری است که ظاهراً توسط مرحوم بیاضی و نجم‌الدین رازی در این دوران رخ داده است. همچنین استدلال به [[آیه]] اول [[سوره معارج]] در این موضوع، ابتکار مرحوم بیاضی بوده است؛ چنان‌که تبیین [[الهی بودن مقام امامت]] بر اساس [[آیات]] ناظر بر اینکه اعطای [[مُلک]] و [[حکمت]] به دست خداست نیز نخستین‌بار توسط این متکلم پر تلاش انجام شده است<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۴۷۶.</ref>.

=== یازدهم: قرن دهم هجری ===

در تبیین عقلی نصب الهی [[مقام امامت]]، مرحوم خواجگی شیرازی، ظاهراً فقط [[برهان]] ویژگی‌های درونی امام و [[برهان لطف]] را مطرح کرده است؛ اما مرحوم ابو الفتح حسینی و مقدس اردبیلی، افزون بر [[براهین]] یادشده، [[استدلال]] دیگری نیز داشته‌اند که آثار برخی گذشتگان بیان شده بود. مرحوم [[حسینی]] از اهمیت موضوع امامت در [[دین]] و مرحوم مقدس اردبیلی نیز از [[نیابت]] [[امام]] از سوی [[خدا]] و [[رسول]]، به الهی بودن این منصب رسیده‌اند. در تبیین نقلی اصل [[امامت الهی]] نیز ظاهراً تنها به [[آیه اکمال دین]]، آن هم فقط از سوی مرحوم اردبیلی استناد شده است. مرحوم اردبیلی در تبیین نقلی [[نصب الهی ائمه دوازده‌گانه]]{{عم}}، به خصوص امیر مؤمنان{{ع}}، [[آیات]] و [[روایات]] متعددی را ذکر کرده که بیشتر آنها به طور پراکنده در آثار [[متکلمان]] گذشته وجود داشته است. وی به روایاتی [[استدلال]] کرده که از جایگاه عظیم [[امامان معصوم]]{{عم}} در عالم خبر داده‌اند. جایگاهی که بسی والاتر از منصب [[حاکمیت]] و [[مرجعیت دینی]] است. این روایات را می‌توان تبیین نقلی جدیدی از این متکلم شیعی دانست<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۴۷۷ ـ ۴۸۷.</ref>.

 

 

قرن دوازدهم را می‌توان دوران پر بار کلام شیعی درباره امامت الهی دانست. ظهور بزرگانی چون علامه مجلسی و میرزا حسن لاهیجی، حیاتی مجدد به مباحث [[عقلی]] و [[نقلی]] درباره [[امامت]] بخشید. این دو بزرگوار، برای آموزه [[نصب الهی امام]]، تبیین‌های عقلی جدیدی داشته‌اند. البته از نکات برجسته این دوران، تمسک به [[روایات]] صریح در این باب است که با توجه به وجود محدثان بزرگی چون علامه مجلسی، [[شیخ حر عاملی]] و [[سید هاشم بحرانی]]، امری قابل [[انتظار]] می‌باشد.

گفتنی است که در این [[قرن]] می‌توان مرحوم میرزا حسن لاهیجی را شخصیتی دانست که بیشترین نوآوری را در تبیین‌های عقلی و نقلی [[نصب الهی]] [[مقام امامت]] داشته است<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۵۰۳ ـ ۵۲۴.</ref>.

=== چهاردهم: قرن سیزدهم هجری ===

از میان بزرگان قرن سیزدهم، محقق سبزواری به‌اجمال به بحث از [[امامت الهی]] پرداخته، در استدلال‌های عقلی و [[نقلی]] خویش، فقط به بیان مهم‌ترین ادله که [[براهین]] ویژگی‌های درونی امام و [[لطف]] می‌باشد، اکتفا کرده است و در تبیین نقلی این بحث نیز، تنها برخی [[آیات]] و [[روایات]] را که در گذشته بارها مطرح و تبیین شده بودند، ذکر کرده و توضیح چندانی نداده است. هرچند ملامهدی نراقی و محمدجعفر [[استرآبادی]]، درباره [[نصب الهی امام]] به تفصیل بحث کرده‌اند، [[ادله]] ابتکاری چندانی نداشته‌اند. در میان ادله قرآنی می‌توان استناد مرحوم نراقی به آیات اول تا پنجم [[سوره نبأ]] را در [[اثبات امامت امیر مؤمنان]]{{ع}} و [[استدلال]] به [[آیه ابتلا]] و فرمایش [[امام زمان]]{{ع}} را در [[اثبات]] [[الهی بودن مقام امامت]]، مواردی جدید دانست. نکته قابل توجه، عنایت [[متکلمان]] به روایات در این بحث است. ایشان بارها به احادیثی که بیانگر [[امامت الهی]] هستند، استناد کرده‌اند. گفتنی است: مرحوم سبزواری، اخباری که از جایگاه و [[خلقت]] ویژه [[امیر مؤمنان]]{{ع}} [[سخن]] گفته‌اند را نیز در این بحث مطرح نموده است. محقق سبزواری برخلاف متکلمان معاصر خویش، در بیان [[راه‌های شناخت امام]]، تنها [[نص]] را ذکر کرده، و از [[معجزه]] سخنی نگفته است<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۵۲۴ ـ ۵۳۵.</ref>.

=== پانزدهم: قرن چهاردهم هجری ===

{{اصلی|نظریه نصب الهی امام در قرن چهاردهم هجری}}

در میان [[متکلمان]] قرن چهاردهم می‌توان شهید مطهری را از دو جهت دارای بیانی ابتکاری دانست: سخن وی در [[تعریف امامت]] که به شئون [[زعامت سیاسی]]، [[مرجعیت دینی]] و [[ولایت تکوینی]] برای [[امام]] تصریح می‌کند، در سخن متکلمان پیشین سابقه‌ای نداشته است. البته این به معنای نو بودن این [[عقیده]] در [[تفکر]] [[شیعه]] نیست و چنان‌که شهید مطهری نیز از این [[باور]] [[امامیه]] خبر می‌دهد، اغلب قریب به [[اتفاق]] متکلمان امامیه، این شئون (به خصوص زعامت سیاسی و مرجعیت دینی) را برای امام باور داشته‌اند؛ ولی این شیوه بیان و دسته‌بندی، از نوآوری‌های شهید مطهری است؛ نکته دیگر در [[کلام]] وی سخنی است که در تفاوت میان طریقه [[شناخت]] [[نبی]] و امام می‌گوید. ظاهراً ایشان انجام [[معجزه]] را به عنوان یکی از راه‌های [[شناسایی]] امام نمی‌پذیرد. [[انکار]] این طریق نیز مطلبی است که گویا نتوان آن را به متکلمان پیشین نسبت داد.

در میان متکلمان این [[قرن]]، تنها مرحوم محمد حسن مظفر است که در [[اثبات]] [[الهی بودن امامت]]، به‌خصوص [[انتصاب الهی]] [[امیر مؤمنان]]{{ع}} تلاش قابل توجهی کرده است. پیامدهای فاسدی را که وی برای [[گزینش]] مردمی امام برشمرده است، می‌توان تبیین‌هایی نو دانست. همچنین برخی ادله قرآنی وی بر [[امامت الهی]] [[حضرت علی]]{{ع}} و دیگر [[ائمه هدی]] را می‌توان از ابتکارات او دانست؛ [[آیات شریفه]] یکم [[سوره نجم]]، ۳۲ [[سوره محمد]]، ۸۴ [[سوره شعراء]]، ۳۵ و ۳۹ [[سوره نور]] و ۱۷۲ [[سوره اعراف]] از آن جمله‌اند. تبیین [[شهید مطهری]] از [[آیه ابتلا]]، برای [[الهی بودن مقام امامت]] هم تبیینی جدید است<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۵۳۶ ـ ۵۵۲.</ref>.

=== شانزدهم: قرن پانزدهم هجری ===

{{اصلی|نظریه نصب الهی امام در قرن پانزدهم هجری}}

متکلمان [[قرن]] پانزدهم هجری در تبیین و [[دفاع]] از آموزه [[نصب الهی امام]]، تلاشی درخور کرده‌اند که در این میان، آیت‌اللّه سبحانی سهم بیشتری داشته است. استدلال‌های عقلی که ذیل عناوین “اولویت تکامل روحی بر [[تکامل]] جسمی، واقعی بودن ملاک [[امامت]] و [[لزوم]] تربیت الهی امام” ذکر گردید، ظاهراً از ابتکارات ایشان است. [[ادله نقلی]] [[متکلمان]] در این دوران، نکته جدیدی ندارد و همان است که کم وبیش در سخنان پیشینیان مطرح شده بود. البته شاید بتوان [[استدلال]] [[استاد جوادی آملی]] را به ترکیبی از آیات کریمه “انذار و [[هدایت]]، ۲۴ [[سوره فاطر]] و ۵ [[سوره]] زخرف” در تبیین [[الهی بودن مقام امامت]]، جدید دانست. گفتنی است: استاد جوادی آملی و استاد سبحانی، وجود [[نص]] و [[معجزه]] را برای [[شناخت امام]] مفید دانسته‌اند؛ اما [[علامه طباطبایی]]، تنها از نص قرآنی یا سخن [[رسول خدا]]{{صل}} برای تشخیص امام [[سخن]] گفته‌اند و [[استاد مصباح یزدی]] نیز، تنها انجام معجزه را مطرح کرده است. نکته قابل توجه این است که در این میان، استاد سبحانی برای نخستین‌بار، هرگونه شواهد و قرائتی را که دلالتش بر [[نصب الهی]] مدعی امامت [[قطعی]] باشد نیز به عنوان راه سوم تشخیص امام پذیرفته است<ref>[[سید احمد حسینی|حسینی، سید احمد]]، [[نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه (کتاب)|نظریه نصب الهی امام معصوم در تاریخ تفکر امامیه]]، ص۵۵۳ ـ ۵۶۵.</ref>.