←نمونههایی از مظلومیت علی
(۳ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۲: | خط ۲: | ||
| موضوع مرتبط = امام علی | | موضوع مرتبط = امام علی | ||
| عنوان مدخل = مظلومیت امام علی | | عنوان مدخل = مظلومیت امام علی | ||
| مداخل مرتبط = [[مظلومیت امام علی در تاریخ اسلامی]] | | مداخل مرتبط = [[مظلومیت امام علی در حدیث]] - [[مظلومیت امام علی در تاریخ اسلامی]] | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
خط ۹: | خط ۹: | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
از ابعاد شخصیتی [[امام علی]] {{ع}} نه تنها قدرشناسی نشد، بلکه [[دوستان]] [[جاهل]] و [[دشمنان]] [[آگاه]] با | از ابعاد شخصیتی [[امام علی]] {{ع}} نه تنها قدرشناسی نشد، بلکه [[دوستان]] [[جاهل]] و [[دشمنان]] [[آگاه]] با بیمهری با ایشان [[رفتار]] کرده تا آنجا که در زمان [[حیات]] و پس از [[شهادت]]، مظلومترین فرد تاریخ اسلام بود<ref>[[عبدالله محمدی|محمدی، عبدالله]]، [[امیر مؤمنان علی (کتاب)|امیر مؤمنان علی؛ چلچراغ حکمت]]، ص ۱۰۷ تا۱۰۹.</ref> | ||
چون [[حق]] [[علی]] {{ع}} را در مورد [[امامت]] و [[خلافت]] [[غصب]] کردند، هم به آن حضرت [[ستم]] شد، هم به [[امّت اسلامی]]. [[رسول خدا]] {{صل}} خطاب به [[امیر المؤمنین]] فرمود: "[[یا علی]]، پس از من تو [[مظلوم]] میشوی، پس وای بر آنکه به تو [[ستم]] و تعدّی کند"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْمَظْلُومُ مِنْ بَعْدِي فَوَيْلٌ لِمَنْ ظَلَمَكَ وَ اعْتَدَى عَلَيْكَ}}؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱ ص ۳۰۳.</ref>. خود [[امام علی]] {{ع}} نیز به | چون [[حق]] [[علی]] {{ع}} را در مورد [[امامت]] و [[خلافت]] [[غصب]] کردند، هم به آن حضرت [[ستم]] شد، هم به [[امّت اسلامی]]. [[رسول خدا]] {{صل}} خطاب به [[امیر المؤمنین]] فرمود: "[[یا علی]]، پس از من تو [[مظلوم]] میشوی، پس وای بر آنکه به تو [[ستم]] و تعدّی کند"<ref>{{متن حدیث|يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْمَظْلُومُ مِنْ بَعْدِي فَوَيْلٌ لِمَنْ ظَلَمَكَ وَ اعْتَدَى عَلَيْكَ}}؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱ ص ۳۰۳.</ref>. خود [[امام علی]] {{ع}} نیز به مظلومیت خویش تصریح کرده است: "از آن دم که [[رسول خدا]] [[وفات]] یافت، من پیوسته [[مظلوم]] بودهام"<ref>{{متن حدیث|مَا زِلْتُ مَظْلُوماً مُنْذُ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ {{صل}}}}؛ امالی، شیخ طوسی، ص ۷۲۶</ref> و مکرّر این [[حقیقت]] را در [[منبر]] و مواقع دیگر بیان میکرد. | ||
در زیارتنامۀ آن حضرت نیز که از [[امام هادی]] {{ع}} [[روایت]] شده است، از وی به عنوان "[[اولین مظلوم]]" یاد شده که حقش را [[غصب]] کردند: {{متن حدیث|يَا وَلِيَّ اللَّهِ، أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ، وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقُّه}}<ref>مفاتیح الجنان، زیارت پنجم امیرالمؤمنین</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۴۸.</ref> | در زیارتنامۀ آن حضرت نیز که از [[امام هادی]] {{ع}} [[روایت]] شده است، از وی به عنوان "[[اولین مظلوم]]" یاد شده که حقش را [[غصب]] کردند: {{متن حدیث|يَا وَلِيَّ اللَّهِ، أَنْتَ أَوَّلُ مَظْلُومٍ، وَ أَوَّلُ مَنْ غُصِبَ حَقُّه}}<ref>مفاتیح الجنان، زیارت پنجم امیرالمؤمنین</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۴۸.</ref> | ||
خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
== نمونههایی از مظلومیت [[علی]] == | == نمونههایی از مظلومیت [[علی]] == | ||
جلوهها و نمونههایی از مظلومیت [[امام علی|امیر المؤمنین]]، از این قرار است<ref> با الهام از مقاله مظلومیت امام علی، «دانشنامه امام علی» ج ۱۱ ص ۲۲۷.</ref>: | جلوهها و نمونههایی از مظلومیت [[امام علی|امیر المؤمنین]]، از این قرار است<ref> با الهام از مقاله مظلومیت امام علی، «دانشنامه امام علی» ج ۱۱ ص ۲۲۷.</ref>: | ||
# '''تنهایی [[امام علی|علی]]''': [[جهل]] و [[تعصب]] [[مردم]] از یک سو و عدالتطلبی و حقمحوری [[امام علی|علی]] {{ع}} از سویی سبب شد تا در زمان حیاتش عدۀ معدودی | # '''تنهایی [[امام علی|علی]]''': [[جهل]] و [[تعصب]] [[مردم]] از یک سو و عدالتطلبی و حقمحوری [[امام علی|علی]] {{ع}} از سویی سبب شد تا در زمان حیاتش عدۀ معدودی یار [[اهل]] تشخیص و [[بصیرت]] داشته باشد. تنهایی او به بُعد [[سیاسی]] منحصر نیست، بلکه در بُعد [[معرفتی]] نیز کسی پیدا نمیشد که از این چشمه جوشان بهرهبرداری کند. تا جایی که با یار خویش، [[کمیل]]، در خلوت صحراهای اطراف [[کوفه]] از نبود تشنگان و جویندگان [[اسرار]] و معارف نهفته در سینهاش، اظهار دلتنگی میکرد<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[سیری در نهج البلاغه (کتاب)|سیری در نهج البلاغه]]، مجموعه آثار، ج ۱۶، صص ۴۶۰ و ۴۶۱.</ref>. | ||
# '''[[غصب خلافت]]:''' خود آن حضرت در [[خطبه شقشقیه]] به آن اشاره فرموده و خود را | # '''[[غصب خلافت]]:''' خود آن حضرت در [[خطبه شقشقیه]] به آن اشاره فرموده و خود را شایستهترین فرد برای آن دانسته که دیگران به ناحق، جامۀ [[خلافت]] را به بر کردند و [[میراث]] [[نبوت]] را [[غارت]] نمودند<ref>[[نهج البلاغه]]، [[خطبه ۳ نهج البلاغه|خطبه ۳]].</ref>. در خطبۀ دیگری نیز به تعدّی [[قریش]] به [[حق]] آن حضرت و وارونه ساختن کار بر ضدّ او و [[منازعه]] بر سر [[حق]] مسلّم وی، اشاره دارد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱۷.</ref>. | ||
# '''[[غصب فدک]]:''' [[امام علی|حضرت امیر]] {{ع}} در | # '''[[غصب فدک]]:''' [[امام علی|حضرت امیر]] {{ع}} در نامه به [[عثمان بن حنیف]]، اشاره به این [[ظلم]] دارد که دیگران در آن [[طمع]] کرده، از [[اهل بیت]] [[غصب]] کردند<ref>نهج البلاغه، نامه۴۵.</ref> هدفشان از بین بردن پشتوانۀ [[مالی]] [[خاندان پیامبر]] و ضربۀ [[اقتصادی]] به [[امام علی|علی]] {{ع}} بود. | ||
# '''[[شهادت حضرت فاطمه|شهادت همسر جوان]]:''' پس از [[وفات]] [[پیامبر]]، هواداران جریان شوم [[سقیفه]] به قصد درهم کوبیدن پایگاه [[مقاومت]] در برابر [[غصب]] [[خلافت]]، به خانۀ [[فاطمه زهرا]] {{س}} ریختند، در را [[آتش]] زدند، [[فاطمه زهرا]] {{س}} آسیب دید، فرزندش سقط شد و بر سر قضیّۀ [[فدک]]، کتک خورد و آسیبهای فراوان جسمی و [[روحی]] آن بانوی بزرگ را [[شهید]] کرد و [[امام علی|علی]] {{ع}} با [[شهادت]] [[همسر]] جوانش، بزرگترین مایۀ دلگرمی و همدم خویش را از دست داد. در سوگ زهرای اطهر، سخنان [[امام علی|علی]] {{ع}} نشان از شدّت [[اندوه]] او بر این [[ظلم]] دارد: {{متن حدیث| قَلَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي...}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۰۲.</ref>. کتک زدن همسری چون [[فاطمه]] در برابر شوهری چون [[علی]]، از بزرگترین مصیبتهای [[اهل بیت]] و مظلومیتهای [[امام علی|علی]] {{ع}} بود. | # '''[[شهادت حضرت فاطمه|شهادت همسر جوان]]:''' پس از [[وفات]] [[پیامبر]]، هواداران جریان شوم [[سقیفه]] به قصد درهم کوبیدن پایگاه [[مقاومت]] در برابر [[غصب]] [[خلافت]]، به خانۀ [[فاطمه زهرا]] {{س}} ریختند، در را [[آتش]] زدند، [[فاطمه زهرا]] {{س}} آسیب دید، فرزندش سقط شد و بر سر قضیّۀ [[فدک]]، کتک خورد و آسیبهای فراوان جسمی و [[روحی]] آن بانوی بزرگ را [[شهید]] کرد و [[امام علی|علی]] {{ع}} با [[شهادت]] [[همسر]] جوانش، بزرگترین مایۀ دلگرمی و همدم خویش را از دست داد. در سوگ زهرای اطهر، سخنان [[امام علی|علی]] {{ع}} نشان از شدّت [[اندوه]] او بر این [[ظلم]] دارد: {{متن حدیث| قَلَّ يَا رَسُولَ اللَّهِ عَنْ صَفِيَّتِكَ صَبْرِي وَ رَقَّ عَنْهَا تَجَلُّدِي...}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۰۲.</ref>. کتک زدن همسری چون [[فاطمه]] در برابر شوهری چون [[علی]]، از بزرگترین مصیبتهای [[اهل بیت]] و مظلومیتهای [[امام علی|علی]] {{ع}} بود. | ||
# '''[[لعن علی]] {{ع}}:''' سالهای سال با [[تبلیغات]] [[امویان]] و به [[دستور]] [[معاویه]]، [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} را در [[خطبهها]] و [[منبرها]] [[لعن]] میکردند و هواداران آن حضرت را دستگیر کرده و وامیداشتند که به او [[لعن]] بگویند. حتی در حضور [[امام حسن|امام حسن مجتبی]] {{ع}} نیز خطبای وابسته، [[امام علی]] {{ع}} را [[سبّ]] و [[لعن]] میکردند. [[معاویه]] میکوشید تا [[لعن]] بر [[امام علی|علی]] {{ع}} را وارد [[فرهنگ]] عمومی [[جامعه]] سازد و | # '''[[لعن علی]] {{ع}}:''' سالهای سال با [[تبلیغات]] [[امویان]] و به [[دستور]] [[معاویه]]، [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} را در [[خطبهها]] و [[منبرها]] [[لعن]] میکردند و هواداران آن حضرت را دستگیر کرده و وامیداشتند که به او [[لعن]] بگویند. حتی در حضور [[امام حسن|امام حسن مجتبی]] {{ع}} نیز خطبای وابسته، [[امام علی]] {{ع}} را [[سبّ]] و [[لعن]] میکردند. [[معاویه]] میکوشید تا [[لعن]] بر [[امام علی|علی]] {{ع}} را وارد [[فرهنگ]] عمومی [[جامعه]] سازد و کودکان را هم با این مرام بارآورد<ref>الغدیر، ج ۲ ص ۱۰۲.</ref>. این پدیدۀ شوم، تا زمان [[عمر بن عبد العزیز]]، به مدّت هشتاد سال ادامه داشت<ref>شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۴ ص ۲۲۰، ۵۸، ۵۹.</ref>. | ||
# '''[[اهانت]] [[خوارج]] به [[امام علی|علی]]''': [[خوارج]]، [[امام علی|علی]] {{ع}} این [[اسوه]] [[تقوا]] و [[اخلاص]] را [[کافر]] میدانستند و همواره [[خون]] به [[دل]] او میکردند. هنگام صحبت بر فراز [[منبر]]، قصد برهم زدن [[کلام]] او را داشته و چون او را [[مسلمان]] نمیدانستند به او [[اقتدا]] نمیکردند. مستقیم و با کنایه او را به [[شرک]] و [[کفر]] متهم ساخته و از او [[اقرار]] به [[گناه]] و [[توبه]] میخواستند. اما [[امام علی]] {{ع}} همواره حلیمانه با آنها برخورد میکرد<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[مشکلات علی (کتاب)|مشکلات علی]]، ج ۱۶ ص ۶۰۳؛ ج ۲۲، ص ۲۴۹.</ref> | # '''[[اهانت]] [[خوارج]] به [[امام علی|علی]]''': [[خوارج]]، [[امام علی|علی]] {{ع}} این [[اسوه]] [[تقوا]] و [[اخلاص]] را [[کافر]] میدانستند و همواره [[خون]] به [[دل]] او میکردند. هنگام صحبت بر فراز [[منبر]]، قصد برهم زدن [[کلام]] او را داشته و چون او را [[مسلمان]] نمیدانستند به او [[اقتدا]] نمیکردند. مستقیم و با کنایه او را به [[شرک]] و [[کفر]] متهم ساخته و از او [[اقرار]] به [[گناه]] و [[توبه]] میخواستند. اما [[امام علی]] {{ع}} همواره حلیمانه با آنها برخورد میکرد<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[مشکلات علی (کتاب)|مشکلات علی]]، ج ۱۶ ص ۶۰۳؛ ج ۲۲، ص ۲۴۹.</ref>. | ||
# ''' | # '''جلوگیری از نشر فضایل علی {{ع}}:''' [[امویان]] و [[مروانیان]]، سالها جلوی بیان و نشر [[فضایل]] [[امام علی|حضرت علی]] {{ع}} را گرفتند. علاقهمندان جرأت [[نقل]] احادیثی را که در منقبت او بود نداشتند. | ||
# ''' | # '''تبلیغات سوء ضد امام علی:''' علاوه بر [[لعن امام علی|لعن علی]] {{ع}} و جلوگیری از [[نقل]] [[فضایل]] او، راویانی با دریافت [[پول]]، به [[جعل حدیث]] علیه آن حضرت میپرداختند و چهرۀ [[زشتی]] از وی ترسیم میکردند<ref>نمونههایی از آنها در شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۴ ص ۶۳ به بعد آمده است.</ref>. | ||
# ''' | # '''نافرمانی یاران و سربازان:''' [[خون]] دل خوردنهای [[امام علی|علی]] {{ع}} از دست [[مسلمانان]] و [[امّت]] تحت [[فرمان]] بسیار بود و [[بیعتشکنی]] عدهای و رودررو شدن عدهای دیگر با او و [[جهالت]] گروهی دیگر از [[پیروان]] و بیاعتنایی به دستورهای او برای [[جنگ]] با [[دشمن]] و تنها گذاشتن حضرت، نمونههایی از این مظلومیّت است که حضرت را به ستوه آورد<ref> از جمله، ر. ک: خطبه ۲۷، ۳، ۲۵، ۱۸۲ و ۷۰ از «نهج البلاغه» صبحی صالح.</ref>. | ||
# ''' | # '''شهادت مظلومانه و [[قبر پنهان امام علی|قبر پنهان]]:''' در سحرگاه ۱۹ [[رمضان]] [[سال]] ۴۱ هجری در حالی که [[امام علی]] {{ع}} نماز صبح را در [[مسجد کوفه]] اقامه میکرد، [[ابن ملجم مرادی]]، از باقیماندگان [[خوارج]] [[شمشیر]] زهرآلود خود را بر فرق آن حضرت کوبید. در اثر این ضربه [[امام علی]] {{ع}} در بستر [[بیماری]] افتاد و پس از دو روز در نیمه شب ۲۱ [[رمضان]] به [[شهادت]] رسید. [[فرزندان]] او و عدۀ کمی از [[شیعیان]] خاص در حدود شش یا هفت نفر، مخفیانه او را [[غسل]] داده و در [[تاریکی]] شب در نقطهای که [[امام علی]] {{ع}} تعیین کرده بود [[دفن]] کردند. ایشان محل [[دفن]] را به هیچکس اطلاع ندادند، زیرا [[بیم]] آن بود که [[خوارج]] [[قبر]] [[امام علی|علی]] {{ع}} را نبش کرده و پیکر او را بیرون بیاورند. حتی [[امام حسن]] {{ع}}، صورت جنازهای ساخته و عدهای را [[مأمور]] انتقال آن به [[مدینه]] کرد تا [[گمان]] کنند [[امام علی]] {{ع}} در [[مدینه]] [[دفن]] شده است. تا زمان [[امام صادق]] {{ع}} که همواره خطر هتک حرمت به [[قبر]] [[امام علی|علی]] {{ع}} از سوی [[خوارج]] وجود داشت، فقط [[فرزندان]] [[امام علی|علی]] {{ع}} و برخی [[شیعیان]] خاص از محل [[دفن]] ایشان مطلع بودند؛ اما در زمان [[امام صادق]] {{ع}} و پس از انقراض [[خوارج]]، ایشان به مردی به نام صفوان [[دستور]] دادند تا علامت و سایبانی در آنجا بسازد و [[مردم]] پس از یک قرن از محل [[دفن]] [[امام علی|علی]] {{ع}} [[آگاه]] شدند<ref>[[مرتضی مطهری|مطهری مرتضی]]، [[مشکلات علی (کتاب)|مشکلات علی]]، مجموعه آثار، ج ۱۶، ص ۶۱۴؛ و [[انسان کامل (کتاب)|انسان کامل]]، ج ۲۳، ص ۱۸۰.</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۴۸؛ [[عبدالله محمدی|محمدی، عبدالله]]، [[امیر مؤمنان علی (کتاب)|امیر مؤمنان علی؛ چلچراغ حکمت]]، ص ۱۰۷ تا۱۰۹.</ref> | ||
این مظلومیّتها برای [[خاندان پیامبر]] {{عم}} سابقۀ دیرینه دارد و [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}} بارها به [[امام علی|علی]] {{ع}} نسبت به | این مظلومیّتها برای [[خاندان پیامبر]] {{عم}} سابقۀ دیرینه دارد و [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}} بارها به [[امام علی|علی]] {{ع}} نسبت به حوادث آینده و ناجوانمردیها، بیوفاییها و ستمهای [[امّت]] خبر داده بود و آن حضرت هم خود را به [[سلاح]] "[[صبر]]" مجهز ساخته بود<ref>در زمینه مظلومیت علی، از جمله ر. ک: «موسوعة الامام علی بن ابیطالب»، ج ۹ ص ۴۰۸ تا ۴۱۹، نیز کتابی در زندگینامه آن حضرت به نام «علی {{ع}} اولین مظلوم تاریخ»، عطایی خراسانی، «مظلومی گمشده در سقیفه»، شهید پاک نژاد، «علی، ابرمرد مظلوم»، محمدتقی رهبر، «بر علی چه گذشت؟»، سید حسین حسینی.</ref>. مظلومیت [[امام علی|علی]] {{ع}}، هم در زمان [[پیامبر خدا]] بود، هم با رحلت او شدّت یافت. [[شهید]] پاکنژاد مینویسد: بگویید: اگر به [[سقیفه]] خبر میآوردند که آنچه دربارۀ رحلت [[نبیّ گرامی]] شنیده شد [[خلافت]] بوده و امروز روز رحلت [[علی]] است، نه روز رحلت [[محمّد]]، آیا [[سقیفه]] چه میکرد و دربارۀ [[امام علی|علی]] چه میگفت؟ اگر به سقیفه خبر میآوردند که آنچه دربارۀ رحلت [[نبیّ گرامی]] شنیده شد خلاف بوده و نبیّ گرامی در یک [[ضعف]] شدیدی بوده که اینک خارج شدهاند، آیا سقیفه چه میکرد؟<ref>مظلومی گمشده در سقیفه، ص ۱۹.</ref>. | ||
[[علی]] به همین جهت "مظلومی گمشده در [[سقیفه]]" است که باید همه [[اقرار]] به اعلمیّتش کنند، امّا نه کسی را بتوانند به در خانهاش برسانند و نه کسی به سراغش برود، و نه وی بتواند به میان [[اجتماع]] و به متن [[اجتماع]] افتد... مظلومی گمشده در [[سقیفه]] که ۲۳ سال همهجا همچون سایۀ [[پیامبر]] بود و اینک ۲۵ سال باید در سایۀ ستون کج [[سقیفه]] بنشیند. مظلومی گمشده در [[سقیفه]] که باید اوّل [[مسلمان]] و اقرب به [[محمّد]] و {{عربی|أولی بأنفسهم}} و... باشد و آخر منتخب از [[سقیفه]]. [[فرزند]] [[رسول خدا]] خطاب شود و مطرود [[سقیفه]]. [[برادر]] [[نبیّ گرامی]] در [[جنگ خندق]] خوانده شود و [[جانشین]] [[عثمان]] در [[سقیفه]]. [[وزیر]] و شریک [[نبوّت]] معرفی گردد و مردود در شورای شمشیری. گنجی از [[شجاعت]] و [[هدایت]] باشد در ۲۳ سال | [[علی]] به همین جهت "مظلومی گمشده در [[سقیفه]]" است که باید همه [[اقرار]] به اعلمیّتش کنند، امّا نه کسی را بتوانند به در خانهاش برسانند و نه کسی به سراغش برود، و نه وی بتواند به میان [[اجتماع]] و به متن [[اجتماع]] افتد... مظلومی گمشده در [[سقیفه]] که ۲۳ سال همهجا همچون سایۀ [[پیامبر]] بود و اینک ۲۵ سال باید در سایۀ ستون کج [[سقیفه]] بنشیند. مظلومی گمشده در [[سقیفه]] که باید اوّل [[مسلمان]] و اقرب به [[محمّد]] و {{عربی|أولی بأنفسهم}} و... باشد و آخر منتخب از [[سقیفه]]. [[فرزند]] [[رسول خدا]] خطاب شود و مطرود [[سقیفه]]. [[برادر]] [[نبیّ گرامی]] در [[جنگ خندق]] خوانده شود و [[جانشین]] [[عثمان]] در [[سقیفه]]. [[وزیر]] و شریک [[نبوّت]] معرفی گردد و مردود در شورای شمشیری. گنجی از [[شجاعت]] و [[هدایت]] باشد در ۲۳ سال ارتباط [[آسمان]] با [[مسلمانان]] و کنجی به [[عزلت]] باشد در زمان ارتباط [[سقیفه]] با [[مسلمانان]]<ref>مظلومی گمشده در سقیفه، ص ۳۳.</ref>.<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۵۴۸.</ref> | ||
== منابع == | == منابع == |