تربیت فرزند: تفاوت میان نسخه‌ها

تربیت فرزند (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۷ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۹:۳۸

۲۰٬۳۴۱ بایت اضافه‌شده ، ۷ اکتبر

←‏منابع

دیداریویکی‌متن

Bahmani

مدیران

۱۱۲٬۳۴۹

ویرایش

@@ خط ۴۵: / خط ۴۵: @@
 # '''رنگ [[لباس]] نوزاد:''' یکی دیگر از سنت‌های پسندیده‌ای که در سیره ائمه{{عم}} بدان توجه شده، پوشاندن لباسی با رنگ شاد و روشن به تن نوزاد است. زمانی که امام حسن{{ع}} متولد شد، پیامبر{{صل}} ایشان را در آغوش گرفت و او را با پارچه‌ای سفید و روشن پوشانید<ref>مجلسی، بحار الانوار، ج۴۳، ۲۳۸.</ref>. تأکید پیامبر{{صل}} بر رنگ سفید و روشن در [[پوشش]] نوزاد، از تأثیر‌گذاری رنگ بر روحیه و حالات کودک حکایت دارد. پژوهشگران در تحقیقات گسترده درباره تأثیر رنگ بر [[روح]] و [[روان انسان]]، به این نتیجه رسیده‌اند که رنگ سفید، اشاره به [[صداقت]]، [[پاکیزگی]]، [[ملایمت]]، [[آرامش]] و صمیمیت است<ref>لوشر، روان‌شناسی رنگ‌ها، ترجمه: ویدا ابیدزاده، ص۷ - ۶؛ پارامون، ترکیب رنگ، ترجمه: قاسم روبین، ص۹ – ۷.</ref>.
 # '''تغذیه با شیر مادر:''' یکی دیگر از عوامل مؤثر در [[رشد]] جسمانی، روانی و [[اخلاقی]] نوزاد، تغذیه با شیر مادر است. [[تعالیم اسلام]] بهترین غذای نوزاد را شیر مادر می‌داند. [[رسول خدا]]{{صل}} فرمودند: «برای کودک، شیری بهتر از شیر مادرش نیست»<ref>{{متن حدیث|‌لَيْسَ لِلصَّبِيِّ لَبَنٌ خَيْرٌ مِنْ لَبَنِ أُمِّهِ‌}}؛ صحیفة الرضا، ص۵۰.</ref>. تأثیرگذاری شیر مادر به حدی است که اگر زنی به مدت و دفعات معین به کودکی شیر دهد، [[حکم]] مادر او را پیدا می‌کند و برخی از [[قوانین]] [[خویشاوندی]] نسبی بین کودک و وابستگان آن [[زن]] ایجاد می‌شود. اولیای دین بر تأثیرگذاری عمیق شیر مادر تأکید می‌کنند. در صورتی که کودک نمی‌تواند از شیر مادر استفاده کند، پدر موظف است دایه‌ای شایسته برای شیر دادن او [[انتخاب]] کند؛ چراکه بهره هوشی پایین، نوع [[باورهای دینی]] و رفتارهای نابهنجار و حتی [[زیبایی]] و [[زشتی]] زن شیرده، در نوزاد اثر می‌گذارد و در ویژگی‌های شخصیتی و سلامت روانی و جسم او نیز تأثیر دارد. [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرمایند: «برای شیر دادن کودک خود دایه خوب‌روی [[استخدام]] کن و از دایه‌های [[زشت]] دوری کن؛ زیرا شیر (ویژگی‌های مادر را به فرزند) سرایت می‌دهد»<ref>{{متن حدیث|اسْتَرْضِعْ لِوَلَدِكَ بِلَبَنِ الْحِسَانِ وَ إِيَّاكَ وَ الْقِبَاحَ فَإِنَّ اللَّبَنَ قَدْ يُعْدِي}}؛ الکافی، ج۶، ص۴۴، ح۱۲.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۰۱؛ [[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۱۸۳-۲۰۱.</ref>
+== [[تعلیم و تربیت]] فرزند در دوره کودکی ==
+مسئولیت والدین در قبال فرزندانشان از هنگام انعقاد نطفه آغاز می‌شود. این [[مسئولیت]]، پس از تولد فرزندشان و به ویژه در آغاز کودکی، بسیار سنگین‌تر و سرنوشت‌ساز است. از دیدگاه [[اسلامی]]، مراحل [[رشد]] [[انسان]] پس از تولد را می‌توان به سه دوره متوالی [[سیادت]]، [[اطاعت]] و [[وزارت]] تقسیم کرد. [[رسول خدا]]{{صل}} فرموده‌اند: «فرزند، هفت سال [نخست][[سرور]] و هفت سال [دوم] عبد [و مطبع] و هفت سال [سوم] [[وزیر]] [و معاون] است»<ref>محمدی ری شهری، تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، ص۱۶۸.</ref>. [[حضرت علی]]{{ع}} در این باره می‌فرماید: «هیچ عملی برای پدر در [[حق]] فرزندش، بهتر از [[آموختن]] [[ادب]] شایسته نیست»<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۶۲۵.</ref>. اگر والدین از ابتدای [[کودکی]] فرزند، رابطه خوبی با وی برقرار کنند و او را تربیت و نیازهای [[عاطفی]] و روانی‌اش را به [[شایستگی]] تأمین کنند، بی‌گمان در دوران [[نوجوانی]] و [[جوانی]] نیز ارتباط بهتر و سالم‌تری با او خواهند داشت.
+=== تأمین نیازهای فرزند ===
+در این قسمت، به مراحل حساس دوران کودکی و تأمین نیازهای روحی و جسمی فرزند در سیره ائمه اطهار{{عم}} می‌پردازیم.
+==== نیازهای جسمی و بدنی ====
+# '''تغذیه مادر''': یکی از حقوق فرزندان بر والدین، تغذیه مناسب مادر در دوران بارداری است. نوع غذاها، اعم از غذاهای [[حرام]]، کهنه و [[فاسد]]، مطبوع و [[مباح]]، در روان و [[اخلاق]] مادر و سپس در وجود و روان کودک مؤثر خواهد بود؛ از این رو، [[خداوند]] در دوران بارداری [[حضرت مریم]]{{س}}، درخت خشکیده خرما را بارور می‌کند و به آن حضرت دستور می‌دهد: {{متن قرآن|وَهُزِّي إِلَيْكِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُسَاقِطْ عَلَيْكِ رُطَبًا جَنِيًّا}}<ref>«و تنه نخل را به سوی خود بتکان تا خرمایی چیده بر تو فرو ریزد» سوره مریم، آیه ۲۵.</ref>.
+# '''شیر دادن به فرزند و آثار آن''': هنگامی که کودک ترسان، لرزان و گریان از مادر متولد می‌گردد و [[زندگی]] جدید خود را در این کره خاکی آغاز می‌کند، تنها شیر گوارای مادر است که [[ترس]]، [[اضطراب]] و [[دلهره]] را از او می‌زداید و به او [[آرامش]] و [[آسایش]] می‌بخشد؛ برای همین است که در [[فرهنگ]] [[پارسی]] واژه لطیف «شیرخوار» را بر کلمه «طفل» می‌افزایند و بدو «طفل شیرخوار» [[لقب]] می‌دهند. البته مادر در شرایط خاصی از شیر دادن به فرزند خویش منع شده است؛ از جمله هنگامی که مادر، دچار کم‌خونی و [[ضعف]] مفرط است یا گرفتار یک [[بیماری]] واگیر و مزمن است؛ [[مادری]] که بداخلاق است یا آلودگی‌های [[اخلاقی]] دارد و از لحاظ جنسی [[آلوده]] است؛ همچنین هنگامی که مادر، [[آمادگی]] شیردهی نداشته باشد و یا از این کار [[امتناع]] ورزد<ref>قائمی، نظام حیات خانواده در اسلام، ص۱۱۸.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۱۲-۱۲۱.</ref>
+==== نیاز [[روحی]] [[فرزندان]] ====
+دوره [[کودکی]] از بدو تولد آغاز می‌شود و تا هفت سالگی ادامه می‌یابد. در این دوران، کودک [[تکلیف]] و [[مسئولیت]] ندارد و اگر والدین از او درخواست کردند که کاری را انجام دهد و او چنین نکرد، نباید بازخواست شود. کودک به دلیل [[ناتوانی]] در ابتدای [[زندگی]]، همانند [[سرور]] و مولا باید مورد [[احترام]] و نوازش قرار گیرد. به همین دلیل [[اسلام]]، آموزش‌های رسمی را در هفت سال دوم زندگی سفارش کرده است. از جمله [[وظایف والدین]] در این برهه از زندگی فرزندشان، توجه به [[بازی]] کودکان و شرایط آن، [[محبت به فرزند]] و اظهار کردن آن، [[رعایت عدالت]] بین فرزندان و [[وفای به عهد]] و [[پیمان]] با فرزند است. در ادامه به نکاتی اشاره می‌کنیم که [[ائمه معصوم]]{{عم}} در دوران کودکی فرزندانشان، به آن عمل کرده‌اند.
+بازی، با [[سرشت]] کودک عجین است و یکی از نیازهای طبیعی او به شمار می‌رود. بازی، بزرگ‌ترین [[سرگرمی]] کودک در دوره [[طفولیت]] است. [[قواعد]] و اصول و [[مقررات]] بازی‌ها، کودک را با [[روح]] [[قوانین]] و [[اصول اخلاقی]] آشنا می‌سازد و او را آماده می‌کند که اصول و مقررات [[زندگی اجتماعی]] را [[درک]] کند و آنها را درست و به موقع به کار بندد. بسیاری از اصول [[ارزشمند]] [[اخلاقی]] و [[اجتماعی]]، مانند [[تعاون]]، [[همکاری]]، [[همدلی]]، مشارکت و مانند آن را کودکان هنگام بازی می‌آموزند. از این رو والدین و [[مربیان]] باید امکانات لازم را برای بازی‌های مفید کودکان فراهم کنند و توجه داشته باشند که [[شغل]] کودک تا هفت سالگی، [[بازی]] است. [[رسول خدا]]{{صل}} در توصیه به والدین می‌فرماید: «هفت سال فرزندت را به بازی فراخوان»<ref>کاشانی، محجة البیضاء فی تهذیب الأحیاء، ج۲، ص۶۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۵، ص۱۲۶.</ref>. [[ائمه اطهار]]{{عم}} نیز در خصوص [[بازی با فرزند]] و اهمیت آن، توصیه‌هایی کرده‌اند<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۶۲۶.</ref>. چون که با کودک سر و کارت فتاد پس زبان [[کودکی]] باید گشاد<ref>مولوی.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۱۲-۱۲۱؛ [[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۶-۲۳۳.</ref>
+=== محبت به فرزند و اظهار کردن آن ===
+هرچند [[انسان]] در تمام مراحل دوران [[زندگی]] به محبت و [[رحمت]] دارد، اما در دوران کودکی این نیاز شدید‌تر است و تأثیر بیشتری در تربیت کودک خواهد داشت. روان‌شناسان، مهم‌ترین نیاز کودک را نیاز به محبت و [[امنیت]] [[عاطفی]] می‌دانند، چرا که [[احساس امنیت]] و دریافت محبت، زیربنای [[شخصیت]] کودک و زمینه‌ساز [[توانایی]] او برای واکنش به محبت و ابراز آن به دیگران است<ref>شهیدی، اصول و مبانی بهداشت روانی، ص۶۴.</ref>. از این رو [[پیشوایان دین]] بدان توجه داده‌اند. در [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}} آمده است: [[حضرت موسی]]{{ع}} از [[خداوند]] پرسید: {{متن حدیث|يَا رَبِّ أَيُّ الْأَعْمَالِ أَفْضَلُ عِنْدَكَ‌}}؛ «پروردگارا، برترین اعمال نزد تو کدام است»؟ فرمود: {{متن حدیث|حُبُّ الْأَطْفَالِ فَإِنِّي فَطَرْتُهُمْ عَلَى تَوْحِيدِي}}؛ «[[دوست داشتن]] کودکان که من آنان را بر [[فطرت]] [[توحید]] آفریده‌ام»<ref>المحاسن، ج۱، ص۲۹۳، ح۴۵۳.</ref>.
+[[دوستی]] و محبت باید به طریقی ابراز و اظهار شود؛ زیرا ممکن است کسی به فرزندش علاقه‌مند باشد، اما هیچ نوع ظهور و بروزی نداشته باشد. در واقع به طور طبیعی آثاری که بر محبت به فرزند نهفته است، بر این محبت پنهانی مترتب نخواهد بود<ref>[[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۶-۲۳۳.</ref>.
+=== بوسیدن ===
+در باب بوسیدن فرزند، [[روایات]] متعددی از [[معصومان]]{{عم}} ذکر شده است؛ از جمله [[امام صادق]]{{ع}} از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نقل فرموده‌اند: «بوسیدن فرزند، نیکویی است و [[پاداش]] هر نیکویی ده برابر است...»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۴.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} درباره آثار [[اخروی]] بوسیدن فرموده‌اند: «[[فرزندان]] خود را ببوسید؛ زیرا برای هر بوسه، رتبه‌ای است در [[بهشت]] که فاصله هر رتبه از یکدیگر پانصد سال است»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۰۳.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۲۹؛ [[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۶-۲۳۳.</ref>
+=== [[هدیه دادن]] ===
+از جمله مصادیق [[محبت]] به [[فرزندان]] در [[راه و رسم نبوی]] و [[علوی]]، هدیه دادن به آنان است که فرزندان به چنین روابطی و هدایایی متناسب با سن و سال و با توجه به اوضاع و احوالشان نیازمندند. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرموده‌اند: هر کس وارد [[بازار]] شود و تحفه و هدیه‌ای برای [[خانواده]] خود بخرد، چون کسی است که صدقه‌ای برای گروهی نیازمند برده باشد و اگر خواست آنچه را که به [[خانه]] برده بین آنان تقسیم کند، از [[دختران]] شروع کند؛ زیرا هر کس دختر خود را خوشحال کند، همانند آن است که بنده‌ای از [[اولاد]] اسماعیل را آزاد کرده باشد و هر کس سبب [[شادمانی]] [[فرزندی]] شود، مثل آن است که از [[ترس]] [[خدا]] گریسته باشد و هرکس از [[خوف]] خدا [[اشک]] بریزد، [[خداوند]] او را به بهشت‌های پرنعمت خویش داخل می‌گرداند<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱۶، ص۴۴۸.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۳۰؛ [[حامد ولی‌زاده|ولی‌زاده، حامد]]، [[سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره خانوادگی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۲۶-۲۳۳.</ref>
+=== [[رعایت عدالت]] بین فرزندان ===
+[[دین اسلام]] در همه مسائل، [[مسلمانان]] را به [[عدالت]] توصیه کرده است: {{متن قرآن|اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى...}}<ref>«دادگری ورزید که به پرهیزگاری نزدیک‌تر است» سوره مائده، آیه ۸.</ref>. [[رعایت عدالت]] با کودکان، یکی از [[اصول تربیتی]] [[اسلام]] در مورد [[فرزندان]] است. یکی از مهم‌ترین [[وظایف والدین]]، رعایت عدالت و [[مساوات]] در [[رفتار با فرزندان]] است؛ زیرا ثمره [[تبعیض]] بین فرزندان نه تنها متوجه فرزندان، بلکه دامن‌گیر والدین نیز خواهد شد و فرزندان را به پدر و مادر بی‌اعتماد می‌کند و باعث به وجود آمدن [[حسادت]]، [[کینه‌توزی]] و [[دشمنی]] بین فرزندان خواهد شد<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۳۱.</ref>.
+=== [[وفای به عهد]] ===
+در [[فرهنگ قرآنی]] و [[نظام اخلاقی اسلام]]، وفای به عهد اهمیت ویژه‌ای دارد؛ تا جایی که در [[قرآن کریم]] از ویژگی‌های [[انسان]] [[مؤمن]] شمرده شده است: {{متن قرآن|وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ}}<ref>«و آنان که سپرده‌های نزد خویش و پیمان خود را پاس می‌دارند» سوره مؤمنون، آیه ۸.</ref>. [[اسلام]] با توجه به اهمیتی که برای [[وفای به عهد]] قائل است، پدران و مادران را موظف کرده به وعده‌هایی که به [[فرزندان]] خود می‌دهند، عمل کنند. [[رسول]] گرامی{{صل}} در این باره فرموده‌اند: «اگر به کودکانتان [[وعده]] دادید، به آن [[وفا]] کنید؛ زیرا آنان می‌پندارند که روزی‌شان به دست شماست. به [[راستی]] [[خداوند]] بر هیچ چیز آن چنان [[خشم]] نمی‌گیرد که به خاطر [[زنان]] و کودکان»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۰۲.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۳۳.</ref>
+=== [[آموزش]] ===
+حق آموزش [[فرزندان]]، شامل آموزش خواندن و نوشتن، آموزش نظامی، [[آداب غذا خوردن]] و آموزش [[علوم]] و [[معارف اسلامی]] است که هر یک را جداگانه بررسی خواهیم کرد:
+# '''آموزش خواندن و نوشتن''': یکی از [[حقوقی]] که فرزند بر پدر دارد، بهره‌مند شدن از [[نعمت]] خواندن و نوشتن است. برای ادای این [[حق]]، پدر یا خود باید به این کار اقدام کند و یا هزینه‌ای را صرف آموزش فرزند خود کند. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در این باره فرموده‌اند: «فرزند سه حق بر پدر دارد: نام خوبی برایش [[انتخاب]] کند، [[نوشتن]] به او یاد دهد و پس از [[بلوغ]]، زمینه [[ازدواج]] او را فراهم سازد»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۲۰۰.</ref>.
+# '''آموزش نظامی''': یکی از برنامه‌های [[جامعه اسلامی]]، [[حفظ]] توان و [[استعداد]] رزمی و [[دفاعی]] در برابر [[دشمنان]] است؛ زیرا خطر [[تهاجم نظامی]] [[دشمن]] همیشه وجود دارد، از این جهت [[معصومین]]{{عم}} ضمن پرورش ابعاد مختلف وجودی فرزندان خویش، به دلیل این نیاز [[جامعه]]، [[آداب]] و [[فنون]] رزم را نیز به آنان [[تعلیم]] می‌دادند. [[پیامبر]]{{صل}} فرموده‌اند: «[[حق فرزند]] بر پدر، آن است که فرزند را با [[کتاب خدا]] آشنا سازد و تیراندازی و شنا به او بیاموزد»<ref>طبسی، حقوق فرزندان در مکتب اهل بیت، ص۱۴۸.</ref>.
+# '''[[آموزش]] [[آداب غذا خوردن]]''': یکی دیگر از [[وظایف والدین]]، آموزش آداب غذا خوردن است که در [[آموزه‌های اسلامی]] به آنها اشاره شده است؛ از جمله: شستن دست‌ها پیش از نشستن بر سر سفره، چهار زانو نشستن بر سر سفره، گفتن {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}} پیش از [[غذا خوردن]]، کوچک برداشتن لقمه غذا و [[پرهیز]] از [[پرخوری]].
+# '''آموزش [[علوم]] و [[معارف اسلامی]]''': عرضه صحیح [[معارف دینی]]، متناسب با نیازهای کودکان و [[نوجوانان]]، نقش مهمی در [[سرنوشت]] آنها دارد. از این رو والدین [[وظیفه]] دارند [[احکام دین]] را به [[فرزندان]] خود بیاموزند. در [[تعالیم اسلامی]]، [[سیر]] [[آموزش]] مسائل [[دینی]] مرحله‌بندی شده است که از مجموع آنها به دست می‌آید که والدین وظیفه دارند پیش از اینکه فرزندشان به سن [[بلوغ]] برسد، با شیوه‌های مختلف [[تربیتی]]، او را با [[فرایض دینی]] آشنا سازند<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۳۵.</ref>.
+=== [[احترام و تکریم فرزند]] ===
+در [[سیره معصومان]]{{عم}} [[تکریم]] و [[احترام]] کودکان، به شیوه‌های مختلف صورت می‌گیرد؛ از جمله ایستادن و استقبال از فرزندان هنگام ورود آنها به مجالس، [[سلام کردن]] به کودکان، با احترام صدا زدن آنها و [[عیادت]] از کودکان مریض. در [[نظام تربیتی اسلام]]، تکریم و [[شخصیت]] دادن به فرزندان، اهمیت ویژه‌ای دارد. [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} در این باره می‌فرمایند: «فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را [[نیکو]] گردانید که مورد [[رحمت]] و [[بخشش]] قرار خواهید گرفت»<ref>حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱۵، ص۱۹۵.</ref>.<ref>[[ابوالفضل سلمانی گواری|سلمانی گواری، ابوالفضل]]، [[سیره خانوادگی ائمه معصوم (کتاب)|سیره خانوادگی ائمه معصوم]]، ص ۱۴۰.</ref>
 == منابع ==