تاریخ در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط = [[تاریخ در قرآن]] - [[تاریخ در معارف و سیره علوی]]

== تاریخ و عبرت در کلمات و سیره امام علی{{ع}} ==

مرد [[خدا]] در هر چه نظر می‌کند و می‌بیند، در آن جلوه خدا می‌بیند و از حوادث [[روزگار]] درس [[عبرت]] می‌آموزد؛ اما نه مرد خدا بودن یا مرد خدا شدن آسان است و نه بخت دیده عبرت‌بین، یار همه کس می‌شود. ما چیزها را می‌بینیم و می‌پنداریم که چون چشم داریم می‌بینیم و داشتن چشم برای دیدن و دیدار کافی است. درست است که ما با چشم می‌بینیم و اگر چشم نداشتیم اشیای دیدنی و محسوس را نمی‌دیدیم، اما دیدن چشم صرف یک امر مکانیکی و فیزیولوژیک نیست و اگر چنین بود، بیننده با آن چیزی دریافت نمی‌کرد؛ یا همه بینندگان هرچه را می‌دیدند یکسان [[درک]] می‌کردند. اصلاً دیدن و شنیدن را نحوه بستگی و تعلق ما و [[نظم]] سخن و عالمی که در آن به سر می‌بریم، راه می‌برد. به سخنِ بلند مولای [[موحدان]] بیندیشیم که فرمود: {{متن حدیث|ما رأيت شيئا إلا و رأيت الله قبله}}<ref>قبانچی، سید حسن، مسند الامام علی{{ع}}، ج۱، ص۱۵۰.</ref>. آن‌که پیش از دیدن با چشم تن، [[چشم]] [[دل]] باز نکرده است، چیزی نمی‌بیند و اگر ببیند امور پراکنده و آشفته و [[آشوب]] می‌بیند. دیدن چشم را ادراکی مقدم بر آن راه می‌برد که [[ملاصدرا]] از آن به «[[ادراک]] بسیط» تعبیر کرده است. نظیر این ادراک در [[پدیدارشناسی]] معاصر هم مورد توجه قرار گرفته است و در [[حقیقت]] با وجود و عدم این درک بسیط است که گروهی از [[مردمان]]، [[اهل ذکر]] می‌شوند و مردمی دیگر در [[غفلت]] می‌مانند یا غفلت و تذکر در اوقات و زمان‌های تاریخی یک [[قوم]] کم‌تر و بیش‌تر می‌شود. اشخاص هم چون به حوادث و پیش‌آمدها می‌نگرند، آنها را یکسان [[درک]] نمی‌کنند؛ یعنی اگر [[دل]] عبرت‌بین نباشد، دیده نیز عبرت‌بین نمی‌شود<ref>[[رضا داوری اردکانی|داوری اردکانی، رضا]]، [[تاریخ و معرفت تاریخی (مقاله)|مقاله «تاریخ و معرفت تاریخی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]]، ص ۲۸۸.</ref>.

== کیست که دل عبرت‌بین دارد؟ ==

آنان که می‌گویند [[علم]] با [[تجربه]] به دست می‌آید، درست می‌گویند؛ اما اگر این گفته را بر فرض وجود بشری که [[حقیقت]] وجودش [[لوح]] [[پاک]] و عاری از هر نقش است، [[استوار]] کنند، راهشان به بن‌بست می‌رسد. [[آدمی]] لوح پاک و نانوشته نیست و حتی اگر لوحی باشد که بر آن چیزی حک نشده باشد، آن لوح، [[آمادگی]] و [[استعداد]] خاص دارد و لااقل اثر تجربه می‌تواند در آن حک شود، یا بهتر بگوییم تجربه در این لوح معنا می‌شود؛ زیرا تجربه قبل از [[فهم]] نیست و اگر فهم نباشد، تجربه صورت نمی‌بندد. حوادث تاریخ هم برای کسی تجربه می‌شود که از پیش فهمی از تاریخ داشته باشد. این [[فهم]]، فهم هیچ حادثه مشخص و معینی نیست، بلکه [[درک]] بسیط و غیر حصولی این معانی است: ۱. ما [[اهل]] [[عهد]] و پیمانیم و اگر عهد می‌شکنیم باز آن را تجدید می‌کنیم؛ ۲ [[زندگی دنیوی]] [[زندگی]] با [[مرگ]] است و ما با مرگ زندگی می‌کنیم. ۳. ما وقتی با [[یاد مرگ]] تنها می‌شویم، از حوادث [[تاریخ]] بهتر می‌توانیم درس بیاموزیم. ما در [[روز]] الست [[پیمان]] بسته‌ایم که جز [[پروردگار]] حقیقیِ خود را نپرستیم، اما اینجا یعنی [[زمین]] جایگاه [[آزمایش]] و دار [[بلا]] و [[ابتلا]] است. چنان‌که [[خداوند]] چون [[آدم]] را آفرید و به [[فرشتگان]] امر کرد که او را [[سجده]] کنند و [[شیطان]] با [[استکبار]] از [[اطاعت]] [[فرمان]] سر باز زد، آدم را در سرایی جای داد که ابزار زندگی‌اش را کامل و جایگاهش را ایمن ساخته بود و او را در خصوص [[ابلیس]] و [[دشمنی]] ریشه‌دارش هشدار داد؛ اما سرانجام ابلیس به دام فریبش آورد و [[یقین]] او را به [[شک]] و در نهایت [[نشاط]] وی را به [[دلهره]] و [[ترس]] بدل کرد و با [[فریبکاری]] ابلیس، آدم به دام [[پشیمانی]] فرو افتاد. با این همه [[خداوند سبحان]] درِ [[توبه]] را به روی آدم گشوده گذاشت تا از آن تنگنا و بن‌بست گریزگاهی بیابد و راه نجاتی بجوید و کلمه رحمتش را به او آموخت و بازگشتش را به [[بهشت]] [[وعده]] فرمود. سپس او را به سرای [[گرفتاری]] و [[آزمون]] و دنیای زاد و زایش فرود آورد و از آن وقت در [[حق]] او این سخنِ بلند درست آمد: چه کند کز پی دوران نرود چون پرگار هر که در دایره گردش ایام افتاد

این جانِ مستعد هم‌زمان حضرت [[مصطفی]]{{صل}} و هم‌عهد [[نزول قرآن]] که از [[پیامبر]] درس آموخت، نه فقط [[آموزگار]] و [[مفسر قرآن]]، بلکه [[قرآن ناطق]] و متحقق شد. مولای [[موحدان]] از [[قرآن]] آموخت که [[علم]] و [[عبرت]] و [[خشیت]] و [[حکمت]] ملازم و به هم بسته‌اند. در این گفته دقیق دقت فرمایید: «[[یقین]] را نیز چهار شعبه است: نگرشی به [[زیرکی]]، رسیدن به دقایق حکمت، [[پند گرفتن]] از گذشت روزگار و نگه‌داشتن روش اسلاف. آن کس را که نگرش زیرکانه‌اش بود به دقایق حکمت دست یابد و آن‌که به دقایق حکمت دست یابد، [[سیرت]] [عبرت] روزگار را بشناسد و آن‌که سیرت روزگار را بشناسد. چنان است که با اسلاف بسته است»<ref>ثقفی، ابو اسحاق ابراهیم، الغارات، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ص۵۳.</ref>. در [[نامه به امام]] حسن{{ع}} نیز این نکته را دوباره مورد تأکید قرار داده، فرمود: «اگر من به اندازۀ تمامی نسل‌های گذشته [[عمر]] نکرده‌ام، در کار و [[کردار]] آنان نظر کرده و در اخبارشان اندیشیده‌ام و در آثارشان [[سیر]] کرده‌ام؛ چنان‌که گویی یکی از آنان شده‌ام»<ref>فرهنگ آفتاب، ص۱۱۵۳.</ref>. و در [[خطبه ۱۶]] فرمود: «... آن‌که عبرت‌های روزگار او را آشکار شود و از آن [[پند]] پذیرد و از کیفرها که پیش چشم او است، عبرت گیرد، [[تقوا]] او را نگاه دارد»<ref>نهج البلاغه، ص۱۷.</ref>. نیز در [[خطبه ۲۱۱]] با استناد به [[آیه مبارکه]] {{متن قرآن|إِنَّ فِي ذَلِكَ لَعِبْرَةً لِمَنْ يَخْشَى}}<ref>«بی‌گمان در این (داستان)، برای آن کس که خداترس باشد، عبرتی است» سوره نازعات، آیه ۲۶.</ref>، همه موجودات و حوادث را نشانه عبرت می‌بیند و البته بزرگ‌ترین عبرت‌ها در نظر او سرگذشتِ مردمی است که [[وابستگی به دنیا]] آنها را مست [[غرور]] کرده است؛ یعنی از وضع خود غافلند و نمی‌دانند که فریفته [[دنیا]] شده‌اند. حضرت مولا در شرح [[آیه]] {{متن قرآن|مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ}}<ref>«ای انسان! چه تو را با پروردگار بخشنده‌ات به خیرگی وا داشت؟» سوره انفطار، آیه ۶.</ref>، وضع ما را در دنیا این چنین وصف کرده است: سخن به راست بگویم، دنیا تو را فریفته نساخته که تو خود فریفته [[دنیایی]] و بدان پرداخته. آن‌چه را مایه [[عبرت]] است برایت آشکار داشت، و میان تو و دیگری فرقی نگذاشت. او با دردها که به [[جسم]] تو می‌گمارد، و با کاهشی که در نیرؤیت پدید می‌آورد، راستگوتر از آن است که با تو [[دروغ]] گوید و وفادارتر از آن‌که با تو راه [[خیانت]] پوید و بسا نصیحت‌گویی از سوی دنیا که وی را متهم داشتی و [[راست‌گویی]] که گفته او را دروغ پنداشتی. اگر در پی [[شناخت]] او باشی در خانه‌های ویران، و سرزمین‌های خالی از [[مردمان]]، اندرزهایی چنان [[نیکو]] فرایاد تو آرد و نمونه‌هایی برای گرفتن [[پند]] پیش چشمت دارد<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۳.</ref>.

نکات ظریفی در این کلمات درج است که [[آدمی]] را به [[حیرت]] و اعجاب وامی‌دارد. دنیا و [[زندگی]] و [[مرگ]] و [[تاریخ]] و حوادث در نگاه علی{{ع}} همان نیست که به نظر [[مردم]] معمولی می‌آید؛ بلکه همه اینها در نظر آن بزرگ آیینه [[حق]] است و اگر در آن حق را ببینند، آن شیء، [[حکم]] [[آموزگار]] پیدا می‌کند. مفاهیمی مثل دنیا و زندگی بسته به اینکه در چه نسبتی وارد شوند، معنایی متفاوت پیدا می‌کنند؛ چنان‌که به خود نظر کردن یا [[خودبینی]]، خوب و [[پسندیده]] نیست، اما گاهی باید فارغ از [[غم]] دنیا و بود و نبود آن در آیینه وجود خویش نظر کرد و در غم خویش بود. اگر از ما و به خصوص از کسانی که پروای [[اخلاق]] دارند، بپرسند آیا غم‌خوار خویش باید بود یا [[غم]] دیگران باید خورد، دومی را سفارش می‌کنند و مسلماً در ساحت [[اخلاق]]، درست این است که به [[فکر]] دیگران باشیم؛ اما ساحتی مقدّم بر این ساحت [[اخلاقی]] وجود دارد که اخلاق از آنجا می‌رویَد؛ آنجا باید غم‌خوار خویش باشیم و با [[رجوع]] به آن ساحت است که [[حافظ]] گفته است: پیوند [[عمر]] بسته به مویی است [[هوش]] دار غم‌خوار خویش باش غم [[روزگار]] چیست. در اینجا شاید [[شاعر]] نظر به احوالی داشته است که انعکاس آن در آغاز نامه [[امیرمؤمنان]] به فرزندش [[امام حسن]]{{ع}} پیدا است. آنجا که فرمود: آن‌چه آشکار از پشت کردن [[دنیا]] بر خود دیدم و از [[سرکشی]] روزگار و روی آوردن [[آخرت]] بر خویش سنجیدم، مرا از یاد جز خویش بازمی‌دارد و به نگریستنم بدان‌چه پشت سر دارم نمی‌گذارد، جز اینکه من هرچند [[مردمان]] را غم‌خوارم، بیش‌تر غم خود را دارم. این غم‌خواری [[رأی]] مرا بازگردانید و از [[پیروی]] خواهش نفسم بپیچانید و [[حقیقت]] کار را برایم آشکار نمود<ref>نهج البلاغه، ص۲۹۵ و ۲۹۶.</ref>.

در [[تفکر]] دینی ما، [[بشر]] [[فقیر]] و نیازمند است و خداوند هرگز او را به خود وانمی‌گذارد و این به خود وانگذاشتن، مستلزم جاری بودن [[حکمت الهی]] در [[تاریخ]] است. اینکه تاریخ [[بشر]] بر طبق حکمتی جریان دارد و [[اهل]] [[خشیت]] و [[حکمت]] این حکمت را درمی‌یابند و از عبرت‌ها درس می‌آموزند، ریشه در [[تفکر]] [[دینی]] دارد<ref>[[رضا داوری اردکانی|داوری اردکانی، رضا]]، [[تاریخ و معرفت تاریخی (مقاله)|مقاله «تاریخ و معرفت تاریخی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]]، ص ۲۸۹.</ref>.

== چرا و چه وقت [[پیامبران]] [[مبعوث]] می‌شوند؟ ==

اگر توجه داشتن به آغاز و انجام کار بشر و اقوالی مانند اینکه [[صلاح]] و [[فساد]] صرفاً صفت اشخاص نیست، بلکه عارض زمانه و تاریخ نیز می‌شود، یا هر کاری مرهون وقت خاصی است و امثال اینها، در ذیل [[مذهب]] اصالت تاریخ قرار می‌گیرد، بیش‌تر [[دین‌داران]] باید مایل به مذهب اصالت تاریخ باشند؛ ولی اگر برای بیرون آمدن و [[رهایی]] از مذهب اصالت تاریخ نباید از آغاز و انجام سخن گفت و به هیچ [[نظم]] و [[پیوستگی]] و ربط در تاریخ قائل نبود، به نظر می‌رسد که [[اعتقاد]] به تاریخ‌انگاری بهتر از [[انکار]] آن باشد. ولی اینجا [[مقام]] رد و [[اثبات]] تاریخ‌انگاری نیست، بلکه می‌خواهیم نسبت میان [[انسان]] و تاریخ را در کلمات و اشارات [[حضرت علی]]{{ع}} [[درک]] کنیم. اینکه آیا بحث از آغاز و [[پایان تاریخ]]، نوعی تاریخ‌انگاری است، باید در جای خود بحث شود. اکنون سخن این است که ما [[حقیقت]] خود را در آغاز تاریخ و هنگام آمدن [[آدم]] [[ابوالبشر]] به زمین می‌بینیم و [[مولای متقیان]] چه خوب این آغاز را تقریر فرموده و شرح داده است: چگونه [[شیطان]]، [[آدم]] [[ابوالبشر]] را فریفته تا [[یقین]] را به [[گمان]] بفروخته و [[آتش]] [[دودلی]] بر و بار [[عزم]] او را سوخته و [[شادمانی]] داده و [[بیم]] خریده، [[فریب]] خورده و [[پشیمانی]] کشیده تا [[خداوند]] درِ [[توبه]] به روی او گشوده و کلمه [[رحمت]] بر زبان او نهاده و بدو [[وعده]] بازگشت به [[جنت]] داده و او را درین سرا که [[خانه]] [[رنج]] و [[امتحان]] است، فرود آورده است<ref>نهج البلاغه، ص۵ و ۶.</ref>.

[[تاریخ]] با [[عهد]] پدید می‌آید و به یک معنا عهد همان تاریخ است. کسی که عهد می‌بندد، ممکن است عهد خود را بشکند. [[آدمی]] در [[روز]] الست عهد کرده است که [[پروردگار]] خود را بپرستد، اما [[بشر]] [[اهل]] [[غفلت]] و [[فراموشی]] است و چه بسا در گردش [[زمان]] عهد را از یاد می‌برد. به این جهت [[ارسال رسولان]] [[ضرورت]] پیدا می‌کند: [[خداوند سبحان]] از [[فرزندان]] او (آدم) پیامبرانی برگزید و این هنگامی بود که بیشتر [[آفریدگان]] از [[فطرت]] خویش بگردیدند و طومار عهد درنوردیدند. [[حقّ]] او را نشناختند و برابر او خدایانی ساختند... پس هرچندگاه پیامبرانی فرستاد و به وسیله آنان به [[بندگان]] هشدار داد تا [[حق]] [[میثاق]] الست را بگذارند و [[نعمت]] فراموش کرده را به یاد آورند<ref>نهج البلاغه، ص۵ و ۶.</ref>.

تاریخ در [[حقیقت]] تاریخ غفلت و [[تذکر]] است؛ اما تذکر به [[عهد قدیم]]، صرف تکرار تاریخ و [[اعمال]] و سخنان گذشتگان نیست. افلاکی از قول شمس تبریزی نکته‌ای آورده است که وضع غفلت را به خوبی روشن می‌کند: «تا کی... با عصای دیگران راه روید؟ این سخنان که می‌گویید از [[حدیث]] و [[تفسیر]] و [[حکمت]] و غیره، سخنان [[مردم]] آن زمان است که هر یک در عهد خود به [[مسند]] مردی نشسته بودند و معانی می‌گفتند و چون مردان این عهد شمایید [[اسرار]] و سخنان شما کو»<ref>افلاکی، مناقب العارفین، تصحیح یازیچی، فصل ۴، بند ۵۲.</ref>.

وقتی بنا به گفته [[مولای متقیان]]: «روزگاری خواهد آمد که [[اسلام]] را از [[حقیقت]] آن بردارند، همچون ظرفی که واژگونش کنند و آن را از آن‌چه در آن دارد، تهی سازند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۰۳، ص۹۵.</ref>. کسانی باید پیدا شوند که [[عهد]] گذشته را به یاد آورند و تجدید کنند. حضرت [[مولی]] الموحدین در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ وَإِنْ كُنَّا لَمُبْتَلِينَ}}<ref>«بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است و به یقین ما (بندگان را) می‌آزماییم» سوره مؤمنون، آیه ۳۰.</ref>[[دنیا]] را دار [[بلا]] و [[ابتلا]] و [[آزمایش]] خوانده است. ما همواره در معرض آزمایشیم و در موقعیت خاص قرار داریم و باید پاسخ‌گوی عمل خود باشیم و این یکی از صورت‌های [[تاریخی]] بودنِ وجود [[آدمی]] است. ما فارغ از [[زمان]] و [[تاریخ]] نیستیم و اینکه فرمود: {{متن حدیث|الدَّهْرُ يَوْمَانِ يَوْمٌ لَكَ وَ يَوْمٌ عَلَيْكَ‌}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۷۲ و حکمت ۳۹۶.</ref> نیز بر همین معنا دلالت دارد. دهر نسبت به ماعلی السواء نیست و ما بیرون از آن قرار نداریم. زمانه یا با ما است و یا بر ما به عبارت دیگر گاهی زمانه به ما رو می‌کند و گاهی پشت؛ و پیدا است که [[مردمان]] در ایامی که زمانه به آنان رو می‌کند، [[خشنود]] می‌شوند و در زمانه [[ادبار]] ناراضی و خشمگینند. آنها با [[خشنودی]] و [[سخط]] خود به تاریخ بستگی پیدا می‌کنند؛ چنان‌که وقتی کسی کاری می‌کند و دیگران به آن [[رضا]] می‌دهند، آنها همه [[مسئول]] آن کارند. علاوه بر این مردمان را خشنودی و [[ناخشنودی]] به هم می‌پیوندد؛ چنان‌که [[ناقه ثمود]] را یک تن پی کرد، اما چون همه به آن رضا دادند، [[خداوند]] همه ایشان را [[عذاب]] کرد. در [[قرآن کریم]] نیز فاعل فعل جمع است و [[پشیمانی]] نیز به جمع نسبت داده شده است. مردمان با موافقت و [[مخالفت]] [[قلبی]] خود نشانه و [[مظهر]] [[وحدت]] می‌شوند و اگر [[اختلاف]] و [[تفرقه]] در میان آنان راه یابد، [[ضعف]] و [[فتور]] نیز در پی آن خواهد آمد. در پاسخ شخصی که گفت کاش برادرم در این [[جنگ]] با شما بود، فرمود: «اگر برادرت در [[ایمان]] با ما بود، در این صحنه نیز بی‌تردید با ما است»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۲، نقل به مضمون.</ref>. یکی دیگر از لوازم [[تاریخی]] بودن [[بشر]] [[هم‌پیمانی]] و [[همبستگی]] است. در این همبستگی است که [[آدمی]] خود را [[مسئول]] می‌یابد و با آن سامان و [[نظم]] پدید می‌آید. این بستگی مایه [[وحدت]] و [[الفت]] [[مردمان]] است و اگر [[سست]] شود، وحدت به [[تفرقه]] و دوری مبدل می‌شود و رشته [[کارها]] از هم می‌گسلد. [[اندرز]] [[امام]] این است که در تفاوت احوال مردمان بیندیشیم و ببینیم چه چیز آنان را [[عزیز]] کرد و [[شر]] [[دشمنان]] را از سر آنان کوتاه گردانید و [[زمان]] بی‌گزندی آنان را طولانی کرد. به نظر آن بزرگ اینها فرع دوری کردن از پراکندگی و روی آوردن به سازواری (الفت) و یکدیگر را بدان [[برانگیختن]] و سفارش کردن و [[پرهیز]] از کین‌توزی و کاشتن تخم [[نفاق]] در سینه و دست از [[یاری]] یکدیگر کشیدن و کارهایی از این قبیل است که پشت نیرومندان را می‌شکند<ref>ر.ک: نهج البلاغه، ص۲۱۹.</ref>.

مولای ما [[تذکر]] می‌دهد که داستان و [[تاریخ]] این [[مردم]] باقی می‌ماند و مایه [[عبرت]] عبرت‌آموزان می‌شود و باید چنین شود. نمونه‌ای که آن حضرت ذکر می‌کند، سرگذشت [[فرزندان]] اسماعیل و [[اسحاق]] و [[اسرائیل]]{{ع}} است که تا گرفتار [[پریشانی]] و تفرقه بودند، قیصرها و کسراها بر آنان [[حکومت]] می‌کردند: «نه دعوتی [به گوششان می‌رسید] که به آن روی آورند و نه [[سایه]] الفتی [می‌یافتند] که رخت بدان جا افکنند»<ref>نهج البلاغه، ص۲۲.</ref>. این نه فقط اشاره به وضعی است که [[اعراب]] قبل از [[بعثت پیامبر]]{{صل}} بدان دچار بودند، بلکه در آن بعثتِ همه [[پیامبران]] به وقت و تاریخ موکول شده است؛ یعنی زمانی که مردم [[دوران فترت]] را می‌گذرانند، در عین حال دل‌ها مستعد [[وحدت]] و گوش‌ها آماده شنیدن [[پیام]] [[همبستگی]] و [[عزت]] شده باشد. اینان هم تا وقتی صاحب نعمتند که [[یاد خدا]] می‌کنند و [[شکر نعمت]] او روی به جا می‌آورند؛ چنان‌که می‌فرماید: هرگز هیچ قومی که [[نعمت]] و عیش راحت داشته آن را از دست نداده است، مگر اینکه به ورطه [[گناه]] درافتاده است؛ چراکه «خداوند نسبت به بندگانش [[ظلم]] روا نمی‌دارد»<ref>{{متن قرآن|ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ}} «این برای کارهایی است که کرده‌اید و (بدانید) که خداوند با بندگان، ستمگر نیست» سوره آل عمران، آیه ۱۸۲.</ref>. و اگر [[مردمان]] در هنگامی که نعمت بر سرشان نازل می‌شد و از نقمت [[رهایی]] می‌یافتند با [[صدق]] [[نیت]] و [[صفای قلب]] به خدای خود رو می‌کردند، خداوند نعمت را به ایشان بازمی‌گرداند و [[فساد]] ایشان را به [[صلاح]] و سامان مبدل می‌کرد. اما اکنون نگرانم که مبادا در وضع [[فترت]] باشید. بی‌گمان وضع گذشته شما در نظر من [[پسندیده]] نبود، اما اگر به وضع [[زمان]] [[بعثت]] بازگردید، [[مردم]] [[سعادتمندی]] هستید. من آنچه از دستم برآید می‌کوشم و درباره گذشته چیزی که می‌گویم این است که [[خداوند]] گذشته را [[عفو]] می‌کند<ref>ر.ک: فرهنگ آفتاب، ص۱۱۶۶.</ref>.

من گاهی [[فکر]] می‌کنم که توجه [[مسلمین]] به [[تاریخ]] و ظهور [[مورخان]] و کتب [[تاریخی]] بزرگ، فرع توجهی است که مثال آن را در [[قرآن]]<ref>{{متن قرآن|وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ أُولَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}} «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند که به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و نماز را برپا می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خداوند و پیامبرش فرمان می‌برند، اینانند که خداوند به زودی بر آنان بخشایش می‌آورد، به راستی خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref> و در کلمات [[مولای متقیان]] می‌بینیم. اما این تاریخ، تاریخ [[مفاخر]] و تاریخ [[حسب و نسب]] و مفآخرت نیست؛ بلکه تاریخ [[تذکر]] و [[عبرت]] است. این صفت تاریخ حتی در عناوین کتب تاریخی [[دوره اسلامی]] نیز منعکس شده است؛ در عناوینی چون مروج الذهب و [[معادن]] الجواهر و التنبیه و الاشراف [[مسعودی]] و تجارب الامم [[ابن مسکویه]] و تجارب السلف هندوشاه نخجوانی و کتاب [[العبر]] [[ابن خلدون]] و.... اما نکته مهم این است که توجه به تاریخ در قرآن و [[نهج البلاغه]] می‌توانست به پدید آمدن نوعی تاریخ جهانی بینجامد. [[ابن قتیبه]] و مسعودی از بزرگان و پیشروان [[اندیشه]] تاریخ جهانی‌اند و البته این تاریخ جهانی با تاریخی که از [[قرن]] هیجدهم پدید آمد، تفاوت دارد. تاریخ جدید هم، تاریخ [[جهانی]] است، اما محور این تاریخ و صورت کلی آن در غرب با تجدد قوام یافته و ترسیم شده است. تاریخ جهانی به صورتی که در قرآن و [[نهج البلاغه]] و در آثار بعضی از [[مورخان]] عالم [[اسلامی]] عنوان شده است، تاریخ [[قرب]] و بعد [[انسان]] نسبت به مبدأ عالم و [[آدم]] است. انسان که در بهترین صورت و تقویم [[خلق]] شده و سپس به [[اسفل السافلین]] درافتاده است، باید این دوره و مدار یا فاصله میان [[اسفل]] و [[اعلی]] را طی کند و طی این فاصله همان [[تاریخی]] بودن است. [[بشر]] بسته به اینکه به کدام سمت رو می‌کند و در کجا درنگ می‌نماید، [[مظهر]] یک تاریخ می‌شود؛ به عبارت دیگر بشر در هر موقف و مقامی، مظهر اسمی از [[اسمای الهی]] است. تاریخ [[جهانی]] به نحوی که در [[اسلام]] ظهور می‌کند، تاریخ [[حکومت]] اسمای الهی است و این [[آدمی]] است که آن [[اسما]] را می‌شناسد و مظهر آن اسما است و به همین جهت موجود تاریخی است. موجودات دیگر اعم از جماد و نبات و [[فرشتگان]]، چون نام‌ها را نمی‌شناسند و [[غفلت]] و [[تذکر]] ندارند، تاریخ هم ندارند. آدمی نیز هنگامی که در غفلت عمیق فرو می‌رود، بی‌تاریخ می‌شود. تاریخی بودن، یعنی تذکر به اینکه چه هستیم، از کجا آمده‌ایم و راهمان به کدام سمت است و به کجا منتهی می‌شود. ما چگونه می‌توانیم بدانیم که چه هستیم؟ ما خود را به صرف [[رجوع]] به [[باطن]] و درون‌نگری در نمی‌شناسیم و از عهده همه کس برنمی‌آید که [[حقیقت]] وجود خود را بشناسد. هرچه بستگی‌های [[مردم]] بیشتر باشد، خودشناسی‌شان دشوارتر می‌شود؛ یعنی آنان که بندهای تعلقشان سست‌تر است و کم‌تر به کثرت‌ها تعلق دارند و آزادترند، خود را بهتر می‌شناسند. ما در [[شناخت]] خود بستگی‌های خود را می‌شناسیم؛ یعنی درمی‌یابیم که آمدن ما به میل و [[اراده]] ما نبوده و چون به [[دنیا]] آمده‌ایم، با دیگران بوده‌ایم و زبان داشته‌ایم و به عبارت دیگر همزبانی بوده‌ایم. حقیقت ما همزبانی است. ما در همزبانی، خود و دیگران را می‌شناسیم؛ ولی [[مردمان]] همیشه همزبان نیستند و غالباً در غفلت به سر می‌برند. [[امام]] ما را یادآور می‌شود که در کار [[فرزندان]] اسماعیل و [[اسحاق]] و [[اسرائیل]] بیندیشیم و روزگاری که پراکنده بودند و از هم جدا، کسراها و قیصرها بر آنان پادشا. آنان را... به زمین‌هایی که رستنی در آن دِرَمنَه بود روانه می‌نمودند... [[پست‌ترین]] جای‌هاشان [[خانه]] و خشک‌ترین بیابان‌هاشان جای قرار و کاشانه. نه دعوتی تا بدان روی آرند و خود را از [[گمراهی]] بازدارند و نه [[سایه]] الفتی که رخت بدان‌جا افکنند و در [[عزت]] آن [[زندگی]] کنند. حالت‌ها ناپایدار، دست‌ها به خلاف هم در کار، [[جمعیت]] پراکنده و در بلای سخت و [[تیه]] [[نادانی]] دست و پا زننده از [[زنده به گور کردن دختران]] و [[پرستیدن]] بتان و بریدن پیوند [[خویشان]]»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲، ص۲۱۹.</ref>.

در همین جا [[امام]] این حکم کلی را بر وضع [[زمان]] خود اطلاق فرمود که «شما پس از [[هجرت]] و [[ادب]] [[آموختن]] از [[شریعت]] به خوی [[بادیه‌نشینی]] بازگشتید و پس از پیوند [[دوستی]]، دسته دسته شدید. با اسلام جز به نام آن بستگی ندارید و از [[ایمان]] جز نشان آن را نمی‌شناسید»<ref>نهج البلاغه، ص۲۲۱.</ref>. «همانا شما رشته [[فرمانبرداری]] را از گردن گشادید و به داوری‌های [[دوران جاهلیت]] [[رضا]] دادید. در [[دژ]] خدایی که پیرامونتان بود، رخنه نهادید. همانا [[خدای سبحان]] بر [[جماعت]] این امتِ [[[مسلمان]]] [[منت]] نهاد و به [[الفت]] آنان را با یکدیگر پیوند داد. پیوندی که در [[سایه]] آن بچمند و در [[پناه]] آن بیارمند. در نعمتی که هیچ یک از [[آفریدگان]] [[بهایی]] نداند برای آن.»..<ref>نهج البلاغه، ص۲۲۱.</ref>.

 

در [[تاریخ]]، قوم برگزیده وجود ندارد. مردمی که در زیر [[عذاب]] تازیانه [[ذلت]] و [[مسکنت]] به [[جان]] آمده‌اند، اگر یکدل و یک جهت شوند، از وضع ناگوار خود [[رهایی]] می‌یابند و قومی که به [[عزت]] و [[سروری]] رسیده است، اگر [[پیمان]] [[وحدت]] بشکند، دچار [[مذلت]] می‌شود. [[آدمی]] در این [[دنیا]] «آرزومند چیزی است که به دست نیاید. رونده راهی است که به [[جهان]] نیستی درآید... [[بیماری‌ها]] را نشانه است و در گرو گذشت زمانه؛ سوداگر [[فریب]] است و فنا را وامدار، و بندیِ مردن و هم‌سوگند اندوه‌های جان‌آزار و و غم‌ها را [[همنشین]] و آسیب‌ها را نشان و به خاک افکنده [[شهوت‌ها]] است و [[جانشین]] [[مردگان]].»..<ref>نهج البلاغه، ص۲۹۵.</ref>. اینها همه مایه [[تذکر]] است، اما از آنها به [[صراحت]] نمی‌توان آموخت که چه باید کرد و از چه [[کارها]] روی باید گرداند. البته تاریخ می‌آموزد که گذشتگان چها کردند و از کرده خود چه سودها و [[زیان‌ها]] دیدند؛ اما مگر حوادث تاریخ تکرار می‌شود؟ در [[نامه به امام]] حسن{{ع}} می‌خوانیم: «... هرچند من به اندازه همه آنان که پیش از من بوده‌اند، نزیسته‌ام، اما در کارهاشان نگریسته‌ام و در سرگذشت‌هاشان و آن‌چه از آنان مانده، اندیشیده‌ام، تا چون یکی از ایشان گردیده‌ام؛ بلکه با دانشی که از کارهاشان به دست آورده‌ام، گویی چنان است که با نخستین تا پسینشان به سر برده‌ام. پس از آن‌چه دیدم روشن را از تار و سودمند را از زیان‌بار بازشناختم و..»..<ref>نهج البلاغه، نامه ۳۱، ص۲۹۷ – ۲۹۸.</ref>.

 

[[پیامبران]] می‌آیند که این شرایط را برای [[مردم]] فراهم آورند تا ایشان دوباره بر سر [[پیمان]] آیند؛ اما در هیچ [[عهد]] و عالمی چنان نیست که مردم یکباره در [[غفلت]] فرو روند و [[حجت‌های خدا]] به کلی پوشیده شود. [[روزگار]] ممکن است چندان به [[ظلمت]] بگراید که چیزی در آن پنهان‌تر از [[حق]] و آشکارتر از [[باطل]] نباشد. «زمانی که [[دروغ بستن به خدا]] و [[پیامبر]] او بر همه چیز فزونی گیرد و... [[قرآن]] هرچند ظاهراً میان [[مردمان]] است، در [[حقیقت]] با آنها نباشد... در این روزگار قرآن و قرآنیان دو تبعیدی آواره و دو تنهای بیگانه‌اند که هیچ‌کس پناهشان ندهد. در میان مردمند، اما نه در وجودشان. در ظاهر همراهشانند و در حقیقت از آنان بریده‌اند؛ چراکه [[گمراهی]] و [[هدایت]] هر چند به ظاهر در کنار هم باشند، سازگاریشان نیست؛ در نتیجه [[مسلمانان]] چنین دورانی، گویی [[راهبر]] قرآنند، نه قرآن راهبر آنان. پس در میانشان از قرآن جز نامی نماند و از آن جز خط و نگاره نشان و [[شناختی]] نباشد»<ref>ر.ک: فرهنگ، آفتاب، ص۱۲۹۸ و ۱۲۹۹.</ref>. همچنین فرموده است: مردم را روزگاری می‌رسد که در آن از قرآن نشان نماند و از [[اسلام]] جز نام آن. در آن روزگار بنای مسجدهای آنان از بنیان [[آبادان]] است و از [[رستگاری]] (هدایت) ویران؛ ساکنان و سازندگان آن [[مسجدها]] بدترین مردم روی زمینند. [[فتنه]] از آنان خیزد و [[خطا]] به آنان درآویزد. آن‌که از فتنه به کنار ماند، بدان بازش گردانند و آن‌که از آن پس افتد، به سویش برانند. خدای - تعالی - فرماید: «به خود [[سوگند]] که بر آنان فتنه‌ای بگمارم که [[بردبار]] از آن [[سرگردان]] بماند» و چنین کرده است و ما از [[خدا]] می‌خواهیم که از [[لغزش]] ما درگذرد<ref>نهج البلاغه، ص۴۲۶.</ref>.

 

به عبارت دیگر اگر [[مسلمانان]] می‌توانند بدترین [[مردم]] روی [[زمین]] باشند، همه ما باید به [[مسلمانی]] و در مسلمانی خود بیندیشیم. [[تاریخ]]، گفته [[حضرت علی]]{{ع}} را [[اثبات]] کرده و مسلمانانی که [[کردار]] و افعالشان خلاف اسلام بوده است، کم نبوده‌اند. تاریخی بودن اسلام هم به این معنا است که اسلام در تاریخ ظهور یکسان ندارد، بلکه گاهی در راه هدایتند و گاه به [[خطا]] و [[گمراهی]] آویخته و هیچ وضعی از این اوضاع ثابت نیست؛ اما مردم همواره در گمراهی نمی‌مانند و به خود واگذاشته نیستند و حتی وقتی [[جامعه فاسد]] می‌شود، همه مردم [[فاسد]] نمی‌شوند و کسانی در میان آنان هستند که [[صلاح]] و [[امید]] آن را نگاه می‌دارند. اینان درد بزرگی را [[تحمل]] می‌کنند که ناچار باید در وضع [[غلبه فساد]] بر زمانه و [[روزگار]]، به سر برند. این گفته [[امام]] را از یاد نبریم که فرمود: چون [[نیکوکاری]] بر زمانه و مردم آن غالب آید و کسی به دیگری [[گمان بد]] برد که از او فضیحتی آشکار نشده، [[ستم]] کرده است و اگر [[بدی]] و بدکارگی بر زمانه و مردم آن غالب آید و کسی به دیگری [[گمان]] [[نیک]] برد، خود را فریفته است<ref>نهج البلاغه، ص۳۸۰.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}}، به یک معنا فرد بود. او نه فقط در [[زمان]] خود فرد بود، بلکه [[فرید]] همه زمان‌ها است؛ اما این فرید دهر غیر از فرد به معنای [[روانشناسی]] و [[جامعه‌شناسی]] لفظ است. مراد [[نفی]] فردیت و شخصیتی که همه آدمیان در [[زندگی]] هر روزی از آن بهره دارند، نیست و کسی این فردیت و [[شخصیت]] را [[انکار]] نتواند کرد. او اولاً با [[مرگ]] همخانه و انیس بود؛ یعنی با آینده به سر می‌برد و در آیینه عدم، فارغ از تعلقات، گذشته را با چشم عبرت‌بین می‌دید. ثانیاً پرورده و سخنگوی [[اسلام]] و [[قرآن]] و [[پیامبر]]{{صل}} بود و هرچه می‌گفت و انجام می‌داد، [[قول و فعل]] مأخوذ و «استنطاق شده» از [[اسلام]] و [[قرآن]] بود. ثالثاً قرآن در نظر او حبل‌المتین [[وحدت مسلمانان]] بود و [[باور]] داشت و [[تعلیم]] می‌داد که آنان با این [[وحدت]] به [[قدرت]] و [[سروری]] رسیده‌اند و [[آینده]] [[مسلمانان]] بسته به دوری و نزدیکیشان به [[حقایق]] - و نه [[ظواهر]] و [[رسوم]] -[[دین]] [[مبین]] است. رابعاً این [[عدل]] است که بالاخره غالب می‌شود. مردی که به قول [[مولانا]] [[جلال الدین بلخی]]«ترازوی احدخو، بل زبانه هر ترازو» بوده است، به ظهور [[مظهر]] عدل اشاره می‌کند. این نکات و اشارات هیچ ربطی به [[مذاهب]] جمع و اصالت فرد و اصالت [[تاریخ]] ندارد. [[فلسفه تاریخ]] به معنای متداول لفظ نیست، بلکه حاصل احوالی است که در آن وجوهی از گذشته و آینده عیان شده است. اعتنای [[حضرت علی]]{{ع}} به تاریخ در جای جای [[نهج البلاغه]] پیدا است. این اعتنا را با علاقه به [[تاریخ‌نگاری]] و ذکر حوادث و وقایع [[اشتباه]] نباید کرد. [[تاریخی]] که آن حضرت در نظر دارد، تاریخ [[تذکر]] است و با این ملاحظه بود که گفته شد [[بشر]] در نهج البلاغه یک [[شأن]] تاریخی دارد؛ یعنی [[شکست]] و [[پیروزی]] و [[غم]] و [[شادی]] و [[ضعف]] و قدرت او بسته به پاسخی است که در [[آزمایش]] [[عهد]] می‌دهد و پیدا است که آزمایش امر انتزاعی نیست و در وقت صورت می‌گیرد. به یک معنا تاریخ همین آزمایش یا جدی شدن این آزمایش است که مواردی از آن را در نهج البلاغه می‌توان یافت. نهج البلاغه پر است از اشاره به چیزهایی که [[نشانه]] [[همبستگی]] و مؤدی به پیروزی است و اوضاعی که بر [[ناتوانی]] و [[غرور]] و [[آشفتگی]] دلالت دارد. اینها درس [[زندگی]]، درس [[سیاست]] و مهم‌تر از همه، درس [[معرفت]] است. نظر تاریخی مولای ما به معرفت بازمی‌گردد. [[آدمی]] نیز با این معرفت آدمی شده است. تاریخ بشر نیز از همان دم که [[آدم]] [[اهل معرفت]] شد، آغاز گردید. موجودات دیگر [[اهل معرفت]] نیستند و [[تاریخ]] هم ندارند<ref>[[رضا داوری اردکانی|داوری اردکانی، رضا]]، [[تاریخ و معرفت تاریخی (مقاله)|مقاله «تاریخ و معرفت تاریخی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۱]]، ص ۲۹۴.</ref>.