بلال بن رباح حبشی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[بلال بن رباح حبشی]]''' است. "'''[[بلال بن رباح حبشی]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>

<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[بلال بن رباح حبشی در قرآن]] - [[بلال بن رباح حبشی در تاریخ اسلامی]]</div>

<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">

از وی به [[ابن حمامه]]،<ref> المعارف، ص ۱۷۶؛ تهذیب‌‌الکمال، ج ۴، ص ۲۸۸؛ البدایة‌‌والنهایه، ج ۵، ص ۲۵۳.</ref> ابوعبدالله،<ref> الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۴؛ المستدرک، ج ۳، ص ۳۱۹؛ رجال‌‌الطوسی، ص ۲۷.</ref> ابوعبدالکریم،<ref> التاریخ الکبیر، ج۱، ص۱۷۵؛ المستدرک، ج ۳، ص ۳۱۹؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۴۱۵.</ref> ابوعمرو <ref>الثقات، ج ۳، ص ۲۸؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۲۹؛ تهذیب‌‌التهذیب، ج ۴، ص ۲۸۸.</ref> و [[ابو عبدالرحمن]] <ref> الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۸؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۲۹.</ref> نیز یاد ‌‌شده است.

گفته‌‌اند: وی در سراة <ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۵؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص‌‌۴۷۶ ـ ۴۷۷؛ الکامل، ج ۲، ص ۶۶.</ref> (منطقه‌‌ای بین [[یمن]] و [[طائف]]) یا [[مکّه]] <ref> الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۹؛ المعارف، ص ۱۷۶؛ اسدالغابه، ج‌‌۱، ص ۴۱۵.</ref> حدود سه سال بعد از عام‌‌الفیل به [[دنیا]] آمد.<ref> تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۷۵.</ref> پدرش [[رباح]] و مادرش حمامه از [[اسیران]] [[حبشه]] بودند <ref> انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۰۹؛ الکامل، ج ۲، ص ۶۶.</ref> و پیش از [[اسلام]] برده‌‌ای بود که در اطراف [[مکه]] برای مولایش [[چوپانی]] می‌‌کرد.<ref> تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۳۶.</ref> مشهور است که [[بلال]] پیش از [[آزادی]] [[غلام]] [[امیة بن خلف]] بود؛<ref> انساب‌‌الاشراف، ج ۱، ص ۲۰۹، السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۲، ص ۶۸۲.</ref> ولی در برخی نقل‌ها از [[عبدالله بن جدعان]]<ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۳۶.</ref> و یتیمانی تحت [[سرپرستی]] [[ابوجهل]] <ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۴۴.</ref> به عنوان مولای بلال یاد شده است که احتمالا ناشی از تعدد [[مالکیت]] بلال در دوره‌‌های متعدد است.

[[روایت]] ضعیفی از [[همراهی]] بلال با [[پیامبر]] {{صل}} [[پیش از بعثت]] در ماجرای [[سفر]] آن [[حضرت]] به [[شام]] در ۱۲ سالگی خبر می‌‌دهد که بنا به سفارش [[بحیرای راهب]]، [[ابوطالب]] آن حضرت را به همراه [[ابوبکر]] و بلال به مکه بازگرداند؛<ref>عارضة الاحوذی، ج ۷، ص ۱۱۰؛ السیرة النبویه، ابن کثیر، ج ۱، ص ۲۴۷.</ref> ولی محققان با توجّه به [[ضعف سند]]، [[اضطراب]] متن، سنّ کم [[ابوبکر]] و [[بلال]] در آن [[زمان]]، خریداری شدن بلال به وسیله ابوبکر بعد از [[اسلام]] و... در صحت [[روایت]] مزبور تردید کرده‌‌اند.<ref>الصحیح من سیره، ج ۲، ص‌‌۹۳ ـ ۹۴؛ الغدیر، ج ۷، ص‌‌۲۷۵ ـ ۲۷۷.</ref> بلال از نخستین گروندگان به [[پیامبر]] {{صل}} بود.<ref>اسدالغابه، ج ۱، ص ۴۱۵؛ تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۸؛ المنتظم، ج ۲، ص ۱۱۷.</ref>

در حال چرانیدن گوسفندان مولایش بود که در کوه‌های پیرامون [[مکه]] با رسول‌‌خدا {{صل}} آشنا شد و اسلام آورد و به [[فرمان]] آن [[حضرت]] ایمانش را مخفی می‌‌کرد. روزی [[قریش]] او را در حال انداختن آب دهان به بتها دیدند و به ‌‌مولایش [[اعتراض]] کردند و او بلال را برای [[مجازات]] در [[اختیار]] [[امیة بن خلف]] و [[ابوجهل]] قرار داد.<ref> تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۳۶ ـ ۴۳۷.</ref> مؤرخان او را با چهره‌‌ای سیاه چرده، کم‌‌مو، ‌‌قامتی بلند، پشتی خمیده <ref> الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص۱۸۰؛ المعارف، ص ۱۷۶؛ المستدرک، ج ۳، ص‌‌۳۱۹.</ref> و دارای [[قلبی]] [[پاک]]، [[ایمانی]] [[راستین]] و [[سخنوری]] [[فصیح]] [[وصف]] کرده‌‌اند.<ref>السیرة‌‌النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۷؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص ۴۷؛ ج ۵، ص ۲۵۳.</ref>

وی از نخستین مسلمانانی است که ایمانش را آشکار کرد و از این‌‌رو به [[سختی]] به‌‌دست [[مشرکان]] [[شکنجه]] شد؛ ولی بر ایمانش [[پایداری]] کرد و هرگز سخنی که آنها را [[خشنود]] سازد بر زبانش جاری نکرد.<ref> مسند احمد، ج ۱، ص ۶۶۷؛ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۳؛ الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۶.</ref> خودش می‌‌گوید: یک شبانه [[روز]] مرا [[تشنه]] نگه داشتند. سپس در [[زمین]] تفتیده شکنجه‌‌ام دادند.<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۱۱.</ref> امیّة ‌‌بن خلف ریسمان به گردنش می‌‌افکند و به دست [[نوجوانان]] مکه داده، او را در میان درّه‌‌های مکه می‌‌کشیدند.<ref> الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۵؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص‌‌۲۰۹ ـ ۲۱۰.</ref> همو نیمروز که هوا به شدّت گرم می‌‌شد [[بلال]] را به سنگلاخ‌های پیرامون [[مکه]] برده، سنگی بزرگ بر سینه‌‌اش می‌‌نهاد و به وی می‌‌گفت: یا به خدای [[محمد]] [[کافر]] می‌‌شوی یا به همین حال می‌‌میری.<ref> السیرة‌‌النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۷ ـ ۳۱۸؛ البدء و‌‌التاریخ، ج ۵، ص ۱۰۱؛ البدایة والنهایه، ج ۳، ص ۴۷.</ref> [[ابوجهل]] نیز او را به رو، بر صخره‌‌های سوزان می‌‌خوابانید و سنگ بزرگی بر او نهاده، می‌‌گفت: باید به خدای محمد کافر شوی؛ ولی او با گفتن {{عربی|"اَحَد، اَحَد"}} جواب ردّ به آنها می‌‌داد.<ref>اسد‌‌الغابه، ج ۱، ص ۴۱۵.</ref>

از [[عمرو بن عاص]] گزارش شده است: بلال را در [[زمین]] تفتیده و سوزانی [[شکنجه]] می‌‌کردند که اگر تکه گوشتی بر آن می‌‌گذاشتند می‌‌پخت؛ ولی او فریاد می‌‌زد: من به [[لات]] و عُزّی کافرم و [[امیّه]] بر شکنجه وی می‌‌افزود و هرچند گاه بر اثر شدّت شکنجه از هوش می‌‌رفت.<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۰۹ ـ ۲۱۰.</ref> [[ورقة بن نوفل]] ضمن [[اعتراض]] به شکنجه وی به [[مشرکان]] می‌‌گفت: اگر بلال با این حال بمیرد من قبرش را [[زیارتگاه]] خود می‌‌کنم.<ref> السیر و المغازی، ج ۱، ص ۱۹۰؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۸.</ref> [[عمار یاسر]] با یاد کردن [[پایداری]] بلال در ضمن اشعاری او را ستوده است.<ref>السیر و المغازی، ج ۱، ص ۱۹۱؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۴۱.</ref> هرچند [[آزادی]] بلال توسط [[ابوبکر]] [[شهرت]] دارد؛<ref> السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۱، ص ۳۱۸؛ صحیح البخاری، ج ۴، ص ۲۶۱.</ref> لکن برخی برآن‌‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} او را [[آزاد]] کرده است.<ref> [[رجال]] الطوسی، ص ۲۷؛ [[مناقب]]، ج ۱، ص ۲۲۱؛ الصحیح من [[سیره]]، ج ۳، ص ۹۰ ـ ۹۱.</ref> [[ابن ‌‌ابی ‌‌الحدید]] ضمن استناد این سخن به استادش آن را مطابق [[نقل]] [[ابن اسحاق]]، [[واقدی]] و غیر ایشان می‌‌داند.<ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۳، ص ۲۷۳.</ref> بلال از نخستین <ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۵۰.</ref> (سومین)<ref>مسند احمد، ج ۵، ص ۳۷۰.</ref> [[مهاجران به مدینه]] بود. بنا به [[روایت]] واقدی [[رسول خدا]] {{صل}} بین او و [[عبیدة بن حارث]] [[پیمان برادری]] بست؛ ولی به [[نقل]] ابن‌‌اسحاق آن [[حضرت]] او را با ابورویحه (ابوزرعه)<ref> المحبر، ص ۷۳.</ref> [[برادر]] کرد.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۶؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۸.</ref> ابن‌‌ حبیب با [[تأیید]] هر دو جریان، [[پیمان]] نخست را در [[مکه]] و دومی را در [[مدینه]] می‌‌داند.<ref> المحبر، ص ۷۱، ۷۳.</ref> برخی از پیمان برادری بین او و [[ابوذر]] خبر داده‌‌اند.<ref>المنتظم، ج ۲، ص ۱۹۰.</ref> [[ابن اثیر]] می‌‌نویسد: [[پیامبر]] {{صل}} بین [[بلال]] و [[ابوعبیده جراح]] پیمان برادری بست.<ref> اسد الغابه، ج ۱، ص ۴۱۶.</ref> از نظر محقق تستری [[پیمان اخوت]] بین افراد با مراعات تناسب [[روحی]] آنها بود و هماهنگ نبودن [[روحیات]] بلال و [[ابوعبیده]] [[دلیل]] [[نادرستی]] این قول است.<ref> قاموس الرجال، ج ۲، ص ۴۰۰.</ref> بلال خدمتگزار و خزانه‌‌دار رسول خدا {{صل}}<ref> مسند احمد، ج ۱، ص ۵۴۵؛ ج ۲، ص ۹۵، ۴۳۰؛ صفة الصفوه، ج ۱، ص ۱۸۵؛ اسدالغابه، ج ۱، ص ۴۱۵.</ref> و همواره ملازم آن حضرت بود، به گونه‌‌ای که پیامبر او را از [[رفقا]]، [[نجبا]] و وزرای خود دانست.<ref> مسند احمد، ج ۱، ص ۲۳۸.</ref> هرگاه آن گرامی برای برپاداشتن نمازهای [[عید]] و [[باران]] به مصلا می‌‌رفت او عصای مخصوص آن حضرت ([[عنزه]]) را می‌‌آورد و در برابرش می‌‌نهاد.<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۱۳؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۹.</ref> بلال در [[بدر]]، [[اُحد]]، ‌‌خندق و دیگر جنگ‌های رسول خدا {{صل}} حضور فعال داشت.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۸۰؛ المستدرک، ج ۳، ص ۳۱۹؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۸.</ref> در [[جنگ بدر]] زمانی که بلال متوجه شد [[عبدالرحمن بن عوف]] [[امیّه]] را دستگیر کرده و می‌‌خواهد او را با تبانی، زنده از معرکه بیرون برد فریاد برآورد: ای [[یاران]] [[خدا]]! [[امیه]] از سران [[شرک]] است و نباید زنده بماند که با فریاد او [[مسلمانان]] [[امیّه]] را از پای درآوردند.<ref>المغازی، ج ۱، ص ۸۳؛ السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۲، ص۶۳۲.</ref> برخی معتقدند وی شخصاً مولا و شکنجه‌‌گر پیشین خود را کشت.<ref>الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۶۱.</ref> بنا به [[نقلی]] با ضربه او، امیّه بر [[زمین]] افتاد و دیگران او را کشتند.<ref>انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۱۷.</ref> در [[عمرة القضاء]] <ref>المغازی، ج ۲، ص ۷۳۷.</ref> و [[فتح مکه]] به [[فرمان پیامبر]] {{صل}} بر بام [[کعبه]] [[اذان]] گفت که برای سران [[شرک]] به حدی گران آمد که برخی از آنها آرزوی [[مرگ]] کردند.<ref> اخبار مکه، ج ۱، ص ۲۷۴ ـ ۲۷۵؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۶۰.</ref> او از معدود افرادی بود که پس از [[فتح]] آن [[شهر]] به همراه [[رسول خدا]] {{صل}} وارد کعبه شد.<ref> المغازی، ج ۲، ص ۸۳۵؛ مسند احمد، ج ۲، ص ۶۱، ۱۱۷.</ref> [[بلال]] در [[فتوحات]] [[شام]] در دوره [[خلافت ابوبکر]] و [[عمر]] از جمله در فتح مَرْجُ الصُفَّر <ref> تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص ۱۴۰.</ref> (منطقه‌‌ای نزدیک [[دمشق]])، محاصره دمشق و [[حمص]] شرکت داشت.<ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص ۴۴۴.</ref> وقتی مسلمانان [[عراق]] را فتح کردند، برخلاف [[رأی]] عمر بر تقسیم [[اراضی]] آن پافشاری داشت.<ref>المجموع، ج ۱۹، ص ۴۵۶.</ref> مسلمانان برایش [[احترام]] ویژه‌‌ای قائل بودند. عمر از او به "سیّدنا" یاد می‌‌کرد.<ref>المستدرک، ج ۳، ص ۳۲۱.</ref>

درباره [[زندگی]] [[زناشویی]] وی نقل‌هایی چون [[ازدواج]] با [[خواهر]] [[عبدالرحمن ‌‌بن عوف]]،<ref>فقه السنه، ج ۲، ص ۱۴۵.</ref> زنی از [[قبیله]] [[بنی زهره]]،<ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۹ ـ ۱۸۰؛ انساب الاشراف، ج‌‌۱، ص ۲۱۴.</ref> دختر بُکیر با وساطت [[پیامبر]] {{صل}}<ref> الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۹.</ref> و [[هند خولانیه]]<ref>الثقات، ج ۳، ص ۲۸؛ اسد الغابه، ج ۷، ص ۲۷۹.</ref> گزارش شده است که احتمالاً مورد اخیر مربوط به اواخر عمر او در شام بوده است، به هر روی مشهور است که از بلال نسلی نماند؛<ref> السیرة النبویه، ج ۲، ص ۶۸۲؛ اسد الغابه، ج ۱، ص ۴۱۸؛ تهذیب‌‌الکمال، ج ۴، ص ۲۹۰.</ref> ولی از بعضی منابع جز این برداشت‌‌ می‌‌شود.<ref>اللباب، ج ۱، ص ۱۹۴؛ الکامل، ج ۱۰، ص ۶۳۰.</ref> در [[زمان]] و مکان [[وفات]] [[بلال]] و نیز [[محل دفن]] وی بین تاریخنگاران [[اختلاف]] است. بلال به هنگام [[مرگ]] از اینکه به [[ملاقات]] [[پیامبر]] و [[یاران]] او می‌‌شتابد بسیار شادمان بود و [[شادمانی]] خود را با سرودن اشعاری ابراز کرده، می‌‌گفت: فردا با دوستانم [[محمد]]{{صل}} و یارانش ملاقات می‌‌کنم <ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۷۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۱، ص ۳۵۹.</ref> بلال در دوره [[خلافت عمر]] و در سال ۱۷،<ref> اسدالغابه، ج ۱، ص ۴۱۸؛ تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۹۰.</ref> ۱۸،<ref>رجال الطوسی، ص ۲۷؛ حواشی شهید ثانی، ص ۳.</ref> ۱۹،<ref> اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۶۰۱.</ref> ۲۰ <ref> الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۸۰؛ المعارف، ص ۱۷۶.</ref> یا ۲۱ [[هجری]] <ref>الطبقات، ابن خیاط، ص ۵۰؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۵۹.</ref> در [[شام]] ([[حلب]]،<ref> تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۶۱.</ref> داریا <ref> البدایه و‌‌النهایه، ج ۷، ص ۸۳.</ref> یا عمواس)<ref>الثقات، ج ۳، ص ۲۸.</ref> از [[دنیا]] رفت و در باب ‌‌الأربعین، باب [[کیسان]] یا باب‌‌ الصغیر [[دفن]] شد؛<ref>اسد‌‌الغابه، ج ۱، ص ۴۱۸؛ تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۶۱؛ المستدرک، ج ۳، ص ۳۱۹.</ref> ولی بنا به [[نقل]] مشهور در سال بیستم از دنیا رفت و در باب‌‌الصغیر به [[خاک]] سپرده شد.

[[رسول خدا]] {{صل}} علاقه فراوانی به بلال داشت. او را به [[بهشت]] [[بشارت]] <ref>سیر اعلام النبلاء، ج ۱، ص ۳۴۸.</ref> و از رستگاریش خبر داد <ref>مسند احمد، ج ۱، ص ۴۲۵.</ref> و برایش [[دعا]] کرد.<ref>مسند احمد، ج ۳، ص ۶۲۰.</ref> در ماجرایی، از [[ابوذر]] به سبب [[سرزنش]] بلال روی برگرداند <ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۴.</ref> و به [[ابوبکر]] درباره ناراحت کردن او و جمعی دیگر هشدار داد.<ref> مسند احمد، ج ۶، ص ۵۷؛ تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۳.</ref> و خطاب به [[همسر]] بلال فرمود: هرچه او از من [[نقل]] می‌‌کند راست می‌‌گوید. او را ناراحت نکن که هیچ عملی از تو پذیرفته نمی‌‌شود.<ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۳.</ref> بنابر [[روایات نبوی]] [[بلال]] مردی [[نیکو]] و [[سید]] مؤذّنان،<ref> المعجم الکبیر، ج ۵، ص ۲۰۹؛ المستدرک، ج ۳، ص ۳۲۲.</ref> از [[حبشیان]] پیشتاز در [[اسلام]]،<ref>الطبقات، ج ۳، ص ۱۷۵؛ الخصال، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref> از [[بهترین]] سیاه چهرگان <ref>المستدرک، ج ۳، ص ۳۲۱.</ref> و اولین [[شفیع]] [[مؤمنان]] [[حبشه]] است.<ref>مناقب، ج ۲، ص ۱۸۸؛ بحارالانوار، ج ۸، ص ۴۲.</ref> او نخستین مؤذنی است که وارد [[بهشت]] می‌‌شود <ref> تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۰.</ref> و بهشت [[مشتاق]] اوست.<ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۵۱؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۱، ص ۳۵۵.</ref> او [[بنده صالح خدا]] <ref>اختیار معرفة الرجال، ص ۳۸ ـ ۳۹.</ref> و از نخستین کسانی است که پس از [[پیامبر]] و [[شهیدان]] در ‌‌قیامت [[لباس]] بهشتی بر تن می‌‌کنند <ref>تاریخ دمشق، ج ۱۰، ص ۴۶۰.</ref>

بلال از [[دوستداران]] و علاقه‌‌مندان [[اهل بیت]]{{ع}} بود. روزی با تأخیر به [[مسجد]] آمد. پیامبر {{صل}} [[راز]] آن را جویا شد. او گفت: برای کمک کردن به [[فاطمه]]{{س}} رفته بودم که آن [[حضرت]] برایش [[دعا]] کرد.<ref>مسند احمد، ج ۳، ص ۶۲۰.</ref> با شنیدن خبر [[شهادت]] یگانه [[دختر پیامبر]] {{صل}} به شدّت گریست.<ref> الدرجات الرفیعه، ص ۳۶۶.</ref> [[امیرمؤمنان]]{{ع}} و [[امام سجاد]] از او [[ستایش]] کردند <ref>تفسیر منسوب به امام عسکری{{ع}}، ص ۹۰، ۶۲۱ ـ ۶۲۲.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} درباره‌‌اش فرمود: [[خدا]] [[رحمت]] کند بلال را که همواره اهل بیت{{ع}} را [[دوست]] می‌‌داشت.<ref>الاختصاص، ص ۷۳.</ref> بلال‌‌ از [[راویان حدیث پیامبر]] {{صل}} است. بسیاری از [[صحابه]] و [[تابعان]] از او [[روایت]] نقل کرده‌‌اند.<ref>تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۸ ـ ۲۸۹؛ تهذیب التهذیب، ج ۱، ص ۴۶۱.</ref> [[احمد‌‌ حنبل]] شماری از احادیثش را در [[مسند]] خود جمع‌‌آوری کرده است.<ref>مسند احمد، ج ۷، ص ۲۰، ۲۶.</ref>

روایت مشهوری درباره [[اذان]] در منابع [[امامیه]] از او نقل شده است.<ref>الامالی، ص ۲۷۹، ۲۸۳.</ref> [[عبدالله بن عمر]] درباره‌‌اش گفت: بلالِ [[رسول الله]] [[بهترین]] بلالهاست،<ref>سنن ابن ماجه، ج ۱، ص ۵۴.</ref> با این حال بسیار [[فروتن]] بود. هرگاه در حضور وی از فضایلش یاد می‌‌شد با [[فروتنی]] می‌‌گفت: من همان [[حبشی]] هستم که تا دیروز برده بودم.<ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۸۰.</ref> به ندرت اشعاری به [[زبان عربی]] <ref>السیرة النبویه، ابن هشام، ج ۲، ص ۵۸۹؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۱۸.</ref> و حتی چند [[بیت]] حبشی<ref>سفینة البحار، ج ۱، ص ۲۶۵.</ref> در [[مدح]] [[رسول خدا]] {{صل}} از [[بلال]] [[نقل]] شده است.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[بلال بن رباح حبشی - حسینی‌زاده (مقاله)|مقاله «بلال بن رباح حبشی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۶]]، ج۶.</ref>.

==[[اذان]] گویی بلال==

همزمان با [[تشریع]] اذان از طرف [[خداوند]] در [[سال دوم هجری]]،<ref>وسائل الشیعه، ج ۴، ص ۶۱۲ ـ ۶۱۳؛ سفینة البحار، ج‌‌۱، ص ۴۳؛ الصحیح من سیره، ج ۴، ص ۲۶۷ ـ ۲۷۷.</ref> بلال [[افتخار]] مؤذّنی رسول خدا {{صل}} را یافت و نخستین کسی بود که برای آن [[حضرت]] اذان گفت و تا پایان [[عمر]] آن حضرت همواره، در [[مدینه]] یا بیرون آن [[مؤذن]] آن بزرگوار بود.<ref>المعارف، ص ۱۷۶؛ صفة الصفوه، ج ۱، ص ۱۸۵؛ اسد الغابه، ج‌‌۱، ص ۴۱۵.</ref> او مؤذنی وقت‌‌شناس بود، از این‌‌رو [[پیامبر]] {{صل}} به یارانش توصیه کرد که با اذان وی [[افطار]] و امساک کنند؛ نه اذان [[ابن امّ‌‌مکتوم]] که به سبب [[نابینایی]] چندان دقیق نبود.<ref> مسند احمد، ج ۷، ص ۲۶۶.</ref> برخی نقلها از طریق [[اهل سنّت]] عکس این معنا را دلالت دارد <ref> مسند احمد، ج ۲، ص ۲۷۵.</ref> که آن را جعلی و از روی غرض‌‌ورزی دانسته‌‌اند.<ref>من‌‌لا‌‌یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۹۷.</ref> بلال پس از [[رحلت پیامبر]] {{صل}} حاضر به اذان گفتن برای [[خلفا]] نشد <ref>الاختصاص، ص ۷۳؛ تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۹.</ref> و برای [[جهاد]] به [[شام]] رفت و در پی [[اصرار]] [[ابوبکر]] که از او خواست برایش اذان بگوید گفت: پس از [[پیامبر خدا]] {{صل}} برای هیچ‌‌کس اذان نمی‌‌گویم.<ref>الطبقات، ج ۳، ص ۱۷۸-۱۷۹؛ المعارف، ص ۱۷۶؛ الفتوح، ج‌‌۱، ص ۹۶ ـ ۹۷.</ref> برخی گزارش کرده‌‌اند که [[بلال]] برای [[ابوبکر]] <ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۸؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۶۰.</ref> و حتّی [[عمر]] [[اذان]] گفت؛<ref> مسند احمد، ج ۴، ص ۴۰۸.</ref> لکن داده‌‌های [[تاریخی]] این [[رأی]] را رد می‌‌کند، از این رو مُزی آن را به لفظ "قیل" [[نقل]] کرده است <ref> تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۹.</ref> و [[ابن کثیر]] دیدگاه نخست را صحیح‌‌تر و مشهور می‌‌داند.<ref>البدایة والنهایه، ج ۵، ص ۲۵۳.</ref> [[سید محسن امین]] این [[روایات]] را با روایات دیدگاه اوّل که در نظرش صحیح‌‌تر و بیشتر است و نیز شواهد تاریخی دیگر معارض می‌‌داند و قول مشهور را برمی‌‌گزیند.<ref>اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۶۰۳.</ref>

بعضی نقلها حکایت دارد که اذان نگفتن بلال برای [[خلیفه]] به سبب [[اعتراض]] به [[انحراف]] مسیر [[خلافت]] بوده است.<ref>الدرجات الرفیعه، ص ۳۶۷؛ سفینة البحار، ج ۱، ص ۲۶۳.</ref> شاید بتوان لحن تند بلال در ردّ درخواست خلیفه برای ماندنش در [[مدینه]] که به او گفت: اگر برای [[خدا]] آزادم کرده‌‌ای مرا رها کن تا بروم وگرنه نزد خودت نگهدار تأییدی بر این نکته دانست.<ref> انساب الاشراف، ج ۱، ص ۲۱۸؛ ج ۲، ص ۶۸۵؛ تاریخ دمشق، ج‌‌۱۰، ص ۴۷۰؛ سیر اعلام النبلاء، ج ۱، ص ۳۵۷.</ref> بعضی معتقدند که رفتن بلال به [[شام]] به میل خودش نبود، بلکه به سبب [[مخالفت]] با [[بیعت]]، او را به نوعی از مدینه بیرون راندند، زیرا رفتن به [[جهاد]] که سبب حضور وی در شام شده است با سکونت در مدینه منافاتی نداشت، چنان‌‌که بسیاری از [[صحابه]] چنین کردند.<ref>اعیان الشیعه، ج ۳، ص ۶۰۵.</ref> برخی نقلها نیز این معنا را [[تأیید]] می‌‌کند.<ref> الدرجات الرفیعه، ص ۳۶۷.</ref> از روایات استفاده می‌‌شود که بلال پس از [[رسول خدا]] {{صل}} فقط ۴ بار اذان گفت و هر بار [[مسلمانان]] با شنیدن اذان وی به یاد [[پیامبر]] {{صل}} افتاده، به شدّت گریستند: نخستین بار پیش از [[خاک]] سپاری آن [[حضرت]] <ref>الطبقات، ابن سعد، ج ۳، ص ۱۷۸.</ref> و مرتبه دوم بنا به درخواست [[حضرت فاطمه]]{{س}} که با بی‌‌هوش شدن آن [[حضرت]] [[بلال]] [[اذان]] را ناتمام گذاشت<ref>من‌‌لا‌‌یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۲۹۸.</ref> و بار سوم پس از آنکه بلال به [[شام]] رفت [[رسول خدا]] {{صل}} را در [[خواب]] دید که به او می‌‌گوید: این چه جفایی است که در [[حقّ]] ما روا داشته‌‌ای؟ آیا [[زمان]] آن نرسیده که به [[زیارت]] ما بیایی؟ از این رو بلال از شام برای [[زیارت پیامبر]] {{صل}} به [[مدینه]] آمد و بنا به درخواست [[امام حسن|حسن]] و [[حسین]] {{ع}} و [[صحابه]] اذان گفت <ref>اسد الغابه، ج ۱، ص ۴۱۷؛ تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۹.</ref>. مزی می‌‌نویسد: این بار نیز بلال به سبب [[گریه]] شدید [[مردم]] اذان را ناتمام گذاشت.<ref>تهذیب الکمال، ج ۴، ص ۲۸۹.</ref> آخرین اذان وی در [[سفر]] [[عمر]] به شام بود که از وی تقاضای اذان کرد.<ref>التاریخ الاوسط، ج ۱، ص ۱۳۹؛ المعارف، ص ۱۷۶؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۲۶۰.</ref> بنا به روایتی از آن [[روز]] که بلال اذان نگفت {{متن حدیث|حَيَّ عَلَى خَيْرِ اَلْعَمَلِ}} را از اذان حذف کردند<ref>وسائل الشیعه، ج ۵، ص ۴۱۶ ـ ۴۱۸.</ref><ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[بلال بن رباح حبشی - حسینی‌زاده (مقاله)|مقاله «بلال بن رباح حبشی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۶</ref>

==بلال در [[شأن نزول]]==

#به گفته [[قتاده]] مقصود از {{متن قرآن|لِلَّذِینَ آمَنُوا}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَقَالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لِلَّذِینَ آمَنُوا لَوْ کَانَ خَیْرًا مَا سَبَقُونَا إِلَیْهِ وَإِذْ لَمْ یَهْتَدُوا بِهِ فَسَیَقُولُونَ هَذَا إِفْکٌ قَدِیمٌ}}<ref>«و کافران درباره مؤمنان گفتند: اگر آن (ایمان به قرآن) خیر می‌بود آنان در آن بر ما پیشی نمی‌گرفتند  و چون با آن (قرآن) رهیاب نشده‌اند خواهند گفت که این دروغی دیرین است» سوره احقاف، آیه ۱۱.</ref> [[بلال]] و دیگر [[فقیران]] هستند که در آغاز [[دعوت پیامبر]] {{صل}} به آن [[حضرت]] [[ایمان]] آوردند و سران [[خودخواه]] و [[متکبّر]] [[قریش]] می‌‌گفتند: اگر [[اسلام]] [[آیین]] خوبی بود هرگز آنها (در [[پذیرش]] آن) بر ما پیشی نمی‌‌گرفتند<ref>بحرالمحیط، ج ۹، ص ۴۳۷.</ref>

#[[مفسران]] آورده‌‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} در جمع بلال و دیگر [[مؤمنان]] تهیدست نشسته بود. [[اشراف قریش]] خطاب به آن حضرت گفتند: ای [[محمد]]! آیا به این افراد [[راضی]] شده‌‌ای و [[خداوند]] بر آنها منّت گذاشته است و ما باید دنباله‌‌رو آنان باشیم؟ هرگز! اینها را از خود دور کن. شاید از تو [[پیروی]] کنیم، که آیه ذیل نازل شد:{{متن قرآن|وَلاَ تَطْرُدِ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ مَا عَلَيْكَ مِنْ حِسَابِهِم مِّن شَيْءٍ وَمَا مِنْ حِسَابِكَ عَلَيْهِم مِّن شَيْءٍ فَتَطْرُدَهُمْ فَتَكُونَ مِنَ الظَّالِمِينَ وَكَذَلِكَ فَتَنَّا بَعْضَهُم بِبَعْضٍ لِّيَقُولُوا أَهَؤُلاء مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّن بَيْنِنَا أَلَيْسَ اللَّهُ بِأَعْلَمَ بِالشَّاكِرِينَ وَإِذَا جَاءَكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِنَا فَقُلْ سَلامٌ عَلَيْكُمْ كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ أَنَّهُ مَن عَمِلَ مِنكُمْ سُوءًا بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابَ مِن بَعْدِهِ وَأَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَّحِيمٌ }}<ref>«و کسانی را که پروردگارشان را در سپیده‌دمان  و در پایان روز  در پی به دست آوردن خشنودی وی می‌خوانند از خود مران، نه هیچ از حساب آنان بر گردن تو و نه هیچ از حساب تو بر گردن آنهاست تا برانیشان و از ستمگران گردی. و چنین آنان را با یکدیگر آزمودیم تا به فرجام بگویند: «آیا از میان ما (تنها) اینانند که خداوند بر آنها منّت نهاده است؟» آیا خداوند به سپاسگزاران داناتر نیست؟ و چون مؤمنان به آیات ما، نزد تو آیند بگو: درود بر شما! پروردگارتان بخشایش را بر خویش مقرّر داشته است: چنانچه هر یک از شما از سر نادانی کار بدی انجام دهد، آنگاه از پس آن توبه کند و به راه آید، چنین است که خداوند  آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۵۲-۵۴.</ref><ref>جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۲۶۲-۲۶۵؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۴۷۲؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۲۷۲.</ref> بعضی [[روایات]] [[نزول آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْذِرْ بِهِ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْ يُحْشَرُوا إِلَى رَبِّهِمْ لَيْسَ لَهُمْ مِنْ دُونِهِ وَلِيٌّ وَلَا شَفِيعٌ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ}}<ref>«و با آن (قرآن) کسانی را که از گرد آورده شدن نزد پروردگارشان می‌هراسند در حالی که جز او، هیچ سرور و میانجی ندارند، بیم بده باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۵۱.</ref> را نیز در این ماجرا می‌‌دانند <ref> مسند احمد، ج ۱، ص ۶۹۲؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۴، ص ۱۲۹۶.</ref> سدّی می‌‌گوید: [[نزول]] این [[آیات]] در پی پیشنهاد جمعی از "[[مؤلفة قلوبهم]]" بود که از آن حضرت خواستند تا [[جایگاه]] ویژه‌‌ای برای آنها قرار دهد که مؤمنان [[فقیر]] در آن حضور نداشته باشند.<ref>جامع البیان، مج ۵، ج ۷، ص ۲۶۳؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج ۴، ص‌‌۱۲۹۷.</ref> مکّی بودن [[سوره انعام]] [[شأن نزول]] نخست را [[تأیید]] می‌‌کند.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۱۲۶، ۱۳۹.</ref> شبیه این دو [[روایت]] نیز در [[سبب نزول]] آیات {{متن قرآن|وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَلَا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطًا}}<ref>«و با آنان که پروردگار خویش را سپیده‌دمان و در پایان روز به شوق لقای وی می‌خوانند خویشتنداری کن و دیدگانت از آنان به دیگران دوخته نشود که زیور زندگی این جهان را بجویی و از آن کس که دلش را از یاد خویش غافل کرده‌ایم و از هوای (نفس) خود پیروی کرده و کارش تباه است پیروی مکن» سوره کهف، آیه ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا}}<ref>«و بگو که این (قرآن) راستین و از سوی پروردگار شماست، هر که خواهد ایمان آورد و هر که خواهد کفر پیشه کند، ما برای ستمگران آتشی آماده کرده‌ایم که سراپرده‌هایش آنان را فرا می‌گیرد و اگر فریادرسی خواهند با آبی چون گدازه فلز به فریادشان می‌رسند که (گرمای آن) چهره‌ها را بریان می‌کند؛ آن آشامیدنی بد است و زشت آسایشگهی است (آن آتش).» سوره کهف، آیه ۲۹.</ref> [[نقل]] شده است که خداوند در پی طرح این پیشنهاد خطاب به پیامبر {{صل}} فرمود: و خودت را با کسانی [[شکیبا]] بدار که پروردگارشان را بامداد و شبانگاه می‌‌خوانند و ذات یا [[خشنودی]] او را می‌‌خواهند و دیدگانت از آنان برنگردد از آن رو که آرایش زندگانی این [[جهان]] بخواهی، و از آن کس [[فرمان]] مبر که [[دل]] او را از‌‌یادمان [[غافل]] کرده‌‌ایم و از خواهش و [[هوس]] خویش [[پیروی]] کرده و کارش گزافکاری است<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۱۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۳، ص ۸۵؛ روح المعانی، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۷۷.</ref> ابن عطیّه و ابوحیّان می‌‌گویند: مکی بودن [[سوره]] [[دلیل]] بر این است که این پیشنهاد سران [[مشرک]] [[مکّه]] بوده است،<ref> المحرر الوجیز، ج ۱۰، ص ۳۹۳؛ البحرالمحیط، ج ۷، ص ۱۶۶.</ref> لکن [[آلوسی]] می‌‌گوید: هرچند سوره مکی است؛ ولی این دو [[آیه]] در [[مدینه]] نازل شده است، زیرا بیشتر [[روایات]]، این پیشنهاد را از طرف "مؤلّفة قلوبهم" می‌‌دانند؛<ref>روح المعانی، مج ۹، ج ۱۵، ص ۳۷۸.</ref> ولی [[علامه طباطبایی]] [[سیاق آیات]] را با [[مدنی]] بودن آنها سازگار نمی‌‌داند.<ref> المیزان، ج ۱۳، ص ۳۰۶.</ref> احتمالاً آیه یاد شده در [[مکه]] در پی پیشنهاد [[اشراف قریش]] به [[پیامبر]] برای طرد [[مؤمنان]] تهیدست نازل شده است و [[مفسران]] نخستین بعد آن را بر جریانی مشابه که در مدینه رخ داده است [[تطبیق]] کرده‌‌اند.

#به [[نقل]] ابن عباس بلال از جمله صالحانی است که در آیه {{متن قرآن|وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا}}<ref>«و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.</ref> مشمول [[نعمت الهی]] شمرده شده است<ref>شواهدالتنزیل، ج ۱، ص ۱۹۷.</ref>.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[بلال بن رباح حبشی - حسینی‌زاده (مقاله)|مقاله «بلال بن رباح حبشی»]]، [[[[دائرة المعارف قرآن کریم ج۶ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۶.</ref>.

 

 

==پانویس==

 

[[رده: بلال بن رباح حبشی]]