ابوذر غفاری در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = ابوذر غفاری

| عنوان مدخل  = ابوذر غفاری

| مداخل مرتبط = [[ابوذر غفاری در قرآن]] - [[ابوذر غفاری در حدیث]] - [[ابوذر غفاری در نهج البلاغه]] - [[ابوذر غفاری در تاریخ اسلامی]] - [[ابوذر غفاری در تراجم و رجال]] - [[ابوذر غفاری در معارف و سیره رضوی]]

| پرسش مرتبط  =  

از [[زندگی]] پیش از [[اسلام]] او اطلاع زیادی در دست نیست. براساس روایتی، در [[جاهلیت]] [[شبانی]] می‌کرد <ref>الطبقات، ج ۲، ص۱۰۲؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۱۵۵.</ref> و با شجاعتی که داشت، گاه یک تنه در مقابل کاروانی می‌ایستاد<ref>سیره ابن هشام، ج ۴، ص۳۹۶ و ۳۹۷؛ الارشاد، ج ۱، ص۱۳۲ و ۱۳۳.</ref>. او از سه سال پیش از [[پذیرش اسلام]]، [[خدای یگانه]] را می‌پرستید و [[نماز]] می‌گزارد و از [[بت‌ها]] دوری می‌جست<ref>الطبقات، ج ۲، ص۱۰۲ و ۱۰۳؛ تاریخ یعقوبی، ج ۲، ص۵۸.</ref>. [[ابوذر]]، از نخستین اسلام آورندگان است. به نقل از خود او، پنجمین فردی بود که اسلام آورد<ref>اخبار مکه، ج۲، ص۲۳۵؛ الاستیعاب، ج۴، ص۲۴۰.</ref>. [[یعقوبی]]، اسلام او را پس از [[علی بن ابی طالب]]، [[خدیجه]] و زیدبن [[حارثه]] دانسته؛ گرچه قول به پذیرش اسلام او پس از [[ابوبکر]] را نیز ذکر کرده است<ref>الاستیعاب، ج ۴، ص۲۴۱.</ref>. قضیه [[اسلام آوردن]] او را گوناگون و حتی [[خارق‌العاده]]<ref>قاموس الرجال، ج ۵، ص۴۸۷.</ref> ذکر کرده‌اند. درست‌تر و مشهور آن است که چون [[بعثت پیامبر]]{{صل}} را شنید، برادرش را برای کسب اطلاع، به [[مکه]] فرستاد و پس از [[استماع]] [[سخن]] او، خود به دیدار [[پیامبر]] آمد و اسلام آورد<ref>الاصابه، ج ۳، ص۳۳۳.</ref>؛ بنابر این، آن چه در چگونگی آشنایی او با حضرت، به تفصیل آمده<ref>سیره ابن هشام، ج ۴، ص۴۴۳.</ref>، چندان به جا نمی‌نماید.

ابوذر، نخستین کسی بود که پیامبر را به [[تحیت]] [[اسلامی]] [[سلام]] گفت<ref>المغازی، ج ۳، ص۹۴۴ و ۹۴۵.</ref>. وی پس از پذیرش اسلام، از طرف حضرت به اخفای [[دین]] و بازگشت به [[دیار]] خویش تا هنگام رسیدنِ فرمانِ [[هجرت]]، [[مأمور]] شد؛ اما [[شوق]] او به اسلام و پیامبر، وی را به اظهار [[عقیده]] در میان [[مشرکان]]<ref>الارشاد، ج ۱، ص۱۴۵.</ref> و [[اعتراض]] آنان<ref>المغازی، ج۳، ص۹۴۵؛ الاستیعاب، ج ۲، ص۲۷۰.</ref> کشاند؛ از این رو مشکلاتی را متحمل شد<ref>انساب الاشراف، ج۵، ص۱۴؛ الاصابه، ج۳، ص۳۳۴.</ref>. اوسپس به دیار خویش رفت و پس از [[جنگ اُحُد]] (یا [[خندق]]<ref>المحبر، ص۳۱۵.</ref>) به [[مدینه]] آمد و تا پایان [[حیات پیامبر]]{{صل}} با حضرت بود<ref>سیره ابن هشام، ج ۱، ص۸۶.</ref>. در [[فتح مکه]]، گویا [[پرچم]] [[بنی غفار]] را به دست داشت<ref>انساب الاشراف، ج ۵، ص۱۸.</ref> و در حنین، پرچم دار آنان بود<ref>العقدالفرید، ج ۴، ص۲۴۰.</ref>؛ گرچه بعضی او را در این [[جنگ]]، [[جانشین پیامبر]] درمدینه دانسته‌اند<ref>انساب الاشراف، ج ۵، ص۱۸.</ref>. وی در «[[عمرة القضاء]]»<ref>العقدالفرید، ج ۲، ص۲۷۱.</ref> و [[غزوه]] "[[ذات الرقاع]]" نیز [[امامت جماعت]] مدینه به جای [[پیامبر]] و [[جانشینی]] حضرت را برعهده داشت<ref>الفتوح، ج ۲، ص۵۵۹.</ref>. در [[جنگ تبوک]]، به سبب [[ضعف]] مرکب، با تأخیر و پیاده به حضور حضرت رسید<ref>الفتوح، ج ۲، ص۵۵۹؛ انساب الاشراف، ج ۲، ص۲۷۱.</ref>. پیامبر{{صل}} در همین واقعه که [[ابوذر]] به [[تنهایی]] از دوردست می‌آمد، فرمود: او تنها [[زندگی]] می‌کند؛ تنها می‌میرد و تنها وارد [[بهشت]] خواهد شد<ref>العقدالفرید، ج ۴، ص۲۴۰.</ref>. از [[امام علی]]{{ع}} نقل است که پیامبردرباره ابوذر فرمود: [[آسمان]] بر کسی راست گوتر از ابوذر [[سایه]] نیفکنده، و [[زمین]]، مثل او را حمل نکرده است<ref>العقدالفرید، ج ۴، ص۱۴.</ref>. [[صداقت]] ابوذر در بین [[عرب]] ضرب المثل شد<ref>العقدالفرید، ج ۲، ص۲۷۲.</ref>. پیامبر بدو علاقه داشت و وی را یکی از چهارده [[رفیق]] خود می‌شمرد<ref>تاریخ طبری، ج ۲، ص۳۳۶؛ الاستیعاب، ج ۴، ص۲۴۰.</ref> و حتی او را بر مرکب خود، پشت سرش سوار می‌کرد<ref>الاستیعاب، ج ۲، ص۲۷۰.</ref>؛ اما با این [[حال]]، گویا از طرف حضرتش، مسؤولیتی [[سیاسی]] بدو واگذار نشد<ref>قاموس الرجال، ج ۵، ص۴۸۷ و ۴۸۸.</ref>. خود او نیز از آنان که در برخی از ادوار بعدی [[مقام سیاسی]] را می‌پذیرفتند، دوری می‌گزید؛ ازاین رو به [[ابوموسی اشعری]] که وی را [[برادر]] خطاب کرده بود، گفت: من پیش از آنکه به [[خدمت]] در [[خلافت عثمان]] درآیی، برادرت بوده‌ام<ref>انساب الاشراف، ج ۵، ص۱۹؛ قاموس الرجال، ج ۵، ص۴۸۸.</ref>.

در اینکه ابوذر در ماجرای [[پیمان]] [[مؤاخات]]، با چه کسی برادر شده، [[اختلاف]] است. [[ابن سعد]] در طبقات، اصل آن را درباره [[ابوذر]] [[انکار]] می‌کند؛ چراکه آن [[پیمان]]، پیش از [[بدر]] با [[نزول آیه]] [[ارث]] قطع شده و ابوذر تا این هنگام، هنوز به [[مدینه]] [[هجرت]] نکرده بود<ref>انساب الاشراف، ج۵، ص۱۹؛ الاصابه، ج۳، ص۳۳۵.</ref>؛ بر همین اساس، [[برادری]] او با "منذربن عمر" را که در جریان [[بئر معونه]] در [[سال سوم هجرت]] به [[شهادت]] رسید نیز رد می‌کند<ref>الخصال، ج ۱، ص۱۹۱.</ref>. بعضی، برادری او را با [[ابن مسعود]]<ref>انساب الاشراف، ج ۵، ص۱۸.</ref>، برخی با [[بلال]]<ref>الدرالمنثور، ج ۸، ص۵۳۶.</ref>، عده‌ای با [[سلمان]] و همچنین با [[ابودردا]] ذکرکرده‌اند. یکی از معاصران، با استناد به [[حدیثی]] از [[امام سجاد]]{{ع}} و ذکر دو دلیل دیگر، برادری او را با سلمان درست می‌داند و بر آن است که ابوذر از همان ابتدای هجرت در مدینه بود<ref>مبهمات القرآن، ج ۲، ص۷۲۳.</ref> با [[رحلت پیامبر]]{{صل}} ابوذر بر [[امامت علی]]{{ع}} پای فشرد و به تعبیر [[امام صادق]]{{ع}} یکی از سه تنی بود که بر [[فرمان]] [[رسول خدا]] [[استوار]] ماند<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۸۳۴.</ref> و تا پایان عمر، دیگران را بدان سفارش می‌کرد<ref>مبهمات القرآن، ج ۲، ص۴۲۳.</ref>؛ به همین جهت، [[خلافت ابوبکر]] را انکار کرد<ref>سیره ابن هشام، ج ۲، ص۴۱۷ و ۴۱۸.</ref> و با برخی دیگر از بزرگان [[صحابه]]، از علی{{ع}} می‌خواست تا برای گرفتن [[حق]] خود به پاخیزد و در برخوردی که با عمر داشت، در [[حقانیت علی]] خطبه‌ای خواند<ref>جامع البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص۲۰۴ - ۲۰۷؛ مجمع البیان، ج ۶، ص۶۷۸.</ref>. خود با [[افتخار]] به این [[استواری]]، در جمعی می‌گوید: من در [[روز قیامت]] از همه شما به [[پیامبر]]{{صل}} نزدیک‌تر خواهم بود؛ زیرا از حضرت شنیده‌ام که می‌فرمود: نزدیک‌ترین شما در [[قیامت]] به من، کسی است که از این [[دنیا]] به همان صورتی که من او را ترک گفته‌ام، خارج شود. به [[خدا]] [[سوگند]]! جز من، هیچ یک از شما نیست که به چیزی از دنیا[[دست]] نینداخته باشد<ref>کشف الاسرار، ج ۳، ص۳۲۶.</ref>. همین رابطه با [[خاندان پیامبر]] و علی، او را در جمع محدود و [[خلوت]] [[تشییع]] کنندگان حضرت [[فاطمه]]{{س}} که حتی بسیاری از [[زنان پیامبر]] حضور نداشتند، قرار داد<ref>قرطبی، ج ۱۴، ص۱۶۷؛ غررالتبیان، ص۴۲۵.</ref>.

از [[زندگی]] [[ابوذر]] در [[زمان]] [[خلافت ابوبکر]]، اطلاعی در دست نیست. در دوره عمر، یکی از چهار نفری است که در تقسیم [[دیوان]]، به سبب [[ارجمندی]] اش، جزو [[بدریون]] قرار گرفت<ref>کشف الاسرار، ج ۶، ص۲۴۷ و ۲۴۸.</ref>؛ با آنکه در آن [[جنگ]] شرکت نداشت. او پس از [[وفات]] [[ابوبکر]] به [[شام]] رفت و در آنجا ساکن شد<ref>روض الجنان، ج ۹، ص۱۰۱.</ref> و در [[سال ۱۹ هجری]] در [[فتح مصر]] به وسیله [[عمروعاص]] شرکت کرد و گویا بر اقامت در آنجا [[عزم]] داشت<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص۸۰۲؛ الدرالمنثور، ج ۴، ص۲۸.</ref>؛ اما به شام بازگشت و در یکی از جنگ‌های تابستانی معاویه، در [[نبرد]] [[عموریه]] (۲۳ [[هجری]]) حضور یافت<ref>عیاشی، ج ۲، ص۶۵؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۸۳۹.</ref>. وی در زمان [[خلافت عثمان]]، هم چنان در شام ماند و در فتح قبرس به دست معاویه، یکی از [[اصحاب]] حاضر درآن بود<ref>جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص۳۲۳؛ مجمع البیان، ج ۴، ص۸۳۱.</ref>. ابوذر در چگونگی [[مصرف بیت المال]]، بسیار سخت گیر بود و از [[مسلمانان]] و [[حاکمان]] می‌خواست که [[روش پیامبر]] را دنبال کنند. [[اختلاف]] او با معاویه و [[خلیفه سوم]] به چگونگی استفاده آنان از [[بیت المال]] ارتباط داشت. ابوذر [[معتقد]] بود که [[آیه]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref>«ای مؤمنان! بسیاری از دانشوران دینی (اهل کتاب) و راهبان، دارایی‌های مردم را به نادرستی می‌خورند و (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند؛ (ایشان) و آنان را که زر و سیم را می‌انبارند و آن را در راه خداوند نمی‌بخشند به عذابی دردناک نوید ده!» سوره توبه، آیه ۳۴.</ref> به [[اهل کتاب]] اختصاص ندارد؛ بلکه تمام کسانی که طلا و [[نقره]] ذخیره و پنهان می‌کنند و در [[راه خدا]] [[انفاق]] نمی‌کنند، به [[عذاب الهی]] [[تهدید]] شده‌اند. او با استناد به [[سخنان رسول خدا]] می‌گفت: مقصود از [[انفاق در راه خدا]]، فقط [[زکات]] نیست؛ بلکه معنای اعمی دارد که هم شامل زکات و هم هزینه‌های ضرور [[جامعه]] از قبیل [[جهاد]]، [[دفاع]] و [[حفظ]] [[جان‌ها]] از نابودی و مانند آن است. با توجه به شرایط آن [[زمان]] که عده‌ای از [[مسلمانان]] سخت در مضیقه بودند و [[ثروت مندان]] از انفاق در راه خدا سرباز می‌زدند، می‌گفت: [[حاکمان]] [[حکومت اسلامی]] باید جمیع [[شؤون]] [[زندگی]] [[مردم]] را [[اصلاح]] کنند و تمام [[طبقات جامعه]] باید از [[بیت المال]] بهره ببرند؛ لذا به [[کاخ‌سازی]] معاویه در [[شام]] [[اعتراض]] کرد و [[آیه کنز]] را برای او خواند؛ ولی این اعتراض موجب [[هتک حرمت]] او از طرف معاویه و بازداری مردم از [[هم نشینی]] با وی و در نهایت به بهانه [[افساد]] در جامعه، به [[اخراج]] [[خشونت]] بار او به [[مدینه]] منجر شد<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۸۱۸.</ref>.

[[ابوذر]]، در مدینه هم ساکت ننشست و خطاب به [[عثمان بن عفان]] گفت: از مردم فقط به این مقدار [[راضی]] نباشید که یک دیگر را [[آزار]] ندهند؛ بلکه باید آنان را وادارید تا بذل معروف کنند و پرداخت کننده زکات فقط نباید به دادن آن بسنده کند؛ بلکه باید به [[همسایه]] و [[برادران]] [[احسان]] کند و با [[خویشان]] پیوند داشته باشد. [[کعب الاحبار]] که در آن مجلس حضور داشت، در پاسخ ابوذر گفت: کسی که زکات [[واجب]] را داده، آن چه بر او واجب بوده ادا کرده است و دیگر چیزی برعهده او نیست. ابوذر با عصای خود بر سر او کوفت و گفت: ای [[یهودی]] زاده! تو را چه و اظهار این گونه مطالب...<ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص۲۳۱؛ جامع البیان، مج ۳، ج ۴، ص۱۱۸.</ref>! سخنان او صریح یا نزدیک به صریح است که همه انفاق‌ها را واجب نمی‌دانسته. این که برخی گفته‌اند: ابوذر به [[اجتهاد]] خود عمل می‌کرد و می‌گفت دارایی‌های زاید بر مقدار [[ضرورت]] باید در [[راه خدا]] [[انفاق]] شود، درست نیست. [[ابوذر]] می‌گفت: آن چه را می‌گویم، از [[رسول خدا]] و یا [[خلیل]] خودم شنیده‌ام<ref>الصحیح من سیرة النبی، ج ۶، ص۱۶۷ و ۱۶۸.</ref>.

[[اعتراض]] او به عثمان و پافشاری بر حقیقتِ [[دین داری]] و [[پارسایی]]، موجب تبعیدش به [[ربذه]] شد؛ محلی که آن را هیچ خوش نداشت<ref>التبیان، ج ۳، ص۱۴.</ref>. این قضیه، بحث‌های فراوانی را در [[تاریخ]] و [[کلام اسلامی]] برانگیخت. برخی درصدد برآمدند تا رفتن به ربذه را به میل ابوذر نشان دهند<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۴۱۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۹، ص۳۲.</ref>؛ با این توجیه که او [[تنهایی]] را [[دوست]] می‌داشت و فقط برای [[گریز]] از [[اعرابی]] شدن که [[پیامبر]]{{صل}} آن را بد شمرده بود، به [[مدینه]] رفت و آمد داشت<ref>مجمع البیان، ج ۲، ص۸۸۶؛ ماوردی، ج ۱، ص۴۳۸.</ref>. [[آلوسی]] با ذکر این نکته که ابوذر در مواجهه با معاویه، به [[ظاهر آیه]] [[تمسک]] و تصور کرده که باید تمام [[مال]] زاید بر نیاز را [[انفاق]] کرد، می‌نویسد: این سخن، مورد اعتراض فراوان واقع و برضد ابوذر به [[آیه ارث]] [[استدلال]] شد و به ناچار [[عزلت]] گزید و در [[مشاوره]] با عثمان، به ربذه [[راهنمایی]] شد و تا آخر عمر در آنجا ماند<ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص۹۶؛ مناقب، ج ۱، ص۲۷۵.</ref>. [[ناسازگاری]] این دیدگاه که در پی اختیاری نشان دادن رفتن به ربذه است، با آن چه در تاریخ آمده که هرگونه [[آزادی]] و [[اختیار]] را [[نفی]] می‌کند، عده ای را به نقد [[عمل]]ابوذر و توجیه عمل عثمان کشانده است. [[قاضی عبدالجبار]]، در ابتدا، رفتن ابوذر به ربذه را به درخواست خودش دانسته؛ سپس به توجیه عمل عثمان می‌پردازد که سخن تند و [[کلام]] [[خشن]] ابوذر موجب شد تا همه [[اصحاب رسول خدا]] به [[اخراج]] وی نظر دهند که هم به صلاح خود او و هم به [[مصلحت]] [[اصحاب]] و [[دین]] بود<ref>جامع البیان، مج ۱۰، ج ۱۸، ص۵۸ و ۵۹؛ اسباب النزول، ص۲۶۱ و ۲۶۲.</ref>؛ ولی عده‌ای دیگر، به استناد داده‌های [[تاریخی]]<ref>مجمع البیان، ج ۸، ص۵۲۵.</ref>، رفتن [[ابوذر]] به آنجا را جبری و طبق تصمیم عثمان دانسته‌اند و معتقدند: برخلاف خواست او که مایل بود به [[مکه]]، [[بصره]]، یا [[شام]] برود، به [[ربذه]] فرستاده شد و بدین طریق، عمل [[خشم]] آلود عثمان با [[صحابی بزرگ پیامبر]]{{صل}} را به نقد می‌کشند<ref>جامع البیان، مج ۱۱، ج ۲۱، ص۱۵۴؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص۵۷۳.</ref>.

[[زهد]] و [[پارسایی]] ابوذر موجب شد که [[پیامبر]] وی را به [[حضرت عیسی]] [[تشبیه]] کند<ref>جامع البیان، مج ۱۱، ج ۲۱، ص۱۵۵ و ۱۵۶.</ref>. او در [[زندگی]] [[دنیایی]] به حداقل ممکن [[قناعت]] می‌کرد و حتی حاضر به پذیرش [[هدیه]] نبود<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۱۲۸.</ref>. ابوذر گاه در [[مسجد]] می‌خوابید<ref>جامع البیان، مج ۴، ج ۵، ص۳۵۷.</ref>. وی در [[حق‌گویی]] سرآمد بود؛ چنان که [[حضرت علی]]{{ع}} فرمود: امروز هیچ کس جز من و ابوذر نیست که در [[راه خدا]] از [[سرزنش]] دیگران نهراسد<ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص۲۶۳.</ref> و این براساس عهدی بود که با پیامبر بسته بود<ref>الدرالمنثور، ج ۴، ص۱۳۶.</ref>. ابوذر، هرگز از [[بیان حق]] باز نایستاد و هنگامی که بدو گفتند: چرا با این که [[خلیفه]] تو را از [[فتوا]] دادن منع کرده، باز چنین می‌کنی؟ گفت: به [[خدا]] [[سوگند]]! اگر خنجر بر حلقم نهید تا یک کلمه از آن چه را از [[رسول خدا]] شنیده‌ام، ترک کنم، چنین نخواهم کرد<ref>مبهمات القرآن، ج ۱، ص۵۳۵ و ۵۳۶.</ref>. پیامبر{{صل}} او را از آنانی دانسته که [[بهشت]]، [[مشتاق]] دیدارشان است<ref>کشف الاسرار، ج ۴، ص۱۵۹؛ الدرالمنثور، ج ۴، ص۲۲۳؛ الکافی، ج ۲، ص۳۹۱.</ref>. ابوذر از ارکان [[آفرینش]]<ref>کشف الاسرار، ج ۸، ص۵۲۷؛ الکشاف، ج ۴، ص۲۰۰.</ref> و از [[حواریون]] پیامبر در [[قیامت]] نیز شمرده شده است<ref>ماوردی، ج۵، ص۵۱۹؛ الدرالمنثور، ج۸، ص۱۳۰.</ref>. او در ربذه، در [[تنهایی]] و [[سختی]] در کنار [[همسر]] یا تنها دخترش به [[سال ۳۲ هجری]] درگذشت<ref>کشف الاسرار، ج ۴، ص۱۰۲؛ غررالتبیان، ص۲۷۲.</ref> و به وسیله کاروانی که از [[عراق]] می‌آمدند، [[تجهیز]] و [[دفن]] شد<ref>الطبقات، ج ۳، ص۱۸۱؛ انساب الاشراف، ج ۱۰، ص۲۲۱؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص۲۱۳.</ref> و این گونه [[وعده]] [[پیامبر]] که [[ابوذر]] تنها می‌میرد، درباره او تحقق یافت<ref>سیره ابن هشام، ج ۳، ص۹۶؛ انساب الاشراف، ج ۱۰، ص۲۲۲.</ref>. از ابوذر نسلی باقی نمانده است<ref>الاستیعاب، ج ۳، ص۷۱.</ref>.<ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوذر غفاری ۱ - واسعی (مقاله)|مقاله «ابوذر غفاری»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۶۶۴ ـ ۶۶۸.</ref>

== ابوذر در [[شأن نزول]] ==

== منابع ==