قناعت در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط = [[قناعت در لغت]] - [[قناعت در حدیث]] - [[قناعت در نهج البلاغه]] - [[قناعت در اخلاق اسلامی]] - [[قناعت در معارف و سیره نبوی]] - [[قناعت در معارف دعا و زیارات]] - [[قناعت در معارف و سیره سجادی]] - [[قناعت در معارف و سیره معصوم]]

توضیح آنکه [[انسان]] بدون تردید به قوّه‌ای [[نیازمند]] است، که غرائز او را در حدّ [[اعتدال]] نگاه‌ داشته او را از سرکشی بازدارد. این سدّ محکم را می‌توان در این چند امر فرض نمود<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۲ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی ج۲]]، ص۲۸۱ ـ ۲۸۴.</ref>.

== عوامل کنترل غرائز [[انسان]] ==

# '''[[علم]] و [[دانش]]:''' هرچند [[دانش]] نیز می‌تواند همچون سدّی محکم به ایفای این [[وظیفه]] بپردازد، امّا سخنی که در مورد [[عقل]] بیان کردیم، در اینجا نیز جریان می‌یابد؛ از این رو کاربرد [[دانش]] نیز تنها محدود به مواردی است که غرائز [[انسان]]، [[مانع]] از توجّه او به علمش نشده باشد.

# '''[[قانون]]:''' هر چند [[قانون]] از لوازم [[زندگی اجتماعی]] [[انسان]] بوده، [[اسلام]] نیز آن را تأیید فرموده است، امّا کاربرد آن نیز تنها تا هنگامی است، که طوفان‌های غرائز [[انسان]] را از توجّه به آن غافل ننماید. گذشته از این، [[قانون]] معمولاً به‌دست گروهی خاص وضع می‌شود، و به‌دست گروهی خاص [[تفسیر]] می‌گردد، از این رو کاربرد آن نیز نه دائمی است و نه عمومی.

# '''[[تربیت]]:''' [[تربیت]] نیز نقشی این‌گونه دارد، امّا تنها در صورتی مؤثّر است که گذشته از آنکه [[نفس]] در مقابل [[هیجان]] غرائز قرار نگیرد، امر [[تربیت]] نیز بر عهده [[صالحان]] باشد؛ ورنه اگر آنان که خود [[بنده]] دنیایند به [[تربیت]] دیگران بپردازند- همان‌گونه که در بخش بزرگی از دنیای امروز همین گونه است- اثری که از آن حاصل می‌شود، بسیار زیان‌بارتز و تلخ‌تر از آن است، که [[انسان]] رها شده و اصلاً به [[تربیت]] او توجّه نشود.

# '''[[ایمان]]:''' [[ایمان]] از تمامی آنچه گذشت محکم‌تر بوده، [[وظیفه]] سدبودن در مقابل غرائز لجام گسیخته را، بهتر انجام می‌دهد. [[قرآن کریم]] حتّی [[ایمان]] ناقص و [[گمان]] به [[قیامت]] را نیز در این زمینه [[نافع]] می‌شمارد: {{متن قرآن|الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلَاقُو رَبِّهِمْ وَأَنَّهُمْ إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که می‌دانند به لقای پروردگارشان خواهند رسید و به سوی او باز می‌گردند» سوره بقره، آیه ۴۶.</ref>.

نکته مهم آن است که [[ایمان]] نیز گاه در مقابل طوفان‌های غرائز عاجز شده، نمی‌تواند نقش خود را به صورت کامل ایفا نماید؛ به‌ویژه اگر [[ایمان]]، تنها [[علمی]] [[عقلی]] بوده، به [[جان]] و [[قلب]] [[آدمی]] رسوخ نکرده باشد؛ و پر واضح است که [[ایمان]] عموم [[مردمان]]، از همین نوع بوده در [[دل]] آن‌ها خانه نگزیده است.

[[تهذیب]]، [[شیطان]] و یارانش را از [[قلب]] دور می‌کند؛ از این رو تمامی غرائز [[انسان]] به [[اعتدال]] رسیده [[طغیان]] آن غیر ممکن می‌گردد. بنابراین، [[نیازمند]] به سدّی دیگر نخواهد بود که او را از این طوفان‌ها [[نجات]] بخشد.

از آنجا که قناعت را می‌توان زیر مجموعه [[زهد]] دانست، عوامل زهد بر قناعت نیز تأثیر می‌گذارد؛ زیرا قناعت در مقابل [[حرص]] قرار می‌گیرد و حرص از شاخه‌های [[حب دنیا]] است که با زهد و [[پارسایی]] منافات دارد. اینک به مواردی که می‌توان با [[کلام]] حضرت بر آن تأکید کرد، اشاره می‌کنیم و [[آثار قناعت]] را که می‌تواند عامل مهم [[برگزیدن]] این [[سجیه]] [[اخلاقی]] باشد، در مباحث مربوط به آن یادآور می‌شویم.

=== فراوانی یاد مرگ و [[آخرت]] ===

آن‌که [[معاد]] را پیش چشم دارد و به عاقبت و حساب و کتاب می‌نگرد، در استفاده از مواهب [[دنیا]] به مقدار کم قناعت می‌کند. [[امام]] فرمود: {{متن حدیث|وَ مَنْ أَكْثَرَ مِنْ ذِكْرِ الْمَوْتِ رَضِيَ مِنَ الدُّنْيَا بِالْيَسِيرِ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۴۹.</ref>؛ «هر کس فراوان به یاد مرگ باشد، به مقدار کم از دنیا [[راضی]] می‌شود».

یاد مرگ، نابودکننده خوشی‌ها و [[لذت‌ها]] است، [[حب دنیا]] را می‌زداید، [[آدمی]] را به کفاف و [[عفاف]] می‌خواند، بهره‌برداری گزاف از [[نعمت‌ها]] را محدود می‌کند و [[دل‌خوشی]] [[انسان]] را به غیر دنیا متوجه می‌سازد. در کنار این عوامل اصلی و ریشه‌ای می‌توان به عوامل فرعی نیز توجه کرد. [[رفتار]] قناعت‌آمیز [[حاکمان]] [[صالح]]، در ایجاد و گسترش [[روحیه]] قناعت در [[جامعه]]، نقش اساسی دارد؛ زیرا جامعه به [[رهبر]] خود می‌نگرد. حضرت فرمود: برای هر [[پیروی]]، امامی است که به او [[اقتدا]] می‌کند و با [[نور]] [[علم]] او روشن می‌شود و پیشوای شما از دنیای خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان خوردنی بسنده کرده است و شما بر آن توانا نیستید؛ ولی مرا به [[پارسایی]] و [[کوشش]] و [[پاکدامنی]] و [[درستی]] [[یاری]] کنید<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۵، ح۴۱۷.</ref>.<ref>[[مجید رضایی|رضایی، مجید]]، [[زهد و قناعت (مقاله)| مقاله «زهد و قناعت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۷۷.</ref>

== آثار قناعت ==

حضرت، قناعت را به صفاتی چون عز، [[عفاف]]، [[غنا]]، و رأس الغنی<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۱، ص۱۵، ۲۵، ۴۷، ۱۸۲، ۲۷۸، ۲۹۱، ۳۳۵، ۳۴۱، ۳۶۹.</ref> وصف کرده است. شخص با برخورداری از قناعت و رضایت به آن‌چه دارد، از دیگران [[بی‌نیاز]] می‌شود و دست درخواست به سوی دیگری نمی‌گشاید؛ همان‌گونه که طمع، [[ذلت نفس]] را در پی دارد و آدمی را برده می‌کند: {{متن حدیث|الطَّمَعُ رِقٌ مُؤَبَّدٌ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۸۰، ص۵۰۱.</ref>؛ [[انسان]] قانع، [[آزاد]] است؛ هرچند برده و [[فقیر]] باشد؛ ولی شخص طمع‌ورز، برده و [[ذلیل]] است<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۱، ص۳۶۹ و ۱۱۳؛ نهج البلاغه، حکمت ۱، ص۴۶۹.</ref>.<ref>[[مجید رضایی|رضایی، مجید]]، [[زهد و قناعت (مقاله)| مقاله «زهد و قناعت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۸۹.</ref>

=== غنا و استغنا ===

حضرت، حیات طیب را در [[آیه]] {{متن قرآن|مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«کسانی از مرد و زن که کار شایسته‌ای کنند؛ و مؤمن باشند، بی‌گمان آنان را با زندگانی پاکیزه‌ای زنده می‌داریم و به یقین نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند پاداششان را خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۷.</ref>، به قناعت [[تفسیر]] کرد<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۲۹، ص۵۰۸. </ref> و فرمود: {{متن حدیث|الْقَنَاعَةُ أَهْنَأُ عَيْشٍ‌}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۱، ص۲۳۲ و ج۲، ص۳۸۳.</ref>؛ «قناعت، گواراترین نوع [[زندگی]] است». [[انسان]] قانع، [[شکرگزار]] [[آفریدگار متعال]] است و به روزی او بسنده می‌کند، [[عزت]] خود را نگه می‌دارد و برای برخورداری از [[دنیا]]، [[دین]] خود را در معرض خطر کسب [[حرام]] قرار نمی‌دهد. قانع به سبب کمی روزی دچار [[غم]] و [[اندوه]] نمی‌شود. او با [[آبرومندی]] زندگی، و طبع بلند خود را [[حفظ]] می‌کند. اینها، همراه با آثار دیگر قناعت، حیات طیب است. کسی که به روزی کم [[خدا]] قناعت می‌کند، خدا نیز از عمل کم او [[راضی]] می‌شود و این سعادت آخرتی است<ref>آن‌چه آمده، از احادیث متعدد حضرت در مورد قناعت است. ر.ک: آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۲، ص۲۵۹؛ ج۳، ص۶۷ و ۱۵۷؛ ج۶، ص۹۷.</ref>.<ref>[[مجید رضایی|رضایی، مجید]]، [[زهد و قناعت (مقاله)| مقاله «زهد و قناعت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۹۰.</ref>

=== تحمل در مصیبت‌های [[زندگی]] ===

قانع که در مقابل خواسته‌های خود [[مقاومت]] می‌کند و [[صبر]] خود را [[روز]] به روز افزایش می‌دهد، در مصیبت‌های زندگی تحمل بیش‌تری دارد؛ زیرا تن خود را به [[آسایش]] و [[رفاه]] زدگی عادت نداده است؛ بنابراین، احتمال [[شکست]] در زندگی جهت پیش‌برد مقاصد آن، او را از صحنه عمل خارج نمی‌سازد.

چنین کسی هرگاه کاری را مثبت تشخیص داد، آن را انجام می‌دهد؛ چراکه به حداقل ثمردهی هم [[راضی]] است؛ بنابراین، برای عملکرد او محدودیتی وجود ندارد. انسان رفاه‌زده، از هر اقدام، عملی را می‌طلبد؛ وگرنه حاضر به خطر کردن نیست؛ ولی شخص قانع که برای تحمل [[مصیبت‌ها]] [[آمادگی]] دارد، هرگونه خطر را در زندگی می‌پذیرد. [[امیر مؤمنان]] {{ع}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّكُمْ إِنْ قَنِعْتُمْ حُزْتُمُ الْغَنَاءَ، وَ خَفَّتْ عَلَيْكُمْ مُؤَنُ الدُّنْيَا}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۳، ص۶۷.</ref>؛ «اگر قناعت پیشه سازید، به [[ثروتمندی]] می‌رسید و مخارج [[دنیا]] بر شما آسان می‌شود».

=== روحیه [[قناعت]] و عمل به [[دین]] ===

نیازهای زودگذر [[زندگی]] بر [[انسان]] چیره می‌شود و او را بر خروج از مسیر [[اعتدال]] و [[دین‌مداری]] ترغیب می‌کند، [[قانون]] را زیر پا می‌گذارد و [[حق خدا]] و [[خلق]] را مراعات نمی‌کند؛ ولی [[مؤمن واقعی]] فقدان [[نعمت]] را تحمل می‌کند و خود را در مسیر حرام قرار نمی‌دهد. او خود را برای [[مال]] [[دنیا]] یا کسب مقام و وجهه [[دنیایی]] یا [[شهرت]] در [[جامعه]] نمی‌فروشد. حضرت فرمود: {{متن حدیث|اقْنَعُوا بِالْقَلِيلِ مِنْ دُنْيَاكُمْ لِسَلَامَةِ دِينِكُمْ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ الْبُلْغَةُ الْيَسِيرَةُ مِنَ الدُّنْيَا تُقْنِعُهُ}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۲، ص۲۵۹.</ref>؛ «برای [[حفظ]] و [[سلامت]] دین خود، به کم از دنیا قناعت کنید که مقدار لازم دنیا برای [[مؤمن]] کافی است»<ref>[[مجید رضایی|رضایی، مجید]]، [[زهد و قناعت (مقاله)| مقاله «زهد و قناعت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۹۲.</ref>.

از آثار قناعت آن است که شخص در [[انتخاب]] کسب و کار و نحوه عمل به آن، از مسیر درست دور نمی‌افتد و کار او سبب ضرر و زیان به دیگران یا نادیده گرفتن [[حق]] عمومی نمی‌شود. [[امام]] فرمود: {{متن حدیث|ثَمَرَةُ الْقَنَاعَةِ الْإِجْمَالُ فِي الْمُكْتَسَبِ وَ الْعُزُوفُ عَنِ الطَّلَبِ}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۳، ص۳۳۰.</ref>؛ «ثمرة قناعت، اعتدال در کسب و کار، و [[بیزاری]] از درخواست است».

[[امام علی]] {{ع}} فرمود: {{متن حدیث|أَعْوَنُ شَيْ‌ءٍ عَلَى صَلَاحِ النَّفْسِ الْقَنَاعَةُ}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۲، ص۴۳۶.</ref>؛ «قناعت، بهترین وسیله برای اصلاح نفس است». [[طمع]] و [[حرص]]، [[انسان]] را به نابودی می‌کشاند. [[آدمی]] بر اثر حرص، خود را می‌فروشد و زیر بار هر ذلتی می‌رود، [[ترس]] از مقابله بر او چیره می‌شود. [[حق]] را زیر پا می‌گذارد و [[بردگی]] هر [[متکبر]] را می‌پذیرد؛ ولی [[روحیه]] قناعت، [[اراده]] او را تقویت می‌کند و با آن، [[عزت نفس]] خود را باز می‌یابد. طمع، [[چشم]] [[باطن]] را [[کور]] می‌کند و [[حجاب]] بزرگی بر [[عقل]] و دست و پای انسان است. فرمود: {{متن حدیث|أَكْثَرُ مَصَارِعِ الْعُقُولِ تَحْتَ بُرُوقِ الْمَطَامِعِ‌}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۱۹.</ref>؛ «[[عقل‌ها]] بیش‌تر در درخشش طمع‌ها [[زمین]] می‌خورند». {{متن حدیث|كَيْفَ يَسْتَطِيعُ صَلَاحَ نَفْسِهِ مَنْ لَا يَقْنَعُ بِالْقَلِيلِ}}<ref>آمدی، عبدالواحد، غررالحکم، شرح خوانساری، ج۴، ص۵۶۰.</ref>. گویا بدون قناعت و ترک طمع، اصلاح نفس امکان ندارد که حضرت شگفت‌زده می‌شود از کسی که در صدد اصلاح نفس باشد؛ ولی روحیه قناعت نداشته باشد. [[امام]] درباره [[عظمت]] یکی از [[برادران دینی]] خود می‌فرماید: کوچکی [[دنیا]] در چشمش نزد من بزرگ می‌نمود و از [[حکومت]] شکم خود خارج بود؛ پس به آن‌چه نمی‌یافت، میل پیدا نمی‌کرد و اگر می‌یافت، در [[مصرف]] آن [[زیاده‌روی]] نمی‌نمود<ref>نهج البلاغه، حکمت ۲۸۹.</ref>.<ref>[[مجید رضایی|رضایی، مجید]]، [[زهد و قناعت (مقاله)| مقاله «زهد و قناعت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۱۹۳.</ref>