جزیه در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = جزیه| عنوان مدخل = جزیه| مداخل مرتبط = [[جزیه در لغت]] - [[جزیه در قرآن]] - [[جزیه در فقه سیاسی]] - [[جزیه در معارف مهدویت]] - [[جزیه در معارف و سیره علوی]] - [[جزیه در تاریخ اسلامی]] - [[جزیه در فقه اسلامی]]| پرسش مرتبط  = }}

== مقدمه ==

[[جزیه]] از ریشه "ج ـ ز ـ ی" به معنای کفایت کردن، کافی بودن<ref>. مفردات، ص ۱۹۵؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۸۵، "جزی".</ref> و نوعی مکافات و [[پاداش]]<ref>العین، ج ۶، ص ۱۶۴؛ لسان العرب، ج ۲، ص ۲۷۸؛ التحقیق، ج ۲، ص ۸۳، "جزی".</ref> گرفته شده و در اصطلاح [[فقه]] [[مالی]] است که از [[اهل کتاب]] مانند [[یهود]] و [[نصارا]] بر اساس قرار داد [[ذمه]] دریافت می‌‌شود.<ref>معجم الفاظ فقه الجعفری، ص ۱۴۱؛ القاموس الفقهی، ص ۶۲؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۳. </ref> این [[مال]] در نیازهای [[اهل ذمه]] مانند حفظ جان و مال و [[دفاع]] از آنان هزینه می‌‌شود<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۱۸؛ دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۴۷۱. </ref>.

برخی گفته‌اند: جزیه مالیاتی است که [[حکومت اسلامی]] به جای [[خمس]] و [[زکات]] دریافتی از [[مسلمانان]]، از اهل کتاب دریافت می‌‌کند.<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۴۷۳. </ref> به نظر بسیاری از محققان، واژه جزیه از [[زبان فارسی]] وارد [[عربی]] شده <ref>مؤلفات جرجی زیدان، ج ۱۱، ص ۲۸۵؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۱، ۱۷. </ref> و در اصل، "گِزْیَت" یا "گَزید" یا "گِزْیَه" به معنای [[مالیات]] بوده است.<ref>ر. ک: تفسیر المنار، ج ۱۰، ص ۲۹۱؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۱. </ref> برخی بر آن‌اند که اطلاق جزیه بر این مال از آن روست که جزیه مزد و پاداشی است که اهل کتاب در برابر برخورداری از [[امنیت]] و [[دفاع از خود]] به [[دولت اسلامی]] می‌‌پردازند <ref>المحرر الوجیز، ج ۳، ص ۲۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۱۱۴؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۳. </ref> یا از آن رو که پاداشی است که در برابر باقی ماندن بر [[کفر]] و مقابله نکردن مسلمانان با آنان به [[حکومت]] می‌‌پردازند.<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۴؛ فقه الصادق {{ع}}، ج ۱۳، ص ۵۳؛ مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۳. </ref> [[خراج]] نیز همانند جزیه نوعی مالیات بوده که از اهل کتاب دریافت می‌‌شده و از این رو، برخی این دو را مترادف یکدیگر دانسته‌اند.<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۹. </ref> در برخی [[احادیث]]<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۵۰؛ تهذیب، ج ۴، ص ۱۱۷ - ۱۱۸. </ref> و نیز [[منابع فقهی]]<ref>ر. ک: شرایع الاسلام، ج ۱، ص ۲۵۰ - ۲۵۱؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۹. </ref> و منابع لغوی <ref>القاموس المحیط، ج ۲، ص ۱۶۶۸؛ لسان العرب، ج ۴، ص ۵۴، "الجزاء".</ref> این دو واژه گاه به جای هم و به معنای یکدیگر به کار رفته‌اند؛ ولی به نظر برخی این دو اصطلاح از ابتدا متباین بوده و از جهات متعددی تفاوت داشته‌اند؛ از جمله آنکه [[حکم]] [[جزیه]] با [[نص]] [[قرآن]] [[ثابت]] شده؛ ولی [[خراج]] حکمی [[حکومتی]] است. کمترین مقدار جزیه در [[شرع]] [[تعیین]] شده؛ اما [[میزان]] خراج با [[رأی]] [[حاکم]] تعیین می‌‌شود. جزیه با [[اسلام آوردن]] [[کافر]] ساقط می‌‌شود؛ ولی خراج ساقط نمی‌گردد.<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۸ - ۱۹؛ دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۳۶۳ - ۳۶۴. </ref> جزیه بیشتر به [[مالیات]] سرانه دریافتی از [[اهل ذمه]] اطلاق می‌‌گردد؛<ref>معجم لغة الفقهاء، ص ۱۶۴؛ القاموس الفقهی، ص ۶۲، "خراج".</ref> ولی خراج به مالیاتی گفته می‌‌شود که [[حکومت اسلامی]] از برخی [[زمین‌ها]] دریافت می‌‌کرده است.<ref>معجم لغة الفقهاء، ص ۱۹۴؛ المعجم القانونی، ج ۱، ص ۳۲؛ القاموس الفقهی، ص ۱۱۴. </ref> واژه جزیه در قرآن یک بار آمده است: {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> به علاوه، [[مفسران]] ذیل برخی [[آیات]] دیگر مانند {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و ستمکارتر از کسی که نمی‌گذارد نام خداوند در مسجدهای او برده شود و در ویرانی آنها می‌کوشد کیست؟ آنان را جز این سزاوار نیست که هراسان در آن پا نهند، آنها در دنیا، خواری و در جهان واپسین عذابی سترگ دارند» سوره بقره، آیه ۱۱۴.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ}}<ref>«به زودی به کسانی که گوساله را (به پرستش) گرفتند در زندگانی این جهان خشمی از سوی پروردگارشان و خواری خواهد رسید و این‌گونه ما دروغبافان را کیفر می‌دهیم» سوره اعراف، آیه ۱۵۲.</ref> از جزیه و برخی [[احکام]] آن سخن گفته‌اند. محتوای این مباحث عبارت است از پیشینه جزیه در [[ملل]] و [[شرایع]] پیشین، چگونگی [[تشریع]] آن در [[اسلام]]، [[فلسفه]] تشریع جزیه و برخی از [[احکام فقهی]] آن<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>.

== جزیه در ملل و شرایع پیشین ==

جزیه گرفتن از [[اقلیت‌های دینی]] یا [[اقوام]] مغلوب، ویژه اسلام نیست، بلکه این امر در میان ملل گوناگون و [[شرایع الهی]] مانند [[بنی اسرائیل]]، [[یونانیان]]، [[رومیان]] و [[ایرانیان]] رایج بوده است.<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۴۷۳؛ حقوق اقلیتها، ص ۹۷. </ref> برخی [[مفسران]] و [[مورخان]]، ذیل [[آیات]] {{متن قرآن|وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که شما را از فرعونیان رهانیدیم که به شما عذابی سخت می‌چشاندند، پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌گذاردند و در آن از سوی پروردگارتان برای شما آزمونی سترگ بود» سوره بقره، آیه ۴۹.</ref> و {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ أَنْجَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ وَيُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: نعمت خداوند را بر خویش به یاد آورید هنگامی که شما را از فرعونیان رهایی داد که عذابی سخت را به شما می‌چشاندند و پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌نهادند و در آن آزمونی سترگ از سوی پروردگارتان بود» سوره ابراهیم، آیه ۶.</ref> که از [[سختی]] و شدت [[عذاب]] [[فرعون]] در مورد بنی اسرائیل یاد کرده، یکی از مصادیق این عذاب را [[گرفتن جزیه]] از آنان دانسته‌اند،<ref>جامع البیان، ج ۱، ص ۳۸۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۲۲۶؛ تاریخ طبری، ج ۱، ص ۲۷۲</ref>. چنان که یکی از موارد [[آزار]] و [[اذیت]] را در [[آیه]] {{متن قرآن|قَالُوا أُوذِينَا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسَى رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ}}<ref>«گفتند: ما پیش از آنکه تو نزد ما بیایی و پس از آنکه آمدی آزار دیده‌ایم، (موسی) گفت: امید است پروردگارتان دشمنتان را نابود گرداند و شما را در زمین جانشین سازد آنگاه در نگرد که چگونه رفتار می‌کنید» سوره اعراف، آیه ۱۲۹.</ref> [[جزیه]] گرفتن فرعون از بنی اسرائیل دانسته‌اند.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۶۸؛ زاد المسیر، ج ۳، ص ۱۶۷؛ فتح القدیر، ج ۲، ص ۲۳۶. </ref> مراد از [[ذلّت]] در آیه {{متن قرآن|ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ}}<ref>«جز در پناه خداوند یا پناه مردم هر جا یافته شوند محکوم به خواری‌اند و دچار خشمی از سوی خداوند و محکوم به تهیدستی شدند، آن بدین رو بود که آنان به آیات خداوند کفر می‌ورزیدند و پیامبران را ناحقّ می‌کشتند، آن، از این رو بود که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کرد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.</ref>. به نظر مفسران جزیه ای است که برخی از [[قبایل]] [[یهود]] به [[مجوس]] و [[نصارا]] می‌‌پرداختند.<ref>التبیان، ج ۲، ص ۵۶۰؛ المیزان، ج ۳، ص ۳۸۴؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۱۰۶. </ref> در [[کتاب مقدس]] نیز از جزیه گرفتن بنی اسرائیل از کنعانیان پس از [[غلبه]] بر آنها،<ref>کتاب مقدس، داوران، ۱: ۲۸؛ دائرة المعارف الکتابیه، ج ۲، ص ۵۴۰. </ref> جزیه گرفتنِ [[حضرت داود]] و [[سلیمان]] {{ع}} <ref>کتاب مقدس، اول پادشاهان، ۱۰: ۱۴ - ۱۵؛ دائره المعارف الکتابیه، ج ۲، ص ۵۴۰ - ۵۴۱؛ قاموس الکتاب المقدس، ج ۲، ص ۲۶۰</ref>. و نیز برخی از [[پادشاهان]] <ref>دائره المعارف الکتابیه، ج ۲، ص ۵۴۱ - ۵۴۳؛ قاموس کتاب مقدس، ص ۳۴۶. </ref> یاد شده است. دریافت جزیه از سوی پادشاهان [[فارس]] مانند [[بهرام]]<ref>تاریخ طبری، ج ۱، ص ۵۰۷</ref>. و انوشیروان <ref> الکامل، ج ۱، ص ۴۵۵</ref>. و نیز از جانب یونانیان و رومیان پس از غلبه بر برخی مناطق در [[منابع تاریخی]] گزارش شده‌اند؛<ref>مؤلفات جرجی زیدان، ج ۱۱، ص ۲۸۸ - ۲۸۹؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۷</ref>. البته [[جزیه]] در [[اسلام]] رویکرد دیگری دارد که به آن اشاره می‌‌شود<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>.

== جزیه در [[اسلام]] ==

[[تشریع حکم]] جزیه پس از اسلام، به گونه رسمی در [[سال نهم هجری]] با [[نزول آیه]] {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> صورت گرفت که [[مسلمانان]] را به [[جنگ]] با [[اهل کتاب]] تا [[تسلیم شدن]] و پرداخت جزیه از سوی آنان [[فرمان]] داد<ref>کشف الاسرار، ج ۴، ص ۱۱۴ - ۱۱۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۷۰ - ۷۱. </ref>. بسیاری از [[مفسران]] [[نزول]] این [[آیه]] را هنگامی دانسته‌اند که [[پیامبر]] {{صل}} برای جنگ با [[رومیان]] عازم [[تبوک]] شد.<ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص ۱۳۹؛ مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۴</ref>. برخی نزول این آیه را در [[سال دهم هجرت]] و در ماجرای [[مسیحیان]] [[نجران]] دانسته‌اند؛<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۸. </ref> ولی به نظر برخی دیگر، [[پذیرش]] جزیه از سوی نجرانیان در [[سال ششم هجرت]] رخ داده است.<ref>المیزان، ج ۹، ص ۲۵۳</ref>. برخی منابع [[تفسیری]] نیز جزیه خواستن پیامبر {{صل}} را سال‌های ششم و هفتم [[هجری]] دانسته‌اند.<ref>المیزان، ج ۳، ص ۲۶۶. </ref> با توجه به نزول آیه مذکور در سال نهم یا دهم هجری از یک سو و مطرح شدن اخذ جزیه در سال ششم یا هفتم هجری از سوی دیگر، برخی برای رفع این ناهماهنگی، دو احتمال داده اند:

# این آیه دو بار نازل شده باشد: یک بار پیش از [[صلح حدیبیه]] در [[سال ششم هجری]] و دیگر پس از [[فتح مکه]] در سال نهم هجری.

# [[پیامبراکرم]] {{صل}} پیش از نزول این آیه، از اهل کتاب از جمله مسیحیان نجران جزیه نخواسته، بلکه برپایه [[قرارداد]] [[مصالحه]] میان دو طرف، [[مال]] مزبور را مطالبه کرده و بعدها [[آیه جزیه]] در [[تأیید]] کار آن [[حضرت]] نازل شده است.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۳۷۹ - ۳۸۰. </ref> پس از [[نزول آیه]] [[جزیه]]، [[پیامبراکرم]] {{صل}} با [[نوشتن]] [[نامه]] به برخی افراد و [[قبایل]] یا [[پادشاهان]] غیر [[مسلمان]] از جمله [[منذر بن ساوی]]، [[اهل یمن]] و هِرْقَل [[پادشاه روم]]، آنان را به [[پذیرش اسلام]] یا پرداخت جزیه [[دعوت]] کرد<ref>مکاتیب الرسول، ج ۲، ص ۴۱۵. </ref>.

همچنین برخی [[مفسران]] مراد از [[خواری]] [[دنیوی]] را که در [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و ستمکارتر از کسی که نمی‌گذارد نام خداوند در مسجدهای او برده شود و در ویرانی آنها می‌کوشد کیست؟ آنان را جز این سزاوار نیست که هراسان در آن پا نهند، آنها در دنیا، خواری و در جهان واپسین عذابی سترگ دارند» سوره بقره، آیه ۱۱۴.</ref> از آن سخن به میان آمده، جزیه‌ای دانسته‌اند که [[اسلام]] بر [[اهل کتاب]] وضع می‌‌کند.<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۶۲؛ جامع البیان، ج ۱، ص ۶۹۹. </ref> برخی دیگر نیز مراد از [[ذلت]] دنیوی را که در [[آیات]] {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْتُمْ يَا مُوسَى لَنْ نَصْبِرَ عَلَى طَعَامٍ وَاحِدٍ فَادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُخْرِجْ لَنَا مِمَّا تُنْبِتُ الْأَرْضُ مِنْ بَقْلِهَا وَقِثَّائِهَا وَفُومِهَا وَعَدَسِهَا وَبَصَلِهَا قَالَ أَتَسْتَبْدِلُونَ الَّذِي هُوَ أَدْنَى بِالَّذِي هُوَ خَيْرٌ اهْبِطُوا مِصْرًا فَإِنَّ لَكُمْ مَا سَأَلْتُمْ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ وَالْمَسْكَنَةُ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ الْحَقِّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ}}<ref>«و (یاد کنید) آنگاه را که گفتید: ای موسی! هرگز یک (رنگ) خوراک را برنمی‌تابیم به خاطر ما از پروردگارت بخواه تا برای ما از آنچه زمین می‌رویاند، از سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز، بر آورد. او گفت: آیا چیز پست‌تر را به جای چیز بهتر می‌خواهید؟ به شهری فرود آیید که (آنجا) آنچه خواستید در اختیار شماست؛ و مهر خواری و تهیدستی بر آنان زده شد و سزاوار خشم خداوند شدند زیرا نشانه‌های خداوند را انکار می‌کردند و پیامبران را ناحقّ می‌کشتند؛ این بدان روی بود که سرکشی ورزیدند و از اندازه، می‌گذشتند» سوره بقره، آیه ۶۱.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَذِلَّةٌ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُفْتَرِينَ}}<ref>«به زودی به کسانی که گوساله را (به پرستش) گرفتند در زندگانی این جهان خشمی از سوی پروردگارشان و خواری خواهد رسید و این‌گونه ما دروغبافان را کیفر می‌دهیم» سوره اعراف، آیه ۱۵۲.</ref> مطرح است پرداخت جزیه شمرده‌اند<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۷۴۳؛ جامع البیان، ج ۱، ص ۴۴۹.</ref>.

در برخی منابع [[تفسیری]] و [[حدیثی]] از دریافت جزیه در [[آخرالزمان]] و هنگام [[ظهور حضرت مهدی]] {{ع}} [[سخن]] به میان آمده و از جمله ذیل آیه{{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا}}<ref>«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد و خداوند، گواه بس» سوره فتح، آیه ۲۸.</ref> که درباره [[پیروزی]] [[دین حق]] بر همه [[ادیان]] است. [[نقل]] شده که [[هنگام ظهور]]، غیر [[مسلمانان]]، یا مسلمان می‌‌شوند یا جزیه می‌‌پردازند؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۱۷۸؛ الدر المنثور؛ ج ۳، ص ۲۳۱. </ref> همچنین از وضع جزیه بر اهل کتاب از جانب [[حضرت عیسی]] {{ع}} پس از بازگشت به [[زمین]] در آخرالزمان سخن به میان آمده است؛<ref>جامع البیان، ج ۲۶، ص ۱۴۱؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۲۳۱؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۲۱۸</ref>. ولی برخی برآن‌اند که مراد از وضع جزیه در این [[احادیث]]، متروک گذاشتن جزیه از سوی [[حضرت مهدی]] {{ع}} است؛ به [[دلیل]] عدم بقای [[شرک]] و [[کفر]] در آن [[زمان]] <ref>بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۳؛ المیزان، ج ۹، ص ۲۵۶. </ref> یا عدم وجود [[نیازمندی]] که به او جزیه پرداخت شود.<ref>فتح الباری، ج ۶، ص ۳۵۶؛ تحفة الاحوذی، ج ۶، ص ۴۰۵؛ بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۳۸۳. </ref> احادیثی که به [[صراحت]] از نپذیرفتن [[جزیه]] از سوی آن [[حضرت]] یاد کرده <ref>الخصال، ص ۵۷۹؛ بحارالانوار، ج ۳۱، ص ۴۴۳. </ref> یا از [[مسلمان]] شدن همگان سخن به میان آورده‌اند <ref>بحارالانوار، ج ۵۱، ص ۶۱؛ معجم احادیث الامام المهدیعج، ج ۵، ص ۱۷۶. </ref> مؤید این دیدگاه‌اند<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>.

== [[حکمت]] [[تشریع]] جزیه در [[اسلام]] ==

برخی از [[مستشرقان]] جزیه را نوعی باج دانسته‌اند که [[حکومت اسلامی]] از غیر [[مسلمانان]] دریافت می‌‌کند<ref>جزیه در اسلام، ص ۴ - ۵؛ الجزیة و احکامها، ص ۳۳</ref>. عده‌ای دیگر آن را [[رشوه]] [[اهل ذمه]] به حکومت اسلامی برای ماندن بر [[کفر]] و تداوم بر [[گناه]] شمرده‌اند <ref>ر. ک: فقه القرآن، ج ۱، ص ۲۵۵</ref>. برخی دیگر حکمت تشریع جزیه را کسب درآمد برای [[حکومت]] نو پای [[اسلامی]] برای تأمین [[هزینه جهاد]] و نیز جبران خسارت [[قطع رابطه]] تجاری با [[مشرکان]] [[مکه]] دانسته‌اند، چنان که به نظر برخی مراد از بی نیاز کردن مسلمانان در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَإِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ إِنْ شَاءَ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ حَكِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! مشرکان پلیدند بنابراین پس از امسال نباید به مسجد الحرام نزدیک شوند و اگر از ناداری بیمناکید خداوند به زودی شما را با بخشش خویش اگر بخواهد بی‌نیاز می‌گرداند که خداوند دانایی فرزانه است» سوره توبه، آیه ۲۸.</ref>، دریافت جزیه است<ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص ۱۳۹؛ الدرالمنثور، ج ۳، ص ۲۲۸</ref>.

شماری دیگر، غرض از تشریع جزیه را [[کیفر]] [[اهل کتاب]] به سبب [[دشمنی]] آنان با [[خداوند]] و [[دین حق]] و کفر ورزیدن به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} و نیز در برابر [[حفظ]] [[خون]] و [[اموال]] آنان و مانع بَرده ساختن آنان دانسته‌اند.<ref>المقنعه، ص ۲۶۹؛ منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۶۸؛ البحر الرائق، ج ۵، ص ۱۸۶ - ۱۸۹</ref> عده ای دیگر با استناد به جمله {{متن قرآن|وَهُمْ صَاغِرُونَ}} در آیه {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref>[[هدف]] از آن را [[اهانت]] به اهل کتاب و [[خوار]] ساختن آنان دانسته‌اند تا آنان به [[پذیرش اسلام]] روی آورند.<ref>جواهرالکلام، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ الجزیة و احکامها، ص ۲۳</ref> ولی با این همه باید گفت حکمت اصلی تشریع جزیه، محافظت حکومت اسلامی از [[جان]] و [[مال]] ذمیان و برآوردن نیازهای مادی و [[معنوی]] آنان و [[دفاع]] از [[حقوق]] آن هاست،<ref>المیزان، ج ۹، ص ۲۴۰؛ الجزیة و احکامها، ص ۲۳؛ المنار، ج ۱۰، ص ۳۴۷</ref> چنان که در [[حدیثی]] [[فلسفه]] اخذ [[جزیه]]، همسانی [[اموال]] و جان‌های آنان با اموال و جان‌های [[مسلمانان]] خوانده شده است؛<ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۷، ص ۱۴۸؛ نصب الرایه، ج ۶، ص ۳۹۱. </ref> به ویژه آنکه [[اهل کتاب]] در برخی از [[تکالیف]] و مسئولیت‌های حساس [[جامعه اسلامی]] مانند [[پاسداری از مرزها]] و [[جهاد]] [[مشارکت]] نداشتند <ref>تذکره الفقهاء، ج ۱، ص ۴۰۵؛ المغنی، ج ۱۰، ص ۳۶۷؛ الجزیة واحکامها، ص ۲۴.</ref> و مالیات‌هایی چون [[خمس]] و [[زکات]] بر عهده آنان نبود<ref>دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۴۷۳؛ فقه السنه، ج ۲، ص ۶۶۵.</ref>.

به تعبیر برخی [[فقها]] پرداخت جزیه در واقع بهای [[زندگی]] [[اهل ذمه]] در [[کشور اسلامی]] با [[حقوقی]] معادل مسلمانان است.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص ۴۳۸؛ منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۵۹؛ احکام القرآن، ج ۲، ص ۴۸۲. </ref> [[عقوبت]] شمردن جزیه که براساس [[قرارداد]] [[ذمه]] و بر اساس [[رضایت]] طرفین گرفته می‌‌شود <ref>المبسوط، طوسی، ج ۲، ص ۳۸؛ جامع المقاصد، ج ۳، ص ۴۴۰ - ۴۴۱. </ref> پذیرفتنی نیست. <ref>الجزیة و احکامها، ص ۲۴. </ref> به علاوه بر پایه [[احکام فقهی]]، از کسانی که [[توانایی]] پرداخت جزیه ندارند، دریافت نمی‌شود و اصولاً [[میزان]] جزیه نسبت به مالیات‌هایی که مسلمانان به [[حکومت اسلامی]] می‌‌پردازند ناچیز است<ref>الجزیة و احکامها، ص ۲۴.</ref>.

# [[دین]] امری [[قلبی]] است و با [[اجبار]] نمی‌توان کسی را به [[پذیرش]] قلبی آن واداشت: {{متن قرآن|ا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«در (کار) دین هیچ اکراهی نیست که رهیافت از گمراهی آشکار است پس، آنکه به طاغوت کفر ورزد و به خداوند ایمان آورد، بی‌گمان به دستاویز استوارتر چنگ زده است که هرگز گسستن ندارد و خداوند شنوای داناست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> البته اقامت اهل کتاب در [[سرزمین]] [[اسلامی]] خود زمینه آشنایی بیشتر آنان با [[اسلام]] و پذیرش اختیاری و [[قلبی]] آن را فراهم می‌‌سازد، چنان که برخی این نکته را یکی از اغراض [[تشریع]] [[جزیه]] شمرده‌اند<ref>بدائع الصنائع، ج ۲، ص ۳۸؛ ج ۷، ص ۱۱۰ - ۱۱۱؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص ۳۲.</ref>.

# [[اسلام]] نه تنها با [[اهانت]] و [[تحقیر]] دیگران [[مخالف]] است، بلکه [[مسلمانان]] را به [[نیکی]] کردن و [[عدالت]] ورزیدن به غیر مسلمانان و ذمیانی [[فرمان]] داده است که با مسلمانان به [[جنگ]] برنخاسته اند: {{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref> بنابر احادیثی، [[پیامبر اکرم]] {{صل}} [[آزار]] دادن [[اهل ذمه]] را به منزله آزار دادن خود شمرد؛<ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۷، ص ۱۴۷. </ref> همچنین خود را [[دشمن]] کسانی دانست که اهل ذمه را آزار دهند <ref>تحف العقول، ص ۲۷۲؛ الجامع الصغیر، ج ۲، ص ۵۴۷؛ کنز العمال، ج ۴، ص ۳۶۷</ref> یا به آنان [[ستم]] کرده، آنان را به بیشتر از توان خود [[مکلف]] کنند یا با [[اکراه]] از آنان چیزی بخواهند<ref>سنن ابی داود، ج ۲، ص ۴۵؛ میزان الحکمه، ج ۳، ص ۲۱۴۷؛ کنز العمال، ج ۴، ص ۳۶۴.</ref>.

# مراد از جمله {{متن قرآن|وَهُمْ صَاغِرُونَ}} به نظر بسیاری از [[عالمان]] [[اسلامی]]، [[تسلیم]] بودن [[اهل کتاب]] در برابر [[قوانین]] [[حکومت اسلامی]] و عدم [[تمرد]] آن هاست<ref>جواهرالکلام، ج ۲۱، ص ۲۷۱؛ نمونه، ج ۷، ص ۳۵۴ - ۳۵۵. </ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

== [[احکام]] و آثار جزیه ==

=== جزیه دهندگان ===

در [[آیه]] {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> مسلمانان [[مأمور]] شده‌اند که از اهل کتاب جزیه بگیرند. درباره مراد از اهل کتاب و نیز روا بودن دریافت جزیه از غیر اهل کتاب، آرای گوناگونی در [[فقه اسلامی]] مطرح است. به [[اتفاق]] [[فقهای شیعه]] و [[اهل سنت]] مصداق اصلی اهل کتاب [[یهود]] و [[نصارا]] هستند،<ref>جواهر الکلام، ج ۲۱، ص ۲۲۷؛ شرایع الاسلام، ج ۱، ص ۲۵۰؛ المغنی، ج ۱۰، ص ۳۸۷.</ref> بر این اساس فرقه‌های منتسب به [[یهود]] مانند [[سامره]]<ref>کشاف القناع، ج ۳، ص ۱۳۳.</ref> یا منتسب به [[نصارا]] مانند [[یعقوبیه]]، نسطوریه، ملکیه، فرنجه، [[رومیان]] و ارامنه <ref>المغنی، ج ۱۰، ص ۵۶۷؛ شرح السیر الکبیر، ج ۱۰، ص ۵۸۵.</ref> نیز مشمول [[حکم]] جزیه‌اند؛ همچنین به نظر [[فقهای شیعه]]<ref>المبسوط، طوسی، ج ۲، ص ۹؛ السرائر، ج ۲، ص ۵ - ۶؛ تحریرالاحکام، ج ۲، ص ۱۳۸.</ref> و بسیاری از [[فقهای اهل سنت]] <ref> المغنی، ج ۱۰، ص ۳۸۷؛ المجموع، ج ۱۹، ص ۲۹۰؛ الاقناع، ج ۲، ص ۲۲۲.</ref> از [[مجوسیان]] که در حکم [[اهل]] کتاب‌اند، نیز [[جزیه]] دریافت می‌‌شود. برخی در مورد [[الحاق]] [[مجوس]] به [[اهل کتاب]] به [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَادُوا وَالصَّابِئِينَ وَالنَّصَارَى وَالْمَجُوسَ وَالَّذِينَ أَشْرَكُوا إِنَّ اللَّهَ يَفْصِلُ بَيْنَهُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ}}<ref>«خداوند میان کسانی که ایمان دارند و کسانی که یهودی‌اند و صابئان و مسیحیان و زرتشتیان و کسانی که شرک می‌ورزند در روز رستخیز داوری می‌کند، بی‌گمان خداوند بر هر چیزی گواه است» سوره حج، آیه ۱۷.</ref> استناد کرده‌اند؛ زیرا در این آیه مجوس همراه با یهود و نصارا در برابر [[مشرکان]] قرار گرفته‌اند.<ref> الجزیة و احکامها، ص ۴۲.</ref> در این زمینه، [[حدیثی]] از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز [[نقل]] شده است<ref>الامالی، ص ۳۶۵؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۹؛ کنز العمال، ج ۴، ص ۵۰۲.</ref>.

بنابر [[احادیث]] منقول از [[امامان]] {{عم}}، مجوسیان دارای [[پیامبر]] و کتابی بوده‌اند؛ ولی پیامبرشان را کشتند و کتابشان را سوزاندند؛<ref> من لایحضره الفقیه، ج ۲، ص ۵۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۲۷؛ بحار الانوار، ج ۱۴، ص ۴۶۳.</ref> اما برخی مجوس را به [[بت پرستان]] ملحق کرده‌اند که از آنان جزیه گرفته نمی‌شود <ref> ر. ک: جواهر الکلام، ج ۲۱، ص ۲۲۸؛ ر. ک: دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۳، ص ۳۷۳.</ref> درباره [[گرفتن جزیه]] از [[صابئان]] نیز [[اختلاف]] نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای اهل سنت آنان را به نصارا یا یهود یا مجوس منتسب دانسته، گرفتن جزیه از آنان را جایز می‌‌دانند؛<ref> الام، ج ۴، ص ۲۵۴؛ بدائع الصنائع، ج ۷، ص ۱۱۰؛ کشاف القناع، ج ۳، ص ۱۳۳.</ref> اما بیشتر فقهای امامی از آن رو که آنها را [[مشرک]] و [[بت]] پرست شمرده‌اند، مشمول [[حکم]] [[جزیه]] ندانسته‌اند.<ref>الحدائق، ج ۲۴، ص ۲۴؛ کشف اللثام، ج ۷، ص ۲۱۷ - ۲۱۸؛ الجزیة و احکامها، ص ۷۶.</ref> برخی به [[فقهای اهل سنت]] نسبت داده‌اند که جزیه از [[اهل کتاب]] [[عرب]] دریافت نمی‌شود،<ref>ر. ک: الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۰؛ دراسات فی ولایة الفقیه، ج ۲، ص ۳۶۸؛ الجزیة واحکامها، ص ۸۸.</ref> زیرا آنان یا باید [[اسلام]] را بپذیرند یا [[مسلمانان]] با آنان وارد [[جنگ]] می‌‌شوند؛<ref> المغنی، ج ۱۰، ص ۵۷۴؛ شرح السیر الکبیر، ج ۱۰، ص ۵۸۶.</ref> ولی فقهای امامی و بیشتر فقهای اهل سنت این نظریه را مردود شمرده و عموم [[آیه]] {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> را شامل همه اهل کتاب (عرب یا [[غیر عرب]]) دانسته‌اند.<ref> الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۰؛ منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۶۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۱۱۰.</ref> [[سیره پیامبر اکرم]] {{صل}} نیز دریافت جزیه از [[اعراب]] اهل کتاب بود؛<ref>الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۰؛ الام، ج ۴، ص ۲۵۵.</ref> همچنین در مورد [[گرفتن جزیه]] از [[کافران]] غیر اهل کتاب و نیز [[مشرکان]] دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ فقهای امامی <ref> الخلاف، ج ۵، ص ۵۳۹؛ ریاض المسائل، ج ۷، ص ۴۹۰؛ الجزیة و احکامها، ص ۷۶.</ref> و برخی از فقهای اهل سنت <ref> المجموع، ج ۱۹، ص ۳۸۷؛ المغنی، ج ۱۰، ص ۳۸۷.</ref> جزیه گرفتن از آنها را جایز نمی‌دانند. [[دلیل]] این امر به نظر برخی عموم آیاتی است که مسلمانان را به جنگ با مشرکان [[فرمان]] داده است؛<ref> الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۰؛ ریاض المسائل، ج ۷، ص ۴۹۰؛ سبل السلام، ج ۴، ص ۴۷.</ref> مانند {{متن قرآن|فَإِذَا انْسَلَخَ الْأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَخَلُّوا سَبِيلَهُمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«و چون ماه‌های حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.</ref>؛ نیز {{متن قرآن|فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا ذَلِكَ وَلَوْ يَشَاءُ اللَّهُ لَانْتَصَرَ مِنْهُمْ وَلَكِنْ لِيَبْلُوَ بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ وَالَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَلَنْ يُضِلَّ أَعْمَالَهُمْ}}<ref>«پس هرگاه با کافران (حربی) روبه‌رو شدید (آنان را) گردن بزنید تا چون آنها را از توان انداختید اسیر بگیرید و از آن پس یا منّت بگذارید (و آزادشان کنید) و یا سربها بگیرید تا جنگ، به پایان آید، (فرمان خداوند) چنین است و اگر خدا می‌خواست از آنان انتقام می‌گرفت لیک (نگرفت) تا شما را به یکدیگر بیازماید و آنان که در راه خداوند کشته شدند هرگز (خداوند) کارهایشان را بیراه نمی‌سازد» سوره محمد، آیه ۴.</ref>؛ {{متن قرآن|وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ بِمَا يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و با آنان نبرد کنید تا آشوبی بر جا نماند و دین، یکجا از آن خداوند باشد پس اگر (از کفر و شرک) باز ایستند بی‌گمان خداوند از آنچه می‌کنند آگاه است» سوره انفال، آیه ۳۹.</ref>؛ همچنین به آیه {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> استناد کرده‌اند که تنها از [[اهل کتاب]] برای [[گرفتن جزیه]] یاد کرده است <ref>الخلاف، ج ۵، ص ۵۳۹؛ المجموع، ج ۱۹، ص ۳۸۷.</ref>. مستند دیگر، [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ لِلْمُخَلَّفِينَ مِنَ الْأَعْرَابِ سَتُدْعَوْنَ إِلَى قَوْمٍ أُولِي بَأْسٍ شَدِيدٍ تُقَاتِلُونَهُمْ أَوْ يُسْلِمُونَ فَإِنْ تُطِيعُوا يُؤْتِكُمُ اللَّهُ أَجْرًا حَسَنًا وَإِنْ تَتَوَلَّوْا كَمَا تَوَلَّيْتُمْ مِنْ قَبْلُ يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا}}<ref>«به جهادگریزان از تازی‌های بادیه‌نشین بگو: به زودی به سوی قومی سخت جنگجو فرا خوانده خواهید شد که با آنان کارزار کنید (تا کشته شوند) یا اسلام آورند آنگاه، اگر فرمان برید خداوند پاداشی نیکو به شما خواهد داد و اگر روی برتابید چنان که پیش‌تر روی برتافتید شما را عذابی دردناک خواهد کرد» سوره فتح، آیه ۱۶.</ref> است که به [[جنگ]] با [[مشرکان]] تا [[پذیرش اسلام]] [[فرمان]] داده است.<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱۰، ص ۷؛ شرح السیر الکبیر، ج ۱، ص ۷۶.</ref> در این زمینه به [[احادیث]] نیز استناد شده است؛<ref>الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۰؛ ریاض المسائل، ج ۷، ص ۴۹۱.</ref> ولی برخی [[فقها]] [[جزیه]] گرفتن از همه [[کافران]] را جایز شمرده<ref> ر. ک: تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۳۶۱؛ فقه السنه، ج ۲، ص ۶۶۴؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص ۳۱۲.</ref> و برخی دیگر کافران [[عرب]]<ref>ر. ک: المغنی، ج ۱۰، ص ۳۸۷ - ۳۸۸؛ شرح السیر الکبیر، ج ۱۰، ص ۵۸۷ - ۵۸۹؛ نیل الاوطار، ج ۸، ص ۲۱۴.</ref> و [[مرتدان]] از [[اسلام]] <ref>تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۷۱؛ المجموع، ج ۱۹، ص ۲۸۹؛ نیل الاوطار، ج ۸، ص ۲۱۴.</ref> را استثنا کرده‌اند.

جزیه تنها بر مردان بالغ و [[آزاد]] و [[عاقل]] [[واجب]] است،<ref> الکافی فی الفقه، ص ۲۴۹؛ الام، ج ۴، ص ۱۸۶ - ۱۸۷.</ref> چنان که این امر از آیه {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> قابل دریافت است<ref>تفسیر قرطبی، ج ۸، ص ۷۲.</ref>، بر این اساس [[زنان]]، [[کودکان]]، دیوانگان، بردگان و افراد زمینگیر از پرداخت جزیه معاف‌اند؛<ref>الکافی فی الفقه، ص ۲۴۹؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱۰، ص ۷۹.</ref> ولی ظاهریان پرداخت جزیه را بر زنان هم واجب شمرده‌اند<ref> المحلی، ج ۷، ص ۳۴۷.</ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

=== پرداخت جزیه ===

از [[وظایف]] [[اهل ذمه]] پرداخت جزیه به [[حکومت اسلامی]] است: {{متن قرآن|حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref> الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۳؛ منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۶۶، ۹۶۹؛ المغنی، ج ۱۰، ص ۴۳۷.</ref>، بر این اساس، [[امتناع]] آنان از دادن جزیه سبب [[نقض عهد]] شده، [[جنگ]] و مقابله با آنان جایز می‌‌شود.<ref>. تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص ۴۴۲؛ منتهی المطلب، ج ۲، ص ۹۶۹؛ المجموع، ج ۱۹، ص ۴۲۳ - ۴۲۴.</ref> درباره مراد از {{متن قرآن|عَنْ يَدٍ}} در این [[آیه]]، آرای گوناگونی مطرح شده است؛ بسیاری از [[فقها]] معتقدند که پرداخت [[جزیه]] باید بدون واسطه و دست به دست انجام گیرد نه با واسطه [[نایب]] یا فردی دیگر<ref> احکام القرآن، ج ۲، ص ۴۷۹؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ بحار الانوار، ج ۲۱، ص ۱۸۹.</ref> یا آنکه جزیه نقدا پرداخت شود نه به صورت نسیه.<ref> مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۴؛ جواهر الکلام، ج ۲۱، ص ۲۴۸؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص ۳۰.</ref> برخی دیگر بر آن‌اند که این تعبیر کنایه از [[قدرت]] است؛ یعنی پرداخت جزیه باید همراه با قدرت و [[سلطه]] [[حکومت اسلامی]] بر آنان باشد <ref>مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۴؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص ۳۰.</ref> و شماری آن را کنایه از [[اطاعت]] [[اهل ذمه]] از حکومت اسلامی دانسته‌اند.<ref>الکشاف، ج ۲، ص ۱۸۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۶، ص ۳۰.</ref> مراد از تعبیر {{متن قرآن|وَهُمْ صَاغِرُونَ}} را برخی [[تسلیم]] بودن [[اهل کتاب]] در برابر حکومت اسلامی و [[التزام]] آنان به [[قوانین اسلام]] و اجرای آنها دانسته‌اند.<ref> المبسوط، طوسی، ج ۲، ص ۴۳؛ تذکرة الفقهاء، ج ۹، ص ۳۱۷؛ المجموع، ج ۱۹، ص ۴۰۸.</ref> البته در این باره آرای گوناگون دیگری نیز [[نقل]] شده <ref>جامع البیان، ج ۱۰، ص ۱۴۰ - ۱۴۲؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص ۳۶۱؛ مجمع البیان، ج ۵، ص ۳۴.</ref> که برخی از آنها با [[روح]] [[تعالیم قرآن]] و [[اسلام]] سازگار نیست و نمی‌توان پذیرفت<ref> المیزان، ج ۹، ص ۲۴۳؛ الجزیة و احکامها، ص ۴۸ - ۴۹؛ حقوق اقلیتها، ص ۱۰۳.</ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

=== [[مصرف]] جزیه ===

به [[اعتقاد]] برخی، مصرف جزیه همان مصرف فیء است؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص ۴۴۴؛ روضة الطالبین، ج ۷، ص ۵۰۸؛ فتح الباری، ج ۶، ص ۱۹۳.</ref> لکن برخی گفته‌اند مصرف جزیه [[مجاهدان]] و رزمندگان‌اند.<ref> الخلاف، ج ۴، ص ۲۱۸؛ القواعد والفوائد، ج ۱، ص ۱۸۴.</ref> به گفته برخی دیگر، در [[عهد]] [[رسول اللّه]] {{صل}} مستحقین [[جزیه]] [[مهاجران]] بودند و پس از آنها جزیه از آن کسانی است که در [[یاری]] [[اسلام]] و [[دفاع]] از سایر [[مسلمانان]] [[جانشین]] آنها شدند<ref> النهایه، ص ۱۹۳.</ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

=== [[حقوق]] [[اهل ذمه]] ===

در برابر [[تکلیف]] جزیه و سایر [[وظایف]] ذمیان، [[حفظ جان]] و [[مال]] آنان بر [[حکومت اسلامی]] لازم است. در [[آیه]] {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> [[جنگ]] با [[اهل کتاب]] و [[امنیت]] نداشتن [[جان]] و مال آنان تا [[زمان]] پرداخت جزیه مقرر شده است، پس مفهوم آیه آن است که در صورت پرداخت جزیه این آثار از میان می‌‌رود و امنیت جانی و [[مالی]] برای آنان برقرار می‌‌شود.<ref> الفقه الاسلامی، ج ۸، ص ۵۸۸۳؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱۰، ص ۷.</ref> در آیه {{متن قرآن|ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الذِّلَّةُ أَيْنَ مَا ثُقِفُوا إِلَّا بِحَبْلٍ مِنَ اللَّهِ وَحَبْلٍ مِنَ النَّاسِ وَبَاءُوا بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ وَضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ كَانُوا يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ الْأَنْبِيَاءَ بِغَيْرِ حَقٍّ ذَلِكَ بِمَا عَصَوْا وَكَانُوا يَعْتَدُونَ}}<ref>«جز در پناه خداوند یا پناه مردم هر جا یافته شوند محکوم به خواری‌اند و دچار خشمی از سوی خداوند و محکوم به تهیدستی شدند، آن بدین رو بود که آنان به آیات خداوند کفر می‌ورزیدند و پیامبران را ناحقّ می‌کشتند، آن، از این رو بود که نافرمانی ورزیدند و تجاوز می‌کرد» سوره آل عمران، آیه ۱۱۲.</ref> نیز اهل کتاب سزاوار [[ذلت]] و خواریِ مستمر به شمار رفته‌اند، مگر اینکه به ریسمانی از [[خدا]] و ریسمانی از [[مردم]] [[تمسک]] جویند. به نظر [[مفسران]]، مراد از {{متن قرآن|الذِّلَّةُ}} در آیه [[خواری]] اهل کتاب و [[حرمت]] نداشتن جان و مال آنان <ref>التفسیر الکبیر، ج ۸، ص ۱۹۵؛ مواهب الرحمن، ج ۶، ص ۲۲۲.</ref> و مراد از {{متن قرآن|حَبْلٍ مِنَ النَّاسِ}} انعقاد قرار داد [[ذمه]] با مسلمانان و پرداخت جزیه است.<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۱، ص ۴۰۵؛ البحر المحیط، ج ۳، ص ۳۴.</ref> در [[احادیث]] هم تعرض به جان و مال اهل ذمه پس از [[پذیرش]] [[قرارداد]] و پرداخت جزیه به شدت منع شده است<ref> الکافی، ج ۵، ص ۱۱؛ وسائل الشیعه، ج ۱۵، ص ۲۶؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۳، ص ۲۲۰.</ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

=== [[سقوط]] جزیه ===

با [[مسلمان]] شدن هر ذمّی جزیه او ساقط می‌‌شود.<ref> الفقه الاسلامی، ج ۸، ص ۵۸۸۳؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱۰، ص ۷.</ref> برخی با [[استدلال]] به آیه {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> گفته‌اند که زمینه پرداخت [[جزیه]]، [[تحقیر]] یا [[تسلیم]] ذمی است که با [[اسلام آوردن]] ذمی زمینه ای برای این امر نمی‌ماند.<ref>الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۷؛ مختلف الشیعه، ج ۴، ص ۴۴۰.</ref> برخی نیز [[دلیل]] این امر را [[آیه]] {{متن قرآن|فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}<ref>«(با این همه) اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند برادران دینی شمایند و ما آیات را برای گروهی که می‌دانند روشن می‌داریم» سوره توبه، آیه ۱۱.</ref> دانسته‌اند که از [[برادری]] [[کافران]] با [[مسلمانان]] در صورت [[توبه]] از [[کفر]] و [[اقامه نماز]] و پرداخت [[زکات]] سخن به میان آورده است<ref>فقه القرآن، ج ۱، ص ۲۵۶.</ref>؛ ولی برخی برآن‌اند که با [[پذیرش اسلام]] نیز جزیه ساقط نمی‌شود؛<ref>مختلف الشیعه، ج ۴، ص ۴۴۰.</ref> همچنین برخی [[فقها]] جزیه را از عهده کسانی که دچار [[فقر]] می‌‌شوند ساقط دانسته‌اند، زیرا آیاتی از [[قرآن]] [[انسان‌ها]] را تنها به اندازه توان خود [[مکلف]] شمرده است<ref>الخلاف، ج ۵، ص ۵۴۶ - ۵۴۷؛ الجزیة واحکامها، ص ۱۰۹؛ شرح السیر الکبیر، ج ۱۰، ص ۵۹۸.</ref> {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند: هر کس آنچه نیکی ورزیده به سود خود و آنچه بدی کرده است به زیان خویش است؛ پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا لغزیدیم بر ما مگیر، پروردگارا! بر دوش ما بار گران مگذار چنان که بر دوش پیشینیان ما نهادی؛ پروردگارا! چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای؛ تو سرور مایی، پس ما را بر گروه کافران پیروز فرما» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>؛ {{متن قرآن|لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا}}<ref>«توانگر باید از توانگری خویش و آنکه روزی بر او تنگ شده از آنچه خدا به وی داده است هزینه کند؛ خداوند هیچ کس را جز به آنچه بدو داده است تکلیف نمی‌کند؛ زودا که خداوند پس از سختی، آسانی برگمارد» سوره طلاق، آیه ۷.</ref>؛ ولی فقهایی دیگر با استناد به عموم آیه {{متن قرآن|قَاتِلُوا الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ حَتَّى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ}}<ref>«با آن دسته از اهل کتاب که به خداوند و به روز بازپسین ایمان نمی‌آورند و آنچه را خداوند و پیامبرش حرام کرده‌اند حرام نمی‌دانند و به دین حق نمی‌گروند جنگ کنید تا به دست خود با خواری جزیه بپردازند» سوره توبه، آیه ۲۹.</ref> گفته‌اند که بر [[فقیر]] ذمی نیز پرداخت جزیه [[واجب]] است؛ ولی تا [[زمان]] برطرف شدن فقر به او [[فرصت]] داده می‌‌شود؛<ref>مختلف الشیعه، ج ۴، ص ۴۳۸؛ الجزیة و احکامها، ص ۱۰۸؛ فقه القرآن، ج ۱، ص ۲۵۵ـ ۲۵۶.</ref> همچنین در برخی [[احادیث]] از [[سقوط]] جزیه در صورت [[مشارکت]] [[اهل ذمه]] در [[جنگ]] با [[مشرکان]] [[سخن]] به میان آمده است.<ref>دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۳۸۰؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص ۱۲۱؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۱۳، ص ۲۱۸.</ref> برخی از فقها نیز در مواردی مانند مشارکت اهل ذمه در [[جنگ با دشمنان]] [[اسلام]] <ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۴۶؛ آثار الحرب، ص ۶۹۸.</ref> یا پرداخت مالیات‌های مقرر از سوی [[حکومت اسلامی]]<ref>الجزیة و احکامها، ص ۱۴۵ - ۱۴۶.</ref> پرداخت جزیه را ساقط دانسته‌اند؛ همچنین در صورت [[مرگ]] ذمی، یا داشتن عذرهای موجه و نیز [[ناتوانی]] [[دولت اسلامی]] از [[حمایت]] اهل ذمه پرداخت جزیه ساقط می‌‌گردد،<ref>احکام الذمیین، ص ۱۴۹.</ref> چنان که در منابع گزارش‌های متعددی از [[سقوط]] [[جزیه]] در [[صدر اسلام]] بر اثر [[حمایت]] نکردن [[حکومت اسلامی]] از [[اهل ذمه]] [[نقل]] شده است<ref>الجزیة و احکامها، ص ۳۰ - ۳۳.</ref>.<ref>[[سید سعید حسینی|حسینی، سید سعید]]، [[جزیه (مقاله)|مقاله «جزیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

== منابع ==

{{منابع}}

== پانویس ==

[[رده:جزیه]]