←جستارهای وابسته
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
[[شاهد]] عینی بر وجود و استمرار تفسیر در آن عصر، یکی وجود [[مفسران]] بسیار در آن عصر است که در طبقات مفسران و منابع رجال‌شناسی و کتاب‌های [[علوم قرآنی]] و مقدمۀ برخی [[تفاسیر]] از آنها یاد شده است، و دوم، [[آثار تفسیری]] فراوانی است که در آن عصر پدید آمده و برخی مفقود و برخی به دست ما رسیده است.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۴۹-۵۳.</ref> | [[شاهد]] عینی بر وجود و استمرار تفسیر در آن عصر، یکی وجود [[مفسران]] بسیار در آن عصر است که در طبقات مفسران و منابع رجال‌شناسی و کتاب‌های [[علوم قرآنی]] و مقدمۀ برخی [[تفاسیر]] از آنها یاد شده است، و دوم، [[آثار تفسیری]] فراوانی است که در آن عصر پدید آمده و برخی مفقود و برخی به دست ما رسیده است.<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۴۹-۵۳.</ref> | ||
==کتاب‌های تفسیری مفقود == | |||
در برخی منابع، از [[کتاب‌های تفسیری]] مفقودی یاد شده که چون مؤلفان آنها در بحث [[مفسران]] [[عصر حضور]] معرفی شده‌اند و از خصوصیات خود آن کتاب‌ها به اطلاع قابل توجهی دست نیافته‌ام، به ذکر عناوین آن و آدرس منابعی که از وجود آنها خبر داده‌اند، اکتفا می‌شود: | |||
#تفسیر القرآن وهب بن منبّه صنعانی (۱۲۰ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۱؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۵۰۱.</ref>؛ | |||
#تنزیل القرآن زهری (۱۲۴ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۳۷.</ref>؛ | |||
#تفسیر محمد بن سیف حدّانی (حدود ۱۳۰ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۳۷؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۵۴.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن عیسی بن میمون جرشی (حدود ۱۳۰ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۰۹؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۸۰۵.</ref>؛ | |||
#معانی القرآن واصل بن عطا (۱۳۱ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۵۶.</ref>؛ | |||
#تفسیر سعید بن مهران (۱۵۶ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۱۱.</ref>؛ | |||
#التفسیر حسین بن واقد (۱۵۹ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۶۰، رقم ۱۵۶.</ref>؛ | |||
#معانی القرآن ابن ابی سارۀ رؤاسی (...)<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۳۱.</ref>؛ | |||
#اعراب القرآن ابن ابی سارۀ رؤاسی (...)<ref>ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۲۴، رقم ۸۸۳؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۲۰۵.</ref>؛۱ | |||
#تفسیر القرآن شبل بن عباد مکی (حدود ۱۶۰ ه.ق)، یکی از مصادر الکشف و البیان ثعلبی<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۲۵ و ۲۲۶؛ همین کتاب، ص۲۳۷، رقم ۲۷.</ref>؛۲ | |||
#تفسیر ابو کدینه<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۷۶، رقم ۶۹۲.</ref>، هم‌طبقه مالک (۱۷۹ ه.ق) و ثوری (۱۶۱ ه.ق)؛ | |||
#تفسیر مخطوط نافع مدنی (۱۶۹ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۹۹.</ref>؛۴ | |||
#تفسیر القرآن<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۶۵؛ زرکلی، الأعلام، ج۳، ص۳۰۶.</ref> عبد الرحمان بن رستم (۱۷۱ ه.ق)؛ | |||
#معانی القرآن کوچک و بزرگ یونس بن حبیب (۱۸۲ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۸۶.</ref>؛ | |||
#تفسیر مسیب بن شریک (۱۸۶ ه.ق)؛ ثعلبی در الکشف و البیان از آن یاد کرده است<ref>حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۵۸؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۷۳.</ref>. | |||
#تفسیر القرآن، موسی بن عبد الرحمان ثقفی (حدود ۱۹۰ ه.ق) (مخطوط از سوره ۱۹ تا سوره ۳۷)؛ برخی گفته‌اند تفسیر یادشده از آن ابن عباس است<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۹۲؛ سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، جزء ۱، ص۹۰، رقم ۹.</ref>. | |||
#التفسیر وکیع (۱۹۷ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۵۷.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن ابن وهب (۱۹۷ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۳۲۸.</ref>؛ | |||
#کتاب فی تفسیر القرآن هواری<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۹۱. تفسیری با عنوان تفسیر کتاب الله العزیز از هوّاری چاپ شده و موجود است ولی معلوم نیست که آن تفسیر این کتاب باشد (ر.ک: همین کتاب، ص۴۸۵-۴۸۶).</ref> (اواخر قرن ۲ یا اوائل قرن ۳)<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۹۱، رقم ۲۷۵؛ همچنین ر.ک: بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۵۱۲؛ همو، ایضاح المکنون، ج۳، ص۳۱۰.</ref>؛ | |||
#غریب القرآن نضر بن شمیّل (۲۰۳ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۰۲.</ref>؛ | |||
#لغات القرآن هیثم بن عدی (۲۰۶ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۵۵.</ref>؛ | |||
#اعراب القرآن قطرب (۲۰۶ ه.ق)<ref>ر.ک: ابن ندیم، الفهرست، ص۵۸؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۵۵؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۶، ص۹ و ۱۰.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن واقدی (۲۰۷ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۹۴.</ref>؛ | |||
#لغات القرآن سعید بن اوس (۲۱۵ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۸۰.</ref>؛ | |||
#غریب القرآن اصمعی (۲۱۶ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۵۵.</ref>؛ | |||
#تفسیر فضل بن دکین (۲۱۹ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۹.</ref>؛ | |||
#معانی القرآن قاسم بن سلّام (۲۲۲ ه.ق)؛ گفته‌اند آنچه در کتاب‌های ابو عبیده، قطرب، اخفش، کسائی و فرّاء بوده با آثار و اساتید و تفاسیر صحابه، تابعین و فقها در آن گرده آمده است<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۶.</ref>. | |||
#مصادر القرآن ابراهیم بن یحیی یزیدی (۲۲۵ ه.ق)؛ ابن ندیم گفته است: به سورۀ حدید که رسیده از دنیا رفته است<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۵؛ ابن ندیم، الفهرست، ص۵۶.</ref>. | |||
#تفسیر ابن صبیح<ref>آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج۴، ص۲۴۳، رقم ۱۱۸۳؛ رجال النجاشی، ص۷۸، طوسی، الفهرست، ص۲۳.</ref> مروی عنه علی بن حسن بن علی بن فضال<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۱۲۷-۱۲۸.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن سنید مصّیصی (۲۲۶ ه.ق)<ref>بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۱۳۰۴؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۰۹؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۵۲.</ref>؛ | |||
#التفسیر یا تفسیر القرآن سعید خراسانی (۲۳۷ ه.ق)؛ یکی از مصادر ثعلبی در الکشف و البیان<ref>حاج خلیفة، کشف الظنون، ج۱، ص۴۴۹؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۳۸۸؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۱۱؛ سزگین، تاریخ التراث العربی، ج۱، ص۱۹۶.</ref>؛ | |||
#التفسیر عبد الغنی ثقفی (۲۳۹ ه. ق ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۲۴.</ref>؛ | |||
#احکام القرآن یحیی بن آدم (۲۳۰ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۶۱.</ref>؛ | |||
#غریب القرآن محمد بن سلّام (۲۳۱ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۵۱ و ۱۵۲.</ref>؛ | |||
#اسباب النزول مدینی (۲۳۴ ه.ق)<ref>حاج خلیفة، کشف الظنون؛ ج۱، ص۷۶؛ کحاله، معجم المؤلفین، ج۷، ص۱۳۲؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۳۶۷. </ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن مقدّمی (۲۳۴ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۰۰؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۹۷.</ref>؛ | |||
#التفسیر فلّاس (۲۳۵ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۲۲۶.</ref>؛ | |||
#التفسیر سریج (۲۳۵ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۷۸.</ref>؛ | |||
#متشابه القرآن ابو الهذیل (۲۳۵ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۶۲۵.</ref>؛ | |||
#متشابه القرآن جعفر بن حرب همدانی (۲۳۶ ه.ق)<ref>ابن ندیم، الفهرست، ص۳۹؛ داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۲۴.</ref>؛ | |||
#اعراب القرآن عبد الملک بن حبیب (۲۳۸ ه.ق)؛ | |||
# تفسیر عبد الملک بن حبیب (۲۳۸ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۴۹ و ۳۵۰.</ref>؛ | |||
#احکام القرآن احمد بن معذّل (۲۴۰ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۹۳؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۸۰.</ref>؛ | |||
#احکام القرآن ابراهیم بن خالد (۲۴۰ یا ۲۴۶ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۷؛ بغدادی، هدیة العارفین، ج۵، ص۲؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۱۳.</ref>؛ | |||
#التفسیر احمد بن محمد بن حنبل (۲۴۱ ه.ق)<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۷۱؛ ابن ندیم با عنوان: کتاب التفسیر از این کتاب خبر داده است (ر.ک: الفهرست، ص۲۸۵؛ بغدادی با عنوان تفسیر القرآن از این تفسیر یاد کرده است (هدیة العارفین، ج۵، ص۴۸).</ref> مشتمل بر ۱۲۰۰۰۰ حدیث<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۷۱.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن بیکندی (۲۴۳ ه.ق)<ref>بغدادی، هدیة العارفین، ج۱، ص۵۱۵؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۷۲۷.</ref>؛ | |||
#غریب القرآن ابن سکّیت (۲۴۴ ه.ق)؛ | |||
#التفسیر حمدویه (۲۴۴ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۴۵، رقم ۴۱۸.</ref>؛ | |||
#احکام القرآن علی بن حجر (۲۴۴ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۳۹۶.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن قاسم رسّی (۲۴۶ ه.ق)<ref>نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۳۱.</ref>؛ | |||
#احکام القرآن حفص بن عمر (۲۴۶ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۶۲.</ref>؛ | |||
#اعراب القرآن سجستانی (۲۴۸ ه.ق)<ref>ر.ک: داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۱۱.</ref>؛ | |||
#تفسیر ابراهیم بن حسین قرطبی (۲۴۹ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۶.</ref>؛ | |||
#التفسیر فلاس (۲۴۹ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۷.</ref>؛ | |||
#التفسیر جلفری (حدود ۲۵۰ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۹۱؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۵۸.</ref>؛ | |||
#تفسیر یوسف بن موسی (۲۵۲ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۸۴.</ref>؛ | |||
#تفسیر یعقوب بن ابراهیم (۲۵۲ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۳۷۷.</ref>؛ | |||
#لغات القرآن محمد بن یحیی (۲۵۳ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۲۶۷، رقم ۵۹۶.</ref>؛ | |||
#التفسیر دارمی سمرقندی (۲۵۵ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۳۷.</ref>؛ | |||
#التفسیر الکبیر بخاری (۲۵۶ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۰۴.</ref>؛ | |||
#التفسیر اشجّ (۲۵۷ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۲۲۸.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن ابن ابی الثلج (محمد بن عبد الله بغدادی) (متوفای ۲۵۷ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۲، ص۱۵۷؛ نویهض، معجم المفسرین، ج۲، ص۵۵۶.</ref>؛ | |||
#التفسیر احمد بن فرات (۲۵۸ ه.ق)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۶۲.</ref>؛ | |||
#التفسیر قطّان (۲۶۰ ه. ق یا اندکی پیش از آن)<ref>داوودی، طبقات المفسرین، ج۱، ص۱۱۴.</ref>؛ | |||
#تفسیر القرآن قاسم بن خلیل دمشقی (ق ۳)<ref>ر.ک: نویهض، معجم المفسرین، ج۱، ص۴۳۲.</ref>..<ref>[[علی اکبر بابایی|بابایی، علی اکبر]]، [[تاریخ تفسیر قرآن (کتاب)|تاریخ تفسیر قرآن]]، ص ۳۹۲-۳۹۶.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||