امید

امید از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: امید در قرآن - امید در معارف مهدویت - امید در معارف دعا و زیارات - امید در معارف و سیره نبوی - امید در معارف و سیره علوی - امید در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مفهوم‌شناسی امید

امید در لغت به معنای گمان وقوع خیری ممکن‌الحصول در آینده آمده است. معانی ترس، توقع، انتظار و شوق نیز برای آن ذکر شده است. شاید بتوان گفت این معانی به لوازم معنای امید یا به بخشی از آن اشاره دارد، زیرا از آن رو که متعلق امید امری ممکن الحصول است نه قطعی، و ترس از تحقق نیافتن آن وجود دارد امید را به خوف معنا کرده‌اند و از آن رو که متعلَّق امید، امری خیر و مسرّت بخش است و طبعا موجب اشتیاق شخص امیدوار به آن امر شده و حالت انتظار و توقع به او دست می‌دهد، امید را به توقع و شوق و انتظار معنا کرده‌اند.

ارزش و جایگاه امید

امید و آرزو از مؤثرترین عوامل سرزندگی، پویایی روانی، و تلاش و حرکت در حیات انسان است. جوهرۀ امیدواری، "خوش‌بینی" نسبت به آینده است. امیدواری در جایی است که امکان نومیدی وجود دارد و یا می‌تواند پدیدار شود. امید، معطوف به نجات است، و خروج از تاریکی، نا‌هنجاری، جدایی، غربت یا بندگی را شامل می‌شود. امید، توکل به غلبه نهایی حق و عشق الهی است. امیدواری، موجب جلوگیری از یأس و سرخوردگی می‌شود؛ زیرا وعده‌های پیروزی حتمی، از منظر روان‌شناختی در شخص منتظر ثبات روحی و پایداری روانی پدید می‌آورد.

ضرورت امید

امید، محرّک انسان برای رویارویی با آینده است که برخی آن را انگیزه و برخی دیگر هم آن را نیاز می‌دانند. آدمی، پیوسته و در پی انجام هر کاری، دنبال غایت و مقصودی مشخص بوده و قبل از اقدام به آن نیز، نیازمند انگیزه‌ای برای آغاز عمل است. بر این اساس، انسان برای تداوم زندگی و تحمل دشواری‌ها نیازمند انگیزه‌ای نیرومند است که در پدیده امید به آینده تجلی می‌یابد، آینده‌ای بسی زیباتر و بهتر از امروز. اگر انسان بتواند تصویرهای ذهنی خود را مدیریت کند و به جای تصاویر درهم و برهم، آشفته و منفی، تصاویری زیبا از آینده بسازد، احساسی شادمانه خواهد داشت. آینده را تصاویر ذهنی انسان می‌سازند؛ یعنی انسان، هر انتظار و تصویری از آینده داشته باشد، به نوعی همان انتظار و تصویر تحقق خواهد یافت. اگر انسان می‌خواهد در زندگی احساس شادمانی و شادکامی کند، بایستی با امید زندگی کند.

اقسام امید

روان‌شناسان مسلمان، از منابع و معارف اسلامی، دو نوع امید، امید حقیقی و راستین و امید واهی و دروغین استنباط نموده و برای هر کدام ویژگی و پیامدهای روانی مشخّص تبیین کرده‌اند:

1. امید راستین: امید حقیقی و راستین، چنان‌که امام علی (ع) فرموده است: واقع‌بینانه و اصیل است و همان‌طور که تشنه با نوشیدن آب سیراب می‌شود، شخص امیدوار نیز پس از رسیدن به هدف خود کامیاب می‌گردد. امید راستین، ویژگی‌هایی دارد که عبارت‌اند از: خدامحوری (امید به خدا)، جهت‌گزینی به سوی آینده و افق‌های فراسو، انتخاب آینده پُربار برای جبران ضرر گذشته و انتظار آینده پُربار. در این میان، خدامحوری جزء ویژگی‌های اصلی است و در کردار و گفتار فرد، انعکاس آن دیده می‌شود: "پس هر کس به خدا امیدوار باشد باید امید او در کردارش آشکار شود، هر امیدی جز امید به خدای تعالی ناخالص است". هم‌چنین امام علی (ع) کسانی را به اهل بیت (ع)، احساس دوستی و مودّت دارند در زمره امیدواران به رحمت پروردگار قرار می‌دهد.
2. امید دروغین: امید دروغین، نطقه مقابل امید راستین است. همان‌طور که تشنه به سراب نمی‌رسد، شخص دارای امید کاذب نیز پس از رسیدن به هدف دروغین، ناکام می‌شود. این نوع امید، یا به عبارت دقیق‌تر شِبه امید نیز دارای دارای ویژگی‌های است: مبتنی بر عمل صالح نیست، بلکه بر اساس آرزوهای طولانی و پوشالی است. شخصی که این شِبه امید را دارد متکبّر نه متواضع و افزون‌خواهی او مشهود است. در امید راستین، محور امید خداوند است ولی در امید دروغین غیر خدا کانون امیدواری است. بر عکس امید راستین که آینده‌محور و فرصت‌ساز است، امید دروغین گذشته‌محور و فرصت‌سوز است، چنان‌که امام علی (ع) توصیه فرموده است: "به آینده امیدوار و از گذشته ناامید باشید".

فواید و کارکردهای امید

امید عامل حرکت

از نظر روان‌شناختی، امید، موجب تحرّک و پویایی روانی است و با ایجاد نگرش مثبت نسبت به آینده، انگیزه فعالیت، حرکت و پویایی به انسان می‌دهد و سبب تقویت اراده، استقامت و پایداری در برابر مشکلات و ناگواری‌ها می‌گردد. امید، توانمندی‌های روحی، فکری، جسمی و روانی و کارکردهای اجتماعی افراد را در ابعاد مختلف تقویت می‌کند. نتیجه و پیامد روان‌شناختی این امید، بهداشت و سلامت روان و اتقای کارکردهای روحی و فکری انسان منتظِر است.

امید و مهدویت

احساس امید در سایه انتظار ظهور

پیام امیدبخش انتظار، از یک طرف مسئله بسیار حیاتی برای توده‌های در بند و ستم کشیده است، و از طرف دیگر مسئله خطرناکی برای قدرت‌های حاکم بر سرنوشت بشر و محافظان نظام کنونی جهان است؛ زیرا منتظران به امید پیروزی نهایی حق بر باطل، به ساختن خود و جامعه می‌پردازند و در برابر مشکلات، ظلم و طغیان می‌ایستند و مقاومت می‌کنند که این خود برنده‌ترین اسلحه برای ستم‌ستیزان و بزرگ‌ترین تهدید برای ستم‌گران است. انتظار، کانون و سرچشمه امید است، امید به آینده‌ای نویدبخش و سعادت‌آفرین، امید به آینده‌ای که در آن جهانیان از ستم و فساد و نا‌هنجاری‌ها رهایی یافته، و بشریت راه خیر و صلح و صلاح را در پیش می‌گیرد و دنیا در پرتو تحقق عدل الهی، "مدینه فاضله" و "آرمان شهر" آمال و آرزوهای دیرین آدمی و سرشار از عدالت و آسایش و آرامش می‌گردد.

انتظار یعنی عدالت‌خواهی و ادامه مقاومت و مبارزه در ابعاد جهانی که معطوف به سرنوشت همه بشریت است. انتظار این پیام امیدبخش را برای مؤمنان، ستم‌دیدگان، و مستضعفان جهان با خود دارد که: امیدوار و پایدار باشید، تسلیم نشوید و ضعف و سستی نشان ندهید، که فرَج و پیروزی نزدیک است. از جهت روان‌شناختی، انسان امیدوار، همواره برای حل مشکلات با خلاقیت و نوآوری راه‌های نوینی را آزمون می‌کند و هیچ‌گاه به بُن‌بست و سرخوردگی نمی‌رسد. امام سجاد (ع) فرمود: «انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ».

انتظار، حالتی روحی و روانی است که از ناخرسندی انسان از وضعیت موجود و امید به گذار از این حالت و رسیدن به وضعیت مطلوب حکایت می‌کند. لذا حالت حاکم بر تمام فعالیت‌های ذهنی، روحی و رفتاری شخص منتظِر، امید است. آن‌چه این نوع انتظار را از دیگر انواع انتظار مخرب و ویران‌گر متمایز می‌کند، همین نکته است. در کنار تمام ناملایمات، تلخی‌ها، ناهنجاری‌ها و تشویش‌ها، امید به آینده روشن است که از عمق جان انسان‌ها سرچشمه می‌گیرد و آنها را به تکاپو وامی‌دارد. به گفته شهید مطهری: "اصل انتظار فرج"، از یک اصل کلّی اسلامی و قرآنی دیگر استنتاج می‌شود و آن اصل "حرمت یأس از رَوح الله" است. انسان‌های مؤمن هرگز امید خویش را از دست نمی‌دهند و تسلیم یأس و نومیدی و بیهوده‌گرایی نمی‌گردند. این حالت عدم یأس، و امیدواری به رَوح الله، یک حالت عمومی و بشری است نه فردی و گروهی، در حالی که با نویدهای خاص و شخصی که به آن قطعیت داده است همراه می‌باشد.

گستره امیدواری در مکتب انتظار

ابعاد و گستره امیدواری در مکتب انتظار را می‌توان در چهار محور کلی بررسی کرد:

1. امید به شکل‌گیری و استقرار مدینه فاضله: ایجاد جامعه آرمانی و رسیدن به مدینه فاضله، گرایش فطری بشری است؛ بشر از ابتدای آفرینش همواره به امید برپایی جامعه‌ای سرشار از قسط و عدل روزگار سپری کرده است و برای تحقّق این آرمان سترگ تلاش نموده است، اگر چه روز به روز بر ابعاد ظلم در زندگی او افزوده شده است، واین هدف، به آرمان دست نیافتنی برای او درآمده است.
2. امید به همراهی محبوب: امید همراهی و مصاحبت با آخرین حجت خداوند متعال، شوق‌آفرین و حرکت‌زاست که در منابع اسلامی به منتظران، مژده همراهی و درک حضور داده شده است: «طُوبَى لِشِيعَتِنَا الْمُتَمَسِّكِينَ بِحَبْلِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا الثَّابِتِينَ عَلَى مُوَالاتِنَا وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِنَا أُولَئِكَ مِنَّا وَ نَحْنُ مِنْهُمْ قَدْ رَضُوا بِنَا أَئِمَّةً وَ رَضِينَا بِهِمْ شِيعَةً فَطُوبَى لَهُمْ ثُمَّ طُوبَى لَهُمْ وَ هُمْ وَ اللَّهِ مَعَنَا فِي دَرَجَاتِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ»؛ "خوشا بر احوال شیعیان ما که به ریسمان ما در دوران غیبت قائم ما، تمسّک جسته‌اند، آنان از ما و ما از ایشانیم، آنان از ما به عنوان پیشوایان دین رضایت دارند و ما از آنان به عنوان شیعیان، خوشا بر احوال آنان و خوشا بر احوال آنان، سوگند به خدا آنان در روز قیامت همراه ما در درجات ما هستند".
3. امید به پاداش اخروی: امید به پاداش آخرت یکی دیگر از ابعاد امیدواری مکتب انتظار است. در تبیین آیه شریفه ﴿لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ﴾.
4. امید به حسن عاقبت: اطمینان به هدایت یافتن و نیز حسن عاقبت و تداوم هدایت در روایات اسلامی بیان شده که این موجبات امیدواری و سلامت دینی فرد منتظر است. امام صادق (ع) در این خصوص می‌فرماید: «طُوبَى لِمَنْ تَمَسَّكَ بِأَمْرِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا فَلَمْ يَزِغْ قَلْبُهُ بَعْدَ الْهِدَايَةِ... وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ﴿طُوبَى لَهُمْ وَحُسْنُ مَآبٍ﴾»؛ "خوش بر احوال کسی که در زمان غیبت به امر ما ملتزم باشد، قلب چنین شخصی از امر هدایت روی‌گردان نمی‌شود، و این قول خداوند است: خوشا بر آنان و آنان را فرجام نیکوست".

امید یکی از دستاوردهای دولت مهدوی

امیدی که از مکتب انتظار ریشه می‌گیرد امید راستین و حقیقی و یک آرمان واقعی است و با دیگر امیدها تفاوت اساسی دارد. امید و آرزوهای آدمی، گاهی واهی و بی‌پایه و اساس است و ریشه در جای مستحکمی ندارد. اما امیدی که از انتظار سرچشمه می‌یابد ریشه در فطرت کمال‌گرا و عدالت‌خواه انسان دارد؛ تمام کتاب‌های آسمانی و ادیان توحیدی آن تصدیق کرده و برای تحقّق یقینی و وقوع قطعی آن، می‌توان ده‌ها مدرک عقلی و صدها سند نقلی ارائه کرد.

منابع

1. ذبیح‌زاده، محمد هادی، «امید»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴
2. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم