تکبیر در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث تکبیر است. تکبیر از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تکبیر در قرآن - تکبیر در معارف و سیره نبوی - پرسش مرتبط ندارد

به بزرگی یاد کردن خداوند با گفتن «اللّه أکبر»

تکبیر واژه ای عربی از ریشه «ک ـ ب ـ ر» به معنای بزرگ شمردن، بزرگ داشتن و بزرگ گردانیدن است. و در کاربرد متون دینی، تکبیر به معنای بزرگ داشتن و به بزرگی یاد کردنِ خداوند است و بیشتر با گفتن الله اکبر صورت می‌‌گیرد. درباره الله اکبر گفته‌اند که هرچند واژه «اکبر» در اصل صفت تفضیلی و به معنای برتر بودن است؛ ولی در اینجا معنای مفاضلت و برتری ندارد و مفهوم آن این است که خداوند بزرگ است؛ به تعبیر دیگر، خداوند بزرگ است و دیگران همه کوچک‌اند؛ زیرا بزرگی آنان عَرَضی و در حکم زوال است. برخی الله أکبر را به همان معنای لغوی آن دانسته؛ ولی کلمه «کبیر» را در آن مقدر دانسته و گفته‌اند که این عبارت در اصل اللّهُ أكبرُ كبير بوده است؛ یعنی خدا بزرگ‌ترین بزرگ است یا آنکه این جمله در اصل الله أکبر مِنْ کُلِّ کبیر؛ بوده است؛ یعنی خدا از هر بزرگی بزرگ‌تر است. برخی دیگر بر آن‌اند که معنای این جمله الله أکبر من کل شیء است؛ یعنی خداوند از هر چیزی بزرگ‌تر است؛ ولی به سبب واضح بودن معنا، عبارت من کل شیء حذف شده است. برخی روایات اهل بیت(ع) الله أکبر را الله أکبر مِنْ أَنْ یوصَف تفسیر کرده‌اند؛ یعنی خدا بزرگ‌تر از آن است که وصف شود و برخی معانی دیگر از جمله الله أکبر من کل شیء را مردود دانسته‌اند؛ زیرا لازمه این معانی محدود کردن خداست. تکبیر گاه زبانی نیست و در عمل و اعتقاد است؛ مانند تعبد و عمل به طاعات الهی از جمله نماز، روزه و حج و نیز مبرا دانستن خداوند از آنچه سزاوار او نیست، بر این اساس برخی درباره معنای تکبیر در آیه ۱۱۱ اسراء: ﴿وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾ وجوه مختلفی گفته‌اند؛ از جمله:

1. تکبیر در ذات و آن عبارت است از اعتقاد به واجب الوجود بودن خدا در ذات و بی‌نیازی او از غیر خود.
2. تکبیر در صفات؛ یعنی خداوند را تنها دارای صفات کمال دانسته، او را از صفات نقصان منزه بدانیم.
3. تکبیر در افعال؛ یعنی هرآنچه را در عالم انجام می‌‌گیرد به اراده خدا بدانیم.
4. تکبیر در احکام؛ یعنی تنها خداوند را حکم کننده بدانیم و اعتراض به احکام الهی را برای دیگران روا ندانیم.
5. تکبیر در اسما؛ یعنی خداوند را تنها با اسمای حسنایش یاد کنیم و از ذکر او با هر اسم و صفتی که مناسب مقامش نیست اجتناب کنیم. واژه تکبیر تنها در یک آیه آمده است: ﴿وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾ و دو بار نیز به شکل صیغه امر: ﴿وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ﴾ و در دو آیه به صورت فعل مضارع به کار رفته است: ﴿لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ﴾ در آیاتی دیگر از یاد کردن خداوند در روزهایی خاص سخن به میان آمده است؛ مانند ﴿وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ﴾ که مفسران مراد از آن را تکبیر گفتن در این روزها دانسته‌اند. قرآن در آیاتی مؤمنان را به بزرگداشت خداوند فرمان داده است: ﴿وَقُلِ ٱلْحَمْدُ لِلَّهِ ٱلَّذِى لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُن لَّهُۥ شَرِيكٌ فِى ٱلْمُلْكِ وَلَمْ يَكُن لَّهُۥ وَلِىٌّۭ مِّنَ ٱلذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًا﴾ از این آیات به دست می‌‌آید که مؤمنان وظیفه دارند در همه حالات خداوند متعالی را بزرگ شمارند و از راه‌های بزرگ شمردن خداوند، گفتن اللّه أکبر است، چنان که در احایث به این ذکر بسیار سفارش شده است. در سیره پیامبر اکرم(ص) نیز فراوان نقل شده که آن حضرت در رخدادهای گوناگون، خود تکبیر می‌‌گفت و مسلمانان را نیز به آن توصیه می‌‌کرد؛ از جمله نقل شده که آن حضرت در جنگ احزاب تکبیر گفت و به مسلمانان فرمان داد تا آنان نیز تکبیر بگویند. در نبرد با یهودیان بنی نضیر و جنگ خیبر نیز تکبیر آن حضرت گزارش شده است. در جنگ با یهود بنی قریظه آن گاه که سعد بن معاذ درباره آنان داوری کرد و به کشتن مردان و اسارت زنان و فرزندان و تصرف اموال آنان حکم داد، تکبیر گفت و به سعد فرمود: تو حکم خدا را درباره آنان اعلام کردی؛ همچنین پس از آنکه آیه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ ٱللَّهُ وَرَسُولُهُۥ وَٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ ٱلَّذِينَ يُقِيمُونَ ٱلصَّلَوٰةَ وَيُؤْتُونَ ٱلزَّكَوٰةَ وَهُمْ رَٰكِعُونَ﴾ نازل شد و آن حضرت دانست که علی(ع) انگشتر خود را در رکوع به سائل داده، تکبیر گفت و فرمود: ولیّ شما پس از من علی(ع) است؛ همچنین روایت شده که در شب ازدواج امیرمؤمنان، علی و فاطمه(ع) نیز آن حضرت به همراه جبرئیل و میکائیل و دیگر فرشتگان تکبیر گفتند و از آن به بعد تکبیر به عنوان سنتی در این گونه مجالس رایج شد. پیامبر اکرم(ص) در خطبه ای در هنگام فتح مکه نیز سه تکبیر گفت؛ همچنین در اواخر رسالت آن حضرت آن گاه که آیه اکمال دین: ﴿ٱلْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ﴾ درباره نصب علی(ع) به خلافت نازل شد، تکبیر گفت و خدا را بر کامل شدن دین الهی و تمام شدن نعمت بر مؤمنان ستود؛ نیز در روایات اسلامی اذکار خاص از جمله الله أکبر از مصادیق ﴿الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ﴾ در آیه ۷۶ مریم دانسته شد است.

احکام فقهی تکبیر

تکبیر در نماز

همه نمازهای واجب و مستحب با تکبیر آغاز می‌‌گردند. این تکبیر، تکبیرة الاحرام یا تکبیرة الافتتاح نامیده می‌‌شود. وجه تسمیه آن به تکبیرة الاحرام آن است که با گفتن آن انجام دادن برخی کارها حرام می‌‌شود و وجه نامگذاری آن به تکبیرة الافتتاح این است که نماز با آن آغاز می‌‌شود. قرآن در آیه ۳ مدثّر مسلمانان را به بزرگداشت یاد خدا فرمان داده است: ﴿وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ﴾. فقها مراد از ﴿فَكَبِّرْ﴾ را، ادای تکبیرة الاحرام دانسته‌اند، با این استدلال که قرآن در این آیه تکبیر خداوند را با فرمان دادن به آن واجب دانسته و از آنجا که جز تکبیرة الاحرام تکبیر دیگری بر مسلمانان واجب نیست، مراد این آیه تکبیرة الاحرام است. بنا بر روایتی، در پاسخ پرسش مردم که می‌‌گفتند: نماز را با چه چیز آغاز کنیم، این آیه نازل شد. برخی مفسران مراد از تکبیر در آیه ﴿وَكَبِّرْهُ تَكْبِيرًۢا﴾ را نیز تکبیرة الاحرام دانسته‌اند. شماری دیگر، ذکر را در آیه ﴿وَذَكَرَ ٱسْمَ رَبِّهِۦ فَصَلَّىٰ﴾ به تکبیرة الاحرام تفسیر کرده‌اند، با این استدلال که در این آیه برپایی نماز فرع بر ذکر خدا قرار داده شده و چون نماز بدون تکبیرة الاحرام منعقد نمی‌شود، پس مقصود از ذکر خدا به زبان آوردن تکبیرة الاحرام است. همچنین قرآن در آیه ۲ کوثر به پیامبراکرم(ص) فرمان داده که نمازگزارده، قربانی کند: ﴿فَصَلِّ لِرَبِّكَ وَٱنْحَرْ﴾. عده ای از مفسران مراد از ﴿وَٱنْحَرْ﴾ را بالا بردن دست‌ها تا زیر گلو هنگام گفتن تکبیرة الاحرام دانسته‌اند. بنابر روایتی، هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر(ص) از جبرئیل از معنای نحر پرسید. جبرئیل پاسخ داد: خداوند به تو فرمان داده که هنگام تکبیرهای آغاز نماز، هنگام رکوع و برخاستن از آن و هنگام سجده دست‌ها را بالا ببری. سپس گفت: نماز ما و نماز فرشتگان در آسمان‌ها این گونه است و برای هر چیزی زینتی است و زینت نماز بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیر است. در روایات اهل بیت(ع) نیز ﴿وَٱنْحَرْ﴾ به بالا بردن دست‌ها تا مقابل صورت هنگام ادای تکبیرة الاحرام تفسیر شده است. برخی از فقهای امامی بالا بردن دست‌ها هنگام تکبیرة الاحرام را واجب؛ اما بیشتر آنان و نیز فقهای اهل سنت آن را مستحب شمرده‌اند.

راز بالا بردن دست‌ها تا گردن یا صورت بر پایه برخی روایات، انقطاع نمازگزار از غیر خداوند و حضور قلب بیشتر در نماز است؛ گویا با این کار هرآنچه غیر خداست را پشت سر می‌‌اندازد؛ همچنین گفته‌اند که بلند کردن دست‌ها به معنای آن است که نمازگزار همه اموال و تعلقات دنیوی را پشت سر می‌‌افکند و با دست تهی به درگاه خدا روی می‌‌آورد. فقهای امامی بر آن‌اند که لفظ تکبیرة الاحرام تنها اللّه أکبر است. برخی فقهای اهل سنت آن را با اذکار دیگری از جمله اللّه الأكبر، اللّه الجليل الأكبر، الله الجليل أكبر، الله أكبر و أجلّ و أعظم نیز جایز دانسته‌اند. حنفیان گفته‌اند که تکبیرة الاحرام با هر لفظی که بر بزرگ شمردن خداوند دلالت کند، هرچند عربی نباشد، جایز است؛ زیرا آیه ﴿وَرَبَّكَ فَكَبِّرْ﴾ بر مطلق تعظیم خداوند اشاره دارد.

تکبیر در عید فطر

در آیه ۱۸۵ بقره پس از تصریح به وجوب روزه بر مسلمانان، آنان مأمور شده‌اند که روزه ماه رمضان را کامل کرده، خداوند را در برابر نعمت هدایتش، بزرگ شمارند: ﴿شَهْرُ رَمَضَانَ ٱلَّذِىٓ أُنزِلَ فِيهِ ٱلْقُرْءَانُ هُدًۭى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَـٰتٍۢ مِّنَ ٱلْهُدَىٰ وَٱلْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ ٱلشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍۢ فَعِدَّةٌۭ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ ٱللَّهُ بِكُمُ ٱلْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ ٱلْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا۟ ٱلْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا۟ ٱللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَىٰكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ﴾. برخی مفسران و بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت مراد از ﴿وَلِتُكَبِّرُوا۟ ٱللَّهَ﴾ را تکبیر گفتن در عید فطر دانسته‌اند. در فقه اهل سنت اقوال دیگری نیز مطرح شده است؛ از جمله تکبیر در شب عید فطر یا از هنگام دیدن ماه شوال تا رفتن برای نماز و جز اینها. فقهای امامی به استناد برخی احادیث، مراد از آن را تکبیر گفتن مسلمانان پس از ۴ نماز در شب و روز عید فطر یعنی نمازهای مغرب، عشاء، صبح و عید فطر دانسته‌اند. در برخی احادیث، تکبیر زینت اعیاد خوانده شده و مسلمانان به تکبیر در این روزها سفارش شده‌اند. چگونگی تکبیرهایِ عید فطر با جملاتی گوناگون نقل شده؛ اما بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت آن را این گونه می‌‌دانند: «اَللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَى مَا أَوْلاَنَا». معدودی از فقها با استناد به این آیه و برخی احادیث، گفتن تکبیر در عید فطر را واجب؛) اما بیشتر فقیهان آن را مستحب دانسته‌اند. برخی عرفا درباره فلسفه گفتن تکبیر در روز عید فطر گفته‌اند که چون این روز انسان از بهره‌های نفسانی برخوردار می‌‌شود، خداوند مؤمنان را به تکبیر گفتن واداشته تا این نعمت‌های نفسانی آنان را از عظمت خداوند و مراعات حقوق الهی غافل نسازد.

تکبیر در حج و عید قربان

در آیه ۲۰۳ بقره مؤمنان به یاد کردن خداوند در روزهایی معین (ایام معدودات) مأمور شده‌اند: ﴿وَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ فِىٓ أَيَّامٍۢ مَّعْدُودَٰتٍۢ﴾. مراد از «ایام معدودات» به نظر برخی از فقها و مفسران ۱۰ روز نخست ذیحجّه یا روز عید قربان و دو روز پس از آن است؛ ولی بیشتر مفسران مراد از آن را ایام تشریق یعنی روزهای یازدهم تا سیزدهم ذیحجّه دانسته‌اند. در روایات اهل بیت(ع) نیز این مطلب آمده است. درباره مراد از «ذکر» در این آیه نیز اقوال گوناگونی مطرح شده است؛ برخی مراد از آن را مطلق یاد خدا دانسته‌اند. شماری دیگر معتقدند که منظور، تکبیر گفتن یا ذکر خدا هنگام رمی جمرات و قربانی کردن است؛ اما بیشتر مفسران و فقهای شیعه و اهل سنت برآن‌اند که مراد از ذکر، تکبیرهای خاصی است که پس از نمازهای واجب در منا گفته می‌‌شود؛ همچنین قرآن کریم در آیات ۲۷ - ۲۸ حجّ یکی از علل دعوت مردم به حج را ذکر خداوند در روزهایی مشخص دانسته است: ﴿وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ * لِيَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِي أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَى مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ الْأَنْعَامِ فَكُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِيرَ﴾. در تفسیر ﴿أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ﴾ آرای متعددی از جمله ۱۰ یا ۹ روز آغاز ذیحجّه، عید قربان همراه با سه روز پس از آن، روز ترویه همراه با ۴ روز پس از آن، روز عرفه همراه دو روز بعد و ایام تشریق بیان شده است. در روایتی از امام صادق(ع) مراد از ﴿أَيَّامٍ مَعْلُومَاتٍ﴾ همان ﴿أَيَّامٍ مَّعْدُودَٰتٍۢ﴾ یعنی ایام تشریق، دانسته شده است. مراد از «ذکر» در این آیه نیز همان آرای مطرح شده در ذیل آیه ۲۰۳ بقره است. در آیه ۳۷ حجّ نیز از تکبیر خداوند سخن به میان آمده است: ﴿لَنْ يَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَكِنْ يَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُمْ كَذَلِكَ سَخَّرَهَا لَكُمْ لِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِينَ﴾. مفسران و فقها مراد از آن را مطلق یاد خدا، نام بردن از خداوند، تکبیر گفتن هنگام ذبح یا تکبیرهای خاص در روز عید فطر و ایام تشریق دانسته‌اند؛ همچنین مراد از ذکر در آیه ﴿فَإِذَا قَضَيْتُم مَّنَـٰسِكَكُمْ فَٱذْكُرُوا۟ ٱللَّهَ كَذِكْرِكُمْ ءَابَآءَكُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِكْرًۭا فَمِنَ ٱلنَّاسِ مَن يَقُولُ رَبَّنَآ ءَاتِنَا فِى ٱلدُّنْيَا وَمَا لَهُۥ فِى ٱلْـَٔاخِرَةِ مِنْ خَلَـٰقٍۢ﴾تکبیر در منا و در ایام تشریق دانسته شده است. تکبیرهایی که در ایام تشریق گفته می‌‌شوند به نظر فقهای شیعه چنین اند: «اَللَّهُ أَكْبَرُ اللَّهُ أَكْبَرُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَ اللَّهُ أَكْبَرُ وَ لِلَّهِ الْحَمْدُ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى مَا هَدَانَا وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلَى مَا أَوْلاَنَا الله أكبر على رزقنا من بهيمة الأنعام»؛ ولی به نظر فقهای اهل سنت این تکبیر، دو یا سه بار گفتن اللّه أکبر است. درباره وجوب و استحباب این تکبیرها نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ برخی با استناد به مفاد امریِ کلمه ﴿فَٱذْكُرُوا۟﴾ در آیه ۲۰۰ بقره گفتن این تکبیرها را واجب شمرده‌اند. در برخی از روایات اهل بیت(ع) نیز وجوبِ این تکبیرها آمده است؛ اما بیشتر فقیهان امامیه و شماری از فقهای اهل سنت آنها را مستحب دانسته، آیات و احادیث مذکور را بر استحباب حمل کرده‌اند.

منابع

1. وحیدی، عباس علی، مقاله «تکبیر»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۸