پلورالیسم دینی: تفاوت میان نسخه‌ها

نمایش تاریخچه به صورت تعاملی

دیداریویکی‌متن

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۲۰:۲۳

تغییرمسیر به:

کثرت‌گرایی دینی

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{خرد}}
+#تغییر_مسیر [[کثرت‌گرایی دینی]]
-{{نبوت}}
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;"></div>
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-==چیستی [[پلورالیسم]]==
-*واژۀ "پلورال" به معنای جمع و کثیر و "[[پلورالیسم]]" یعنی پذیرفتن کثرت یا [[گرایش]] به تعدد و کثرت است. این اصطلاح از [[فرهنگ]] غربی وارد شده است و ابتدا در [[مناصب]] کلیسایی مطرح بوده، یعنی کسانی که قائل بودند در [[کلیسا]] می‌‌شود چند [[منصب]] داشت را پلورالیست می‌‌گفتند. امروزه در عرصۀ [[فرهنگی]] کلمۀ [[پلورالیسم]] یعنی کسانی که در عرصۀ [[فکری]] اعم از مذهبی و [[دینی]]، [[سیاسی]]، هنری و به طور کلّی عرصه‌های مختلف [[فرهنگی]]، [[معتقد]] باشند نه تنها یک نظر، یک [[تئوری]] و یک [[مذهب]] می‌‌تواند صحیح باشد، بلکه روش‌ها و [[مذاهب]] گوناگونی می‌‌تواند بدون درگیری مورد قبول باشد؛ بنابراین این نوع نگاه به امور [[فرهنگی]] را [[پلورالیسم]] می‌‌گویند<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>.
-==چیستی پلورالیسم دینی==
-*از مسائل مهمی که [[علم کلام]] به آن پرداخته است، نگاه به [[دین]] از منظر [[حق]] یا [[باطل]] بودن آن است که به اصطلاح [[علمی]] به آن پلورالیسم دینی می‌‌گویند. [[مکتب]] [[پلورالیسم]] اولین بار، از سوی [[جان]] هیک [[انگلیسی]] پایه‌گذاری شد. وی با [[نوشتن]] کتابی به نام اسطورۀ [[حلول]] [[خداوند]]، در سال ۱۹۹۷ دیدگاه رایج [[مسیحیت]] را درباره [[حلول]] و تجسد [[خداوند]] به چالش کشید<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]].</ref>.
-*سه معنا برای پلورالیسم دینی تعریف شده است:
-#[[فهم]] [[دینی]] متفاوت [[انسان‌ها]] و به عبارت دیگر قرائت‌های مختلف از [[دین]]؛
-#همسنگ دانستن همۀ [[ادیان]] برای رسیدن به [[حقیقت]]؛
-#هم زیستی مسالمت آمیز، به این صورت که [[پیروان ادیان]] مختلف در [[مقام]] نظر  و [[دینداری]] با هم [[اختلاف]] دارند ولی در [[زندگی]] عملی با هم تخاصمی ندارند و دوستانه با هم [[زندگی]] می‌‌کنند<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>.
-*در میان این سه معنا، پلورالیسمی که مورد [[تأیید]] [[اسلام]] است نوع سوم یعنی هم زیستی مسالمت آمیز بین [[مذاهب]] گوناگون است، چنانکه [[آیات]] قرانی مانند: {{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref> دلالت بر آن دارد<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>.
-==نقد [[پلورالیسم]]==
-*[[دانشمندان]] [[علم کلام]] دو معنای اول [[پلورالیسم]] را مورد نقد قرا داده‌اند، منتها قبل از نقد [[پلورالیسم]] در [[فهم]] [[ادیان]] باید توجه داشت [[تولد]] این نوع از [[پلورالیسم]] از جایی شروع شد که قائلین آن معتقدند [[نزول وحی]] به معنای ثبوت یک [[دین الهی]] است. اما اختلافاتی که از این [[وحی]] به وجود می‌‌آید به خاطر [[فهم]] از [[دین]] است که عده ای از این [[وحی]]، [[مذهب]] [[مسیح]] را می‌‌فهمند و عده ای دیگر [[مذهب]] [[یهود]] را<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>. حتی این عده معتقدند [[فهم]] [[پیامبر]] از [[وحی الهی]] مخصوص به خودشان است یعنی ممکن است کسانی دیگر فهمی دیگر از [[وحی]] داشته باشند که حتی این [[فهم]] صحیح تر از [[فهم]] [[پیامبر]] باشد<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>. در واقع قائلین این نظر [[حقیقت]] واحدِ [[دینی]] را قبول دارند؛ امّا باورشان این است که این [[حقیقت]] در دسترس هیچ انسانی قرار نمی‌گیرد؛ حتّی [[پیغمبران]] هم به آن [[حقیقت]] دسترسی ندارند و بر این اساس هر کس بر اساس [[فهم]] خودش می‌‌تواند مقداری از [[دین حق]] را [[درک]] کند<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>. برخلاف این نظریه یعنی وجود یک [[حقیقت]] [[دینی]]، برخی معتقدند اصلا [[حقیقت]] [[دینی]] ثابت وجود ندارد بلکه هر فهمی از [[دین]]، خودش یک [[حقیقت]] است حتی اگر  این برداشت‌ها با هم متناقض باشند<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>.
-*با توجه به این مقدمه دو معنای اول [[پلورالیسم]] مورد نقد قرار می‌‌گیرد:
-#در مورد کثرات‌گرایی در مفاهیم [[دینی]]، [[دانشمندان]] [[علم کلام]] معتقدند [[آموزه‌های دینی]] بر دو بخش‌اند:
-##یکی ضروریات [[دینی]] که تغییر نمی‌پذیرند و دیگری، [[قوانین]] متغیر. اگر منظور از [[کثرت‌گرایی دینی]] تغییر اصول ثابت [[دینی]] باشد، باید گفت اصول ثابت [[دینی]]، جزء ضروریات دین‌اند و تغییر و قرائت‌های گوناگون را نمی‌پذیرد چراکه بنابر گفتار صریح [[پیامبر]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{ع}} اصول ثابت [[اسلام]]، ابدی‌اند و هیچ‌گاه دگرگونی نخواهند پذیرفت مثل [[حرمت]] [[ظلم]]، [[وجوب عدل]]، [[لزوم]] [[ادای امانت]] و دفع غرامت و [[وفا به عهد]]. به این ترتیب  [[پلورالیسم]] ـ به معنای تغییر اصول ثابت [[اسلام]] ـ نزد همۀ علمای [[شیعه]] مردود و مطرود است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۰.</ref>.
-##اما اگر مراد کثرت‌گرایان این است که می‌توان از [[قوانین]] متغیر [[اسلام]]، برداشت‌های گوناگونی انجام داد، علمای [[علم کلام]] این نوع [[فهم]] [[دینی]] را به صورت مطلق قائل نیستند چراکه لازمۀ قبول این نظریه، تبعاتی محال را در پی دارد؛ مثلا اگر قائل شویم [[دین]] حقی وجود ندارد و تمام [[فهم]] ما از [[دین]] درست است یعنی [[باور]] داریم متناقضین صحیح است و هیچ محذور [[عقلی]] ندارد، یعنی می‌‌توان هم [[توحید]] را قبول کرد و هم [[معتقد]] به [[شرک]] شد، در حالی که این امر یک محال [[عقلی]] است<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>. البته [[اندیشمندان]] [[علم کلام]]. فهمی که محذورات [[عقلی]] نداشته باشند را با شرایطی پذیرفته‌اند چراکه پیش آمدن وقایع نو در عرصۀ [[زندگی فردی]] و [[اجتماعی]] [[انسان]]، مقرراتی [[جدید]] طلب می‌کند و وظیفۀ وضع این مقررات بر عهدۀ [[علمای دین]] است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۰.</ref>.
-#نوع دیگر پلورالیسم دینی یعنی همسنگ شمردن تمام [[ادیان]]، یعنی هر [[دینی]] می‌‌تواند ما را به [[حقیقت]] برساند؛ این نظریه هم توسط [[اندیشمندان]] [[علم کلام]] مورد نقد قرا گرفته است، چراکه [[دانشمندان]] [[علم کلام]] معتقدند، [[دین]] کثرت نمی‌پذیرد و یکی بیش نیست. [[حقیقت]] [[دین]]، یکی‌ است که همان [[تسلیم]] شدن در برابر [[خداوند]] است؛ اما هر امتی بسته به [[توانایی]] خودش به این [[دین]] یگانه فراخوانده شده است. از نظر [[دین اسلام]]، همۀ شریعت‌های پیشین در روزگار خویش [[حقانیت]] داشته‌اند اما پس از [[ظهور اسلام]]، [[نسخ]] شده و کنار رفته‌اند و از آن پس، [[حقانیت]] تنها از آنِ [[دین اسلام]] شده است<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۰.</ref>.
-==ادله پلورالیسم دینی==
-*البته این نظریه فقط صرف ادعا نیست بلکه دارای [[ادله عقلی]] و [[نقلی]] است.
-#[[دلیل نقلی]]: بنابر [[آیات قرآنی]]، [[پیامبر اسلام]] خاتم [[پیامبران]] و [[شریعت اسلام]]، کامل کنندۀ [[شرایع]] پیشین است. از این رو، [[قوانین]] این [[شریعت]] [[هدایت]] [[بشر]] را تا ابد بر عهده دارد<ref>{{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}« امروز كافران از بازگشت شما از دين خويش نوميد شده‏اند. از آنان مترسيد از من بترسيد. امروز دين شما را به كمال رسانيدم و نعمت خود بر شما تمام كردم و اسلام را دين شما برگزيدم.» سوره مائده، آیه ۳؛ {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ}}«اوست که پیامبرش را با رهنمود و دین راستین فرستاد تا آن را بر همه دین‌ها برتری دهد اگر چه مشرکان نپسندند» سوره توبه، آیه ۳۳.</ref>.<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۰.</ref>
-#سیرۀ [[پیامبر]] {{صل}} هم اثبات کنندۀ همین مطلب است چراکه ایشان عده ای را به سمت [[مردم]] دیگر مناطق [[جهان]] و تمدن‌های مطرح روزگار، فرستاند تا آنان را به [[دین اسلام]] [[دعوت]] کنند و این مطلب دلیلی روشن بر [[جهانی بودن اسلام]] است و نشان می‌دهد [[پیروان]] دیگر [[شرایع]] می‌باید از [[شریعت اسلام]] [[پیروی]] کنند و پس از [[اسلام]]، دیگر دینشان [[حقانیت]] ندارد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۰.</ref>.
-#[[دلیل عقلی]]: بسیاری از آموزه‌های [[ادیان]] پیشین که امروزه در دسترس‌اند، با یکدیگر در [[تعارض]] و ناسازگاری‌اند. بنابر [[حکم عقل]]، یا همۀ این آموزه‌ها برحق‌اند یا همگی بر باطل‌اند و یا پاره‌ای برحق و پاره‌ای دیگر بر [[باطل]]. فرض نخست به [[حکم عقل]] ممکن نیست؛ زیرا اجتماع نقیضین حاصل می‌آید. فرض دوم نیز ممکن نیست؛ زیرا [[خداوند]] [[حکیم]] راه [[هدایت]] را بر [[بشر]] نمی‌بندد. نتیجۀ [[عقلی]] این است که فرض سوم درست است پس نمی‌توان تمام [[ادیان]] [[انسان]] را به [[حقیقت]] می‌‌رساند<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۱۷۲.</ref>.
-==نظرات مقابل [[پلورالیسم]]==
-*در هر صورت [[پلورالیسم]] یا [[تکثرگرایی]] به این معناست که [[ادیان]] مختلف می‌‌توانند به صورت نسبی، از [[حقانیت]] بهره‌مند شوند. در مقابل این نظریه، دیدگاه [[انحصارگرایی]] است که تنها یک [[دین]] را مصداق [[دین کامل]] و برگزیدۀ [[الهی]] می‌داند و آن، [[دینی]] است که بر مبنای سه چیز باشد [[صدق]]، [[حق]] و [[نجات]]. تقریباً همۀ [[ادیان]] بر [[انحصارگرایی]] [[دین]] خود [[باور]] دارند<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>. [[جان]] هیک لازمۀ انحصار‌گرایی [[دینی]] را [[مدارا]] نکردن و نداشتن [[زندگی]] مسالمت آمیز با [[پیروان ادیان]] دیگر می‌‌داند، در حالی که بر خلاف این [[عقیده]]، [[قرآن]] به عدم اکراه در [[دین]] اشاره کرده و می‌‌فرماید: {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}}<ref>«در (کار) دین هیچ اکراهی نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> و نیز می‌‌فرماید: {{متن قرآن|وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ}}<ref>«و بگو که این (قرآن) راستین و از سوی پروردگار شماست، هر که خواهد ایمان آورد و هر که خواهد کفر پیشه کند» سوره کهف، آیه ۲۹.</ref>.<ref>[[اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات]]، [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، مسجد مقدس جمکران، قم.</ref>
-*نظریه سومی که تقربیا می‌‌توان گفت تفصیل دو نظریۀ بالاست نظریۀ شمول‌گرایی است. [[خالق]] این نظریه شخصی به نام کارل رانر است، ایشان با تفکیک میان [[حقانیت]] و [[نجات]]، [[دین حق]] را فقط [[مسیحیت]] می‌‌داند؛ اما نسبت به [[ادیان]] دیگر [[معتقد]] است تمامی [[ادیان]] غیر از [[مسیحیت]] در عین اینکه مصداق [[حقانیت]] نیستند، اما می‌‌تواند از [[نجات]] و [[رستگاری]] بهره مند شود<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>.
-==سه نوع [[پلورالیسم]] مثبت==
-*البته [[پلورالیسم]] فقط در غالب [[حقانیت]] نسبی ادیانی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه گونه‌های مختلفی از [[پلورالیسم]] وجود دارد که در اینجا به چند نمونه از آن اشاره می‌‌شود<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>:
-#[[پلورالیسم]] [[سیاسی]]: یعنی در عرصۀ [[سیاست]] احزاب مختلف به اصولی معتقدند و از آن [[دفاع]] می‌‌کنند ولی در عمل با هم درگیر نمی‌شوند بلکه این احزاب با [[رأی]] دادن، یک [[حکومت]] دموکراتیک برقرار کرده و [[اختلافات]] را از بین برند<ref>مصاحبه کیهان هوایی با [[محمد تقی مصباح یزدی|مصباح یزدی، محمد تقی]]، ۱۲/۰۴/۱۳۷۶.</ref>.
-#[[پلورالیسم]] در [[رفتار]]: [[پلورالیسم]] [[اخلاقی]] و [[رفتاری]] که کم‌چالش‌ترین گونۀ [[پلورالیسم]] است، به این معنا که [[پیروان]] همۀ [[ادیان]] می‌‌توانند در کنار هم، به صورت مسالمت‌آمیز [[زندگی]] کنند. مؤیدات این مسئله هم در [[قرآن]] و هم در [[سنت]] وجود دارد:
-##مؤیدات قرانی:
-###{{متن قرآن|قُلْ يَا أَهْلَ الْكِتَابِ تَعَالَوْا إِلَى كَلِمَةٍ سَوَاءٍ بَيْنَنَا وَبَيْنَكُمْ أَلَّا نَعْبُدَ إِلَّا اللَّهَ وَلَا نُشْرِكَ بِهِ شَيْئًا وَلَا يَتَّخِذَ بَعْضُنَا بَعْضًا أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَقُولُوا اشْهَدُوا بِأَنَّا مُسْلِمُونَ}}<ref>«بگو: اى اهل كتاب، بياييد از آن كلمه‏اى كه پذيرفته ما و شماست پيروى كنيم: آنكه جز خداى را نپرستيم و هيچ چيز را شريك او نسازيم و بعضى از ما بعضى ديگر را سواى خدا به پرستش نگيرد. اگر آنان رويگردان شدند بگو: شاهد باشيد كه ما مسلمان هستيم» سوره آل عمران، آیه ۶۴.</ref>
-###{{متن قرآن|لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«خداوند شما را از نیکی ورزیدن و دادگری با آنان که با شما در کار دین جنگ نکرده‌اند و شما را از خانه‌هایتان بیرون نرانده‌اند باز نمی‌دارد؛ بی‌گمان خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره ممتحنه، آیه ۸.</ref>.<ref>[[اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات]]، [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، مسجد مقدس جمکران.</ref>
-##[[سنت نبوی]]: پیمان‌نامۀ عمومی که [[پیامبر]]{{صل}} هنگام ورود به [[مدینه]]، میان [[مسلمانان]] و [[یهودیان]] نوشتند<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>.
-#[[پلورالیسم]] در [[رستگاری]]: [[نجات]] و [[رستگاری]]، [[هدف]] اساسی همۀ [[ادیان]] است. آنها مدعی‌اند [[پیروان]] خود را به [[نجات]] و [[رستگاری]] می‌‌رسانند، اما در [[پلورالیسم]] [[نجات]]، مسئله فراتر از این است؛ یعنی [[حقانیت]] تنها در یک [[دین]] منحصر است، اما این مسئله با [[نجات]] [[پیروان]] دیگر [[ادیان]] منافاتی ندارد<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>.
-*این نگاه از [[پلورالیسم]] در [[منابع اسلامی]]، مورد [[تأیید]] است؛ مثلا [[اسلام]] قائل است در جایی که [[پیروان ادیان]] که نسبت به شناختن [[دین حق]]، [[جاهل]] قاصر هستند، هرچند نسبت به این [[دین]] معرفتی ندارند ولی به خاطر اجرای [[اعمال]] [[اخلاقی]]، از [[عذاب اخروی]] [[نجات]] خواهند یافت<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>.
-==نتیجه گیری==
-*بنابراین می‌‌توان گفت پلورالسیم در تمام ابعادش نه صحیح مطلق است و نه [[باطل]] مطلق. اما صحیح مطلق نبودن [[پلورالیسم]]، به خاطر نگاه این [[مکتب]] به [[ادیان]] است. در واقع پلورالسیم [[دینی]] [[معتقد]] است [[حقانیت]] [[ادیان]] به صورت نسبی است و این امر موجب [[گمراهی]] [[بندگان]] از سوی [[ادیان]] می‌‌شود، چراکه عدم تعیین مسیر قطعی از سوی [[ادیان الهی]] به منزلۀ مشخص نشدن راه مستقیم است و این یعنی [[گمراهی]] [[پیروان ادیان]]. اما [[باطل]] مطلق نبودن [[پلورالیسم]] به خاطر این است که دوگونه از [[پلورالیسم]] یعنی [[پلورالیسم رفتاری]] و [[رستگاری]] همانطور که در متن فوق گفته شد صحیح و مورد [[تأیید]] [[اسلام]] است<ref>ر.ک: [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص ۲۰۸.</ref>.
-==منابع==
-{{فهست اثر}}
-{{ستون-شروع|2}}
-* [[پرونده:1414.jpg|22px]] [[فرهنگ شیعه (کتاب)|'''فرهنگ شیعه''']]
-* [[پرونده:10119661.jpg|22px]] [[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|'''فرهنگ اصطلاحات علم کلام''']]
-* [[پرونده:1379205.jpg|22px]] [[علی اصغر رضوانی|رضوانی، علی اصغر]]، [[اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات (کتاب)|'''اسلام‌شناسی و پاسخ به شبهات''']]
-{{پایان}}
-{{پایان}}
-==جستارهای وابسته==
-* [[دین]]
-* [[رستگاری]]
-* [[پلورالیسم]]
-* [[پلورالیسم رفتاری]] ([[پلورالیسم هنجاری]])
-==پانویس==
-{{یادآوری پانویس}}
-{{پانویس2}}
-[[رده:مدخل‌]]
-[[رده:پلورالیسم دینی]]