|
|
| (۳۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۶ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{ویرایش غیرنهایی}}
| | #تغییر_مسیر [[حرم امام رضا]] |
| {{امامت}}
| |
| | |
| ==آستان [[قدس]] [[رضوی]]==
| |
| نهاد [[اداری]] - خدماتی بزرگ غیردولتی و مجموعه تشکیلات اداره کننده [[حرم مطهر]] [[امام رضا]]{{ع}} و [[املاک]] و [[موقوفات]] آن و سازمان‌ها و مؤسسات وابسته به آن. این نهاد که در قالب ده‌ها معاونت، سازمان، مؤسسه و شرکت، حرم مطهر و موقوفات رضوی را [[مدیریت]] می‌کند و فعالیت‌های [[دینی]]، [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تعریف شده خود را پیش می‌برد. این اصطلاح از اوایل دوره [[صفویه]] پدید آمده و برای این اماکن متبرکه به کار رفته است، اما رواج بیشتر این نام در دوره‌های متأخر بوده است. پیش از آن، واژه‌های “روضه مقدسه رضویه”، “آستان [[روضه]] منوره” و “آستان مقدس” برای این اماکن و تشکیلات به کار می‌رفت. آستان قدس تشکیلات کهنی دارد که ساختار، [[مناصب]]، [[مراسم]] و آیین‌های آن، ارزش‌های [[تاریخی]] و فرهنگی فراوانی دارد.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref>
| |
| | |
| ==تشکیلات اداری - پیشینه==
| |
| امام رضا{{ع}} در سناباد توس به [[شهادت]] رسید و همان‌جا در کنار [[هارون‌الرشید]]، [[خلیفه عباسی]]، [[دفن]] شد. حدود یک قرن بعد از شهادت ایشان، نام شهری به نام نوغان در متون ظاهر می‌شود که سناباد در کنار آن واقع بوده و به تدریج با گسترش [[شهر]]، جزئی از آن می‌شود. از این [[زمان]] به بعد است که به [[یاری]] برخی اشارات بسیار محدود کتاب‌های جغرافیایی و مذهبی، اطلاعی درباره وضعیت اداره بقعه [[مطهر]] رضوی در دست است. اطلاعاتی که نشان می‌دهد بقعه مطهر [[امام]]، متصدی و برنامه مشخصی در گشودن و بستن روزانه [[مزار]] داشته و [[زیارت]] [[مرقد]]، حتی بیشتر از [[قبر]] [[هارون]] الرشید، مورد توجه [[مردم]] بوده و عده‌ای در آن [[معتکف]] می‌شده‌اند<ref>حدود العالم، ص۲۹۴؛ عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۶۸۹، ۶۹۳.</ref>. همچنین این اشارات می‌گوید شهر نوپای نوغان، [[مسجد]] و مدرسه و بازار داشته و در حال تبدیل به یک مرکز مذهبی رو به رونق و گسترش بوده است<ref>أحسن التقاسیم، ج۲، ص۴۶۸؛ صورة الأرض، ص۱۶۹.</ref>.
| |
| | |
| با این اوصاف، اداره حرم مطهر که دوره‌های آغازین شکل‌گیری خود را می‌گذرانید، ناگزیر باید صاحب [[مسئول]] و متصدی می‌شد. این مهم به دست [[سادات حسینی]] و موسوی و نقبای آنان افتاد. نسخه‌های [[قرآن کریم]] اهدا شده به [[حرم مطهر]] که قدیمی‌ترین نمونه‌های بازمانده آن به ۳۲۷ق می‌رسد، نشان می‌دهد که در این [[زمان]]، بقعه [[مطهر]] [[رضوی]] [[هویت]] مستقلی پیدا کرده و اهمیت خاصی داشته است. سنگاب خوارزم‌شاهی و کاشی‌های زرین‌فام کار شده در هسته مرکزی حرم مطهر از ۵۸۰ق به بعد، رونق بیشتر این مجموعه را در سده ششم و هفتم می‌نمایاند. در فاصله زمانی میان [[حمله]] [[مغول]] و استقرار ایلخانان تا پایان دوره تیموریان، [[تشیع]] قوت گرفت و [[سادات رضوی]] نیز در کنار [[سادات موسوی]] در اداره حرم مطهر وارد شدند. در ابتدا اداره این مجموعه ساده بود و کلیدداری آن در [[اختیار]] نقبای [[سادات]] قرار داشت. این [[نقبا]] [[سرپرستی]] [[شیعیان]] منطقه توس را در اختیار گرفته و از لحاظ [[خانوادگی]]، معروف‌ترین و فاضل‌ترین سادات بودند و اموری چون [[تربیت]] [[فرزندان]] سادات، رفع احتیاجات [[مالی]]، [[قضاوت]] میان سادات و تحقیق در انساب آنها را بر عهده داشتند. پیش از توسعه تشکیلات [[حرم]]، سرپرستی حرم بیشتر جنبه [[معنوی]] داشت و بزرگان سادات هر دوره، به دلیل برخورداری از [[موقعیت اجتماعی]] و مذهبی، آن را در اختیار داشتند<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۲-۱۰۳.</ref>. ساخت [[مسجد]] گوهرشاد و چند [[مدرسه علمیه]] در کنار حرم ایجاد [[صحن]] برای حرم و گسترش فضاهای اطراف حرم مانند دارالسیاده و دارالحفاظ و مسافرت‌های متعدد و اهدای اشیایی به حرم، نظیر قندیل طلا و پنجره فولادی توسط شاهرخ و سایر [[رجال]] [[سیاسی]]، نویدبخش فصلی نو در توجه به حرم رضوی و به تبع آن، گسترش تشکیلات [[اداری]] این مجموعه بود. خنجی، [[مورخ]] ازبکان، هنگامی که شیبک‌خان ازبک [[مشهد]] را در سال ۹۱۱ق گشود، گروه حفاظ [[منظم]]، نقاره‌چیان و [[خادمان]] حرم مطهر را که از سادات و نقیبان بودند ذکر کرده و حتی به نفایس [[خزانه]] حرم نیز اشاره کرده است. این تشکیلات برای خود [[هویت]] مستقلی داشتند و با [[علم]] سبز و [[شمشیر]] حضور خان ازبک را در [[حرم]] گرامی داشتند<ref>مهمان‌نامه بخارا، ص۳۳۹، ۳۴۶.</ref>.
| |
| | |
| به این ترتیب، تشکیلات مختصر اما رو به گسترش [[حرم مطهر]] وارد دوره صفوی می‌شود. صفویان با توجه به رسمی کردن [[مذهب تشیع]] در [[کشور]]، به [[حرم مطهر رضوی]] توجه ویژه نشان دادند و طی یک سده، تشکیلات بزرگی را برای اداره آن راه‌اندازی کردند. در واقع پیشینه تشکیلات [[اداری]] آستان [[قدس]] به طور مشخص از دوره [[صفویه]] قابل بررسی است. دوره شاه تهماسب اول صفوی، دوره تثبیت [[قدرت]] دیوانی و تشکیلات اداری [[ایران]] بود و برای آستان قدس نیز همین روند اتفاق افتاد. با توجه به وجود گزارش‌های متعدد متون و [[منابع تاریخی]] درباره آستان قدس و نیز اسناد [[تاریخی]] موجود در کتابخانه مرکزی، وضعیت اداری آن از این دوره به بعد مشخص و روند آن قابل پیگیری است. رسمیت [[تشیع]] باعث توجه بیشتر [[شیعیان]] به [[زیارت]] [[مرقد]] [[امام رضا]]{{ع}} گردید و نیازهای اداری و [[مالی]] برای اداره [[املاک]] و [[موقوفات]] و تأمین امکانات رفاهی برای [[زائران]]، به تدریج تشکیلات اداری آستان قدس را شکل داد. این تشکیلات هم [[اداره خود]] حرم را بر عهده داشت و هم به اداره [[اموال]] و املاک و امور متعلق به حرم می‌پرداخت. با توجه به جایگاه و اختیارات تولیت در مجموعه، [[انتصاب]] و عملکرد این [[مقام]] از مهم‌ترین مسائل آستان قدس بوده است. تولیت کسی بود که شاه وی را به اداره املاک موقوفه و خود مجموعه حرم [[منصوب]] می‌کرد و می‌توانست در [[کارها]] دخل و [[تصرف]] کند. شاه [[اسماعیل]]، اولین [[سلطان]] صفوی، یکی از منشیان برجسته خود به نام خواجه [[عتیق]] [[علی]] منشی را احتمالاً به تولیت حرم [[رضوی]] منصوب کرد. در دوره شاه تهماسب اول صفوی، بزرگانی چون امیربیک مهردار و خواجه عنایت‌الله خوزانی به این [[منصب]] رسیدند. آنها علاوه بر تولیت آستانه، اداره [[اوقاف]] و [[وزارت]] [[خراسان]] را نیز در [[اختیار]] داشتند. در این دوره، تغییری در این [[منصب]] روی داد و آن تقسیم تولیت به دو قسمت بود. بدین ترتیب، گاه آستان [[قدس]] همزمان دو تولیت داشت: “تولیت واجبی” که اداره زمین‌های [[موقوفات]] [[امام رضا]]{{ع}} را عهده داشت و “تولیت سنتی” که [[مدیریت]] آن دسته از [[املاک]] و زمین‌های سلطنتی را بر عهده داشت که در آمد آن به [[حرم]] اختصاص می‌یافت. در دوره شاه [[عباس]]، با توجه با ارتقای جایگاه آستان قدس، تولیت نیز اهمیت بیشتری پیدا کرد و از این [[زمان]] تا آخر دوره صفوی، این [[مقام]] بیشتر در دست [[سادات رضوی]] و مرعشی بود. بعد از متولی، ناظر کل و از اواخر دوره [[صفویه]]، نایب‌التولیه [[مسئولیت]] اداره تشکیلات را بر عهده داشتند. ناظر کل افرادی را به عنوان [[نماینده]] خود در تمام تشکیلات داشت که گزارش‌ها را به اطلاع وی می‌رساندند. ناظر حتی می‌توانست به متولی مواردی را [[تذکر]] دهد. مجموع متولی و نایب‌التولیه و ناظر کل، [[حق]] دخالت مستقیم در امور داخلی حرم و امور مربوط به املاک، باغ‌ها و غیره را داشتند و تمام [[کارها]] باید با اطلاع آنها انجام می‌گرفت<ref>«تاریخچه تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در دوره صفویه”، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ص۳۵.</ref>. متولی آستان قدس در دوره صفویه با [[آیین]] خاصی از سوی [[پادشاه]] خلعت دریافت می‌کرد و در دربار جایگاه ویژه‌ای داشت<ref>«دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۴۹۵.</ref>.
| |
| | |
| ایجاد [[نظام]] [[منظم]] برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی [[زائران]]، مرمت و توسعه بناها و... از این زمان به بعد ضروری بود و در قالب کشیک‌ها سامان یافت. علاوه بر این، آستان قدس امور دیگری نیز داشت که بسیار گسترده و متنوع بود و دست‌اندرکاران مختلفی اجرای آنها را بر عهده داشتند. عوامل کتابخانه [[مبارکه]]، دارالشفای [[حضرت]]، کارخانجات زواری و خدامی (مهمان‌سرا)، شماع‌خانه و مشعل‌خانه، نقاره‌خانه، مباشران [[خزانه]] و تحویل [[خانه]]، مباشران تعمیرات، ناظمان املاک، علمداران، [[منجمان]]، باغبانان، بیلداران و...، کارهای دوایر مختلف آستان [[قدس]] را انجام می‌دادند<ref>«دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۴۹۴.</ref>.
| |
| | |
| کشیک به مجموع عواملی اطلاق می‌شود که در مدت معین، داخل رواق‌ها و صحن‌های [[حرم]] مشغول خدمت‌اند و امور تنظیف، تعطیر و [[تطهیر]] اماکن را عهده دارند. مشخصاً روشن نیست که کشیک‌ها از چه زمانی در حرم شکل گرفته‌اند، اما اسناد وجود آن را دست‌کم از ۱۰۱۰ ق به بعد [[قطعی]] می‌کند. چنین بر می‌آید که کشیک‌ها سه نوبت بوده و اواخر دوره صفوی به پنج کشیک افزایش یافته است. اجزای کشیک عبارت بودند از: ۱. سرکشیک: وی هر [[روز]] بعد از پایان نوبت کاری موظف بود امور را به تولیت گزارش دهد. ۲. خادم‌باشی: وی [[مسئول]] امور خدام بود و در [[هنگام غیبت]] سرکشیک، مسئولیت‌های او را عهده داشت. ۳. خدام: محدوده کار خدام، داخل [[حرم مطهر]] بود و [[مسئولیت]] تطهیر و غبارروبی [[ضریح]] را عهده داشتند. آنها به سه دسته تقسیم می‌شدند: خدام رسمی که به صورت موروثی [[منصب]] را در [[اختیار]] داشتند و ماهانه مواجب دریافت می‌کردند؛ خدام افتخاری که مواجب دریافت نمی‌کردند، اما حق‌الدفن در حرم داشتند؛ خدام تشرفی که هیچ مزایایی نداشتند. ۴. فراشان: آنان مسئولیت امور تنظیف رواق‌های اطراف ضریح، تهیه چراغ و تنظیم مجلس‌های منعقد در حرم را بر عهده داشتند. ۵. دربانان: [[حفظ]] و حراست درها و بام‌های حرم و رساندن گزارش‌ها به دارالتولیه با آنها بود. ۶. کفشبانان: مسئول کفش‌داری‌های مختلف حرم بودند. ۷. [[زیارت‌نامه]] خوانان: اینان به طور موروثی مسئول خواندن زیارت‌نامه و [[قرآن]] در حرم بر طبق [[وصیت]] واقفان و یا به [[نیابت]] از افراد بودند. این شغل موروثی بود. ۸. کارمندان دفتری: کسانی مانند کشیک‌نویسان که مسئولیت ثبت امور هر کشیک را عهده داشتند. ۹. تحویل‌داران: در هر کشیک، تحویل‌دارانی کار تحویل کالاها و اجناس را انجام می‌دادند. مثلاً تحویلدار [[خاصه]] مسئول طلا و جواهرات و پول‌های حرم بود. ۱۰. مؤذنان: مسئول گفتن [[اذان]] در مناره‌ها به هنگام [[نماز]] بودند. ۱۱. حفاظ: [[مسئول]] [[تلاوت قرآن]] و [[ادعیه]] مطابق با نظر واقفان و یا در مجالس بودند و به دو دسته حفاظ دور سر و حفاظ [[حرم]] محترم تقسیم می‌شدند.
| |
| | |
| [[ریاست]] هر کشیک با سرکشیک بوده و [[خادم]] باشی معاونت و [[جانشینی]] او را عهده داشته است. تحویل کشیک‌ها به کشیک بعدی در [[مراسم]] [[معنوی]] خاصی با رعایت مسائل [[اداری]] انجام می‌شده است. از میان کارکنان کشیک، خدام نسبت به بقیه مرتبه بالاتری داشتند و بعد از آن، فراشان، کفشبانان و دربانان قرار داشتند. سرکشیک به عنوان [[جانشین]] متولی در اماکن، [[مسئولیت]] اداره کشیک را بر عهده داشته و اموری مانند حضور و غیاب اعضای کشیک، [[نظارت]] بر تهیه غذای خدمه، تهیه و ارسال فهرست افراد کشیک جهت پرداخت مواجب نقدی و جنسی و جلوگیری از انجام امور خلاف را انجام می‌داده است<ref>«دستور الملوک”، دفتر تاریخ، ج۱، ص۳۶.</ref>.
| |
| با توجه به مراتب شغلی، در هر کشیک [[شأن]] و [[منزلت]] افراد متفاوت بوده و [[انتخاب]] افراد، به [[موقعیت اجتماعی]] و [[ارتباط]] آنها با مراکز [[قدرت]] بستگی داشته است، چنان که سرکشیک‌ها بیشتر از میان خانواده‌های [[سادات]] (به ویژه [[سادات رضوی]]) و یا [[علما]] و [[رجال]] بزرگ انتخاب می‌شده‌اند. خادم‌باشیان نیز از میان علما و خانواده‌های بزرگ بوده‌اند. چگونگی به‌کارگیری افراد بر اساس درخواست فرد و [[تأیید]] متولی و صدور [[حکم]] توسط شاه وقت بوده است. [[مشاغل]] حرم در گذشته معمولاً موروثی بود. سمت [[تعیین]] شده مادام‌العمر بوده و از [[پدر]] به پسر بزرگ می‌رسیده است. لازم بود افراد در صورت [[غیبت]]، کسی را به عنوان نایب‌الخدمه معرفی کنند و در صورت غیبت غیر موجه، حکمشان [[باطل]] می‌شد. پرداخت مواجب به صورت نقدی و جنسی بود و [[شش ماهه]] یا یک ساله پرداخت می‌شد. درهای حرم شب‌ها بسته می‌شد. در دوره [[صفویه]] ابتدا سه و سپس پنج کشیک در [[زمان]] باز بودن حرم [[خدمت]] می‌کردند. نادر شاه در سال ۱۱۴۷ق این پنج کشیک را دوباره به سه کشیک [[تغییر]] داد. حضور نادر در [[مشهد]] به عنوان پایتخت افشارها، از [[قدرت]] و [[نفوذ]] تولیت‌ها کاست و شاه دخالت بیشتری در آستان [[قدس]] داشت. [[علی]] شاه افشار، [[جانشین]] نادر، کشیک‌ها را دوباره به حالت گذشته برگرداند و سندی که در قالب طوماری تفصیلی از دوره وی و اقداماتش باقی مانده، نشان می‌دهد که در این [[زمان]]، هر کشیک ۶۸ نفر، شامل هفده [[خادم]]، بیست فراش، پنج کفشبان، دو مدرس، سه بخورسوز و چهارده دربان داشته است. یکصد سال بعد و در اوایل دوره ناصرالدین شاه قاجار، این تعداد [[چهل]] خادم، بیست فراش، پنج کفشبان، سه [[مؤذن]] و ۲۳ دربان بوده است. به طور کلی در دوره قاجار، تولیت‌ها بیشتر از [[رجال]] [[سیاسی]] دربار قاجار [[انتخاب]] می‌شدند و اغلب، [[حکمرانی]] [[خراسان]] نیز به آنها واگذار می‌شد. [[محمدتقی]] میرزا رکن‌الدوله، فتحعلی خان صاحب [[دیوان]] شیرازی، ابوالفتح میرزا مؤیدالدوله و مهدی‌قلی میرزا سهام‌الملک از آن جمله‌اند. با [[ظهور]] [[مشروطه]] در [[کشور]]، برخی کوشیدند تا در تشکیلات آستان قدس تغییراتی [[اعمال]] کنند، اما این تلاش‌ها چندان مؤثر نبود و در اواخر این دوره، این نهاد به ورشکستگی و بدهکاری رسید<ref>«تشکیلات آستان قدس رضوی پس از انقلاب مشروطیت”، دفتر اسناد، ص۳۷، ۳۹.</ref>. تا اواخر دوره قاجار، محاسبات [[مالی]] آستان قدس به شیوه محاسباتی دیوانی قدیم، یعنی سیاق‌نویسی بود. صورت جامعی از دخل و [[خرج]] یک ساله به وسیله مستوفیان تنظیم می‌شد و به [[تأیید]] متولی‌باشی می‌رسید<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۹.</ref>.
| |
| | |
| در دوره پهلوی تلاش‌های بسیاری برای تغییر [[نظام اداری]] آستانه صورت گرفت. شاه متولی کل نامیده می‌شد. تولیت یا [[منصب]] متولی‌باشی به [[نیابت]] تولیت تغییر پیدا کرد و متولیان از رجال سیاسی بودند<ref>«معرفی نایب‌التولیه‌های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه” دفتر اسناد، ج۱-۲، ص۱۲.</ref>. [[محمد ولی اسدی]]، [[فتح‌الله پاک‌روان]]، [[فخرالدین شادمان]]، [[باقر پیرنیا]] و [[عبدالعظیم ولیان]] در این شمار قرار می‌گیرند. در سال ۱۳۰۵ش و ابتدای دوره پهلوی اول، اماکن متبرکه هزار نفر [[خادم]]، پانصد نفر دربان و دویست نفر فراش داشت که پس از آن به نصف تقلیل یافت. در این [[زمان]]، هر کشیک هشتاد نفر خادم، [[چهل]] نفر فراش و پنجاه تن دربان داشته است. پس از ۱۳۱۴ش و بعد از وقایع [[مسجد جامع]] گوهرشاد، روش تشکیلات قدیمی اماکن کنار نهاده شد. روش موروثی [[خدمت]] در آستان [[قدس]] محدود گشت و به ویژه انحصار [[مناصب]] از دست خانواده‌های قدیمی بیرون آمد. [[قدرت]] کشیک‌ها به عنوان تنها عامل ساماندهی امور اماکن متبرکه کاهش یافت و اداره تشریفات عهده‌دار [[حفظ]] انتظامات و [[مراقبت]] امور مربوط و انجام [[وظایف]] محوله در داخل [[حرم مطهر]] و عمارات [[مبارکه]] شد که شامل دوایری مانند حوزه [[ریاست]]، شعب امور، دایره حاجبی، دایره [[نگهبانی]]، شعبه سرایداری، شعبه حفاظ، مؤذنان و عمله [[شکوه]] (نقاره‌چیان) بود. پس از پهلوی اول، پنج کشیک با چهل خادم، پانزده فراش و ۲۵ دربان [[احیا]] شد، اما [[سرپرست]] کشیک به جای سرکشیک، [[مسئولیت]] هر کشیک را بر عهده داشت<ref>«نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ص۱۰۴- ۱۰۹؛ “متولیان آستان قدس رضوی از دوره: صفویه تا افشاریه”، دفتر اسناد، ج۲-۳، ص۷۴.</ref>. در دوره پهلوی دوم، اقداماتی در جهت نوسازی بیشتر ساختار [[اداری]] انجام شد. به ویژه در اواخر این دوره، طرح طبقه‌بندی [[مشاغل]] آستان قدس، رایانه‌ای کردن امور و تدوین آیین‌نامه‌های مختلف اداری و [[مالی]] و [[تغییر]] [[نظام]] بودجه‌نویسی تا حدی انجام گرفت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۱۸، ۲۱۹؛ شمس الشموس، ص۲۱۸.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۱.</ref>
| |
| ==تشکیلات اداری - دوره [[جمهوری اسلامی]]==
| |
| بعد از [[پیروزی]] [[انقلاب اسلامی]] برای [[اداره امور]] آستان قدس متولی [[انتخاب]] شد. [[رهبر]] انقلاب اسلامی، [[امام خمینی]]، تولیت را به عنوان منصبی جداگانه به رسمیت [[شناخت]] و انتخاب و اعزام نایب‌التولیه توسط شخص اول مملکت [[منسوخ]] و اداره امور آستان قدس مستقل گشت و دیگر با [[مقام]] استانداری [[خراسان]]، در یک نفر متمرکز نشد. [[قائم مقام]] تولیت نقش مهمی در ساختار آستان [[قدس]] پیدا کرد. وی به عنوان [[نماینده]] [[منصوب]] تولیت، [[مدیریت]] [[امور اداری]] را زیر نظر متولی انجام می‌دهد. پس از [[انقلاب اسلامی]]، به دلیل گسترش اماکن متبرکه و وضع [[قوانین]] جدید، از جمله باز بودن شبانه‌روزی [[حرم مطهر]]، تعداد کشیک‌ها به هشت نوبت افزایش یافت و پیرو آن، بر شمار کارکنان هر کشیک اضافه شد. از مشخصات این دوره [[ضعیف]] شدن نقش کشیک‌ها به عنوان عامل اداره اماکن متبرکه بود، به طوری که با گسترش ادارات، امروز به عنوان قسمتی از تشکیلات کلی محسوب گردیده، نقش سرکشیک به عنوان [[رئیس]] اماکن متبرکه تا حد یک مدیر رده پایین کاسته و به جای [[مقام]] خادم‌باشی معاون سرکشیک منصوب شده است. سرکشیک و ناظم به مدت سه سال توسط معاون اماکن متبرکه و به موجب [[حکم]] تولیت [[انتخاب]] می‌شوند. انتخاب ناظم هر کشیک، به پیشنهاد سرکشیک و حکم [[قائم مقام]] به مدت دو سال صورت می‌پذیرد. با توسعه امور [[حرم]]، معاونت اماکن متبرکه که [[اداره امور]] حرم را در [[اختیار]] دارد، شامل این بخش‌هاست: دبیرخانه، اداره مهمان‌سرا، مدیریت امور انتظامات و تشریفات، مدیریت امور خدمه، مدیریت امور [[رفاه]] [[زائران]]<ref>«نهاد وقف و مسأله تجدد”، ایران و اقتباس‌های فرهنگی شرق از مغرب زمین، ص۱۵۴؛ “نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه”، مشکوة، ش۹۰، ص۱۱۰.</ref>.
| |
| اکنون تولیت آستان قدس از [[مشورت]] هیأت امنا و شورای عالی [[فرهنگی]] برای [[تعیین]] سیاست‌های کلان و مدیریت عالی امور بهره می‌برد. سازمان مرکزی آستان قدس به عنوان نهاد [[اداری]] اصلی، زیر نظر قائم مقام تولیت آستان قدس با معاونت‌ها، مشاورها و مدیریت‌های مختلف فعالیت دارد. معاونت توسعه مدیریت و [[پشتیبانی]]، معاونت [[تبلیغات]] و [[ارتباطات]] [[اسلامی]]، معاونت امور [[حقوقی]] و [[موقوفات]]، معاونت [[املاک]] و [[اراضی]]، معاونت اماکن متبرکه و امور زائران و معاونت فنی و [[عمران]] موقوفات، شش معاونت اصلی سازمان مرکزی است.
| |
| | |
| حوزه مدیریت سازمان مرکزی آستان قدس نیز زیر نظر قائم مقام تولیت اداره می‌شود که خود از اعضای هیأت امنا، شورای عالی [[فرهنگی]] و سازمان [[اقتصادی]] [[رضوی]] است. شورای توسعه [[مدیریت]] و [[سرمایه]] [[انسانی]]، شورای فناوری اطلاعات و [[ارتباطات]]، [[مشاوران]] و کمیسیون مشارکت‌ها و [[عمران]] [[موقوفات]] نیز زیر نظر [[قائم مقام]] است. همچنین این سازمان پنج حوزه مدیریت [[حسابرسی]] داخلی و ممیزی، مدیریت [[نظارت]] و بازرسی و رسیدگی به [[شکایات]]، مدیریت دفتر مرکزی [[تهران]]، مدیریت حراست و مدیریت [[اراضی]] [[حریم]] [[حرم]] [[حضرت رضا]]{{ع}} را در [[اختیار]] دارد. اداره کل [[روابط]] عمومی، نذورات کل، دبیرخانه کل، خزانه‌داری کل و هسته مرکزی [[گزینش]]، از دیگر بخش‌های اداره مرکزی آستان [[قدس]] است.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۶.</ref>
| |
| ==موقوفات==
| |
| موقوفات [[املاک]] و اموالی هستند که [[خرید و فروش]] اصل آنها موقوف شده و [[منافع]] و درآمدهای حاصل از آن، به مصارف [[تعیین]] شده در وقف‌نامه‌ها می‌رسد. اسناد [[وقف]] بسیاری از [[اموال منقول]] و غیرمنقول که از روزگاران کهن وقف حرم شده باقی مانده است. بسیاری از موقوفات [[ثروتمندان]] یا [[امیران]] و [[حاکمان]] وقت برای کمک به [[زائران]] یا مستمندانی که مجاور و [[معتکف]] حرم بوده‌اند وقف نموده و یا خود زائران، به فراخور وضع [[مالی]] خویش، وقف کرده‌اند<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۸.</ref>. واقفان آستان قدس رضوی، طیف عظیمی از طبقات گوناگون [[مردم]] را شامل می‌شود. در این میان، نامهای [[تاریخی]] مشهوری چون شاه [[عباس]] اول صفوی، عباس قلی خان شاملو، نادرشاه افشار، عضدالملک قاجار و حاج [[حسین]] [[ملک]] دیده می‌شود. ۷۸ تن از واقفان آستان قدس از [[بانوان]] بوده‌اند<ref>بیست وقف‌نامه از خراسان، ص۸۱، ۱۴۲، ۲۱۶، ۲۶۸؛ “وقف‌نامه یعنی نقشه راه”، مجله حرم، ش۷۵، ص۱۳۴، ۱۳۵.</ref>.
| |
| موقوفات غیرمنقول شناخته شده مخصوص حرم به طور مشخص از دوره [[صفویه]] قابل پیگیری است. پیش از آن، موقوفات [[عظیم]] [[مسجد]] گوهرشاد را داریم که در ۸۲۹ق وقف شده‌اند، اما موقوفات حرم را مطابق وقف‌نامه عتیقی، از سده دهم و حدود صد سال بعد از [[اوقاف]] گوهرشاد می‌شناسیم. با [[قدرت]] یافتن صفویه، وقف رونق بسیار یافت و شاهان صفوی برای جلب [[حمایت]] [[روحانیون]] و [[نفوذ]] در [[افکار]] عمومی خود، [[املاک]] زیادی را [[وقف]] نمودند. به دلیل متنوع بودن [[موقوفات]] آستان [[قدس]]، متولی در هر یک به تناسب [[وصیت]] واقف دخالت می‌کرد و به عنوان [[نماینده]] شاه، [[حق]] دخالت در تمام [[امور اداری]] آستان قدس مانند اجاره دادن، [[مصالحه]] املاک و پرداخت مواجب را داشت. در [[روزگار]] نادرشاه، املاک آستانه مدتی از سوی [[دیوان]] ضبط شد، اما علی‌شاه، برادرزاده نادر، آنها را به اضافه املاک دیگر باز گرداند و صورت رقبات موقوفه را در طوماری ثبت و ضبط کرد. در روزگار ناصرالدین شاه قاجار، عضدالملک طوماری دیگر تنظیم کرد. در این میان، گاهی بر اثر حوادث نامطلوب [[سیاسی]] و [[ضعف]] متولیان و یا [[سودجویی]] متصدیان، [[منافع]] و عواید حاصل از [[اوقاف]] یا خود املاک موقوفه [[تصرف]] می‌شده و یا از حیز انتفاع ساقط می‌گردیده است. در طومار علی‌شاهی و عضدالملکی به این امر تصریح شده و منظور از صورت‌برداری از رقبات موقوفه نیز تلاش برای جلوگیری از وقوع چنین رخدادهایی بوده است. موقوفات غیرمنقول آستان قدس، علاوه بر املاک [[کشاورزی]]، شامل بازار، سرا، [[زمین]]، کارخانه، بیمارستان، حمام، باغ، کاریز، دکان و [[منزل]] می‌شود. بخش عمده این موقوفات در [[مشهد]] و شهرهای [[خراسان]] و بقیه در [[تهران]]، [[شیراز]]، [[قزوین]]، رشت، مازندران، [[آذربایجان]]، کرمان، [[اصفهان]] و سایر نقاط [[ایران]] و حتی خارج ایران چون افغانستان و [[هندوستان]] است<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۴۸- ۳۴۹.</ref>.
| |
| | |
| اکنون حدود ۴۵۰ موقوفه و بیش از دو هزار رقبه وقفی پلاک اصلی در [[اختیار]] آستان قدس است. موقوفات دارای دو بخش مصرفی خاص و مطلقه هستند که از وقف‌نامه‌ها استخراج شده‌اند. با بررسی مشخصات وقف‌نامه‌ها، مصارف بررسی و دسته‌بندی شده‌اند. بعضی از مصارف موقوفه مطلقه و مخصوص [[حرم مطهر رضوی]] و بخش دیگر شامل مصارف خاص است. از مهم‌ترین اقدامات در دوره [[انقلاب اسلامی]]، ابطال نقل و انتقالات و اسناد املاک موقوفه بود که در گذشته به ناحق از [[تصرف]] [[وقف]] خارج و در [[مالکیت]] غیر در آمده بود. با این [[اقدام]]، آستان [[قدس]] توانست [[املاک]] بسیاری را که از دست داده بود، باز گرداند. اقدام بسیار مهم دیگر، تنظیم بودجه موقوفاتی برای [[موقوفات]] خاص در آستان قدس است که با کار کارشناسی بسیار مفصل صورت گرفته است. تمامی درآمد رقبات پس از استحصال، در دو بودجه انفرادی و تجمیعی، در ۲۵ فصل موقوفاتی قرار گرفته که به این ترتیب، هر درآمد وقفی، مطابق با نیات واقف، در [[محل]] [[تعیین]] شده [[مصرف]] می‌شود<ref>«وقف نامه یعنی نقشه راه”، مجله حرم، ش۷۵، ص۱۳۴-۱۳۵.</ref>.
| |
| | |
| مصارف عمومی درآمدهای آستان قدس، شامل نذورات، موقوفات و درآمدهای متفرقه، بیشتر در این موارد است: [[روشنایی]]، فرش کردن و [[معطر]] کردن [[حرم مطهر]] و تنظیف اماکن متبرکه؛ برگزاری [[مراسم مذهبی]] شامل جشن‌ها و سوگواری‌ها؛ [[قرائت قرآن]] و [[دعا]] و [[زیارت]] در حرم مطهر؛ کمک به [[مستمندان]] و [[زائران]] [[غریب]] و [[بی‌بضاعت]]؛ [[اطعام]] و برگزاری میهمانی؛ مخارج خدام و کارکنان حرم مطهر؛ هزینه [[ایتام]] و تحصیل [[کودکان]] و [[نوجوانان]] و طلاب [[علوم دینی]]؛ مرمت کتاب‌های کتابخانه و...<ref>«سیر تحول معماری و توسعه آستان قدس رضوی”، وقف میراث جاویدان، سال ۱۷، ش۶۵، ص۴۷.</ref>.
| |
| جدا از دارالشفای [[امام]] که نهادی کهن برای رسیدگی به [[بیماران]] و زائران رنجور و دردمند [[حضرت]] است<ref>«دارالشفای آستان قدس رضوی در دوره صفوی”، دفتر اسناد، ج۴، ص۲۲۳.</ref>، برخی نهادهای تازه تأسیس مانند بیمارستان [[رضوی]] که یک مرکز درمانی بسیار [[عظیم]] و فوق تخصصی با آخرین امکانات و تجهیزات درمانی دنیاست و یا مؤسسه [[امداد]] آستان قدس رضوی، کمک رسانی و فعالیت‌های عام‌المنفعه آستان قدس را به صورت خاص و با گستره وسیع دنبال می‌کنند.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۷.</ref>
| |
| ==[[فعالیت‌های اقتصادی]] و عمرانی==
| |
| آستان قدس رضوی برای تأمین پشتوانه [[مالی]] لازم جهت تحقق اهداف خود، فعالیت‌های اقتصادی گسترده‌ای دارد. [[سرمایه‌گذاری]] و حضور در عرصه‌های مختلف تجاری و تولیدی در قالب تأسیس شرکت‌های مستقل یا [[مشارکت]] در پروژه‌ها و شرکت‌های مختلف خارج از آستان [[قدس]] صورت می‌گیرد تا در آمد لازم برای مصارف گوناگون آستانه و فعالیت‌های مذهبی، [[فرهنگی]] و [[اجتماعی]] تعریف شده، محقق شود.
| |
| | |
| برای بهینه‌سازی [[فعالیت‌های اقتصادی]] و بازرگانی این مؤسسات و واحدهای متعدد و هماهنگی بهتر میان آنها، از سال ۱۳۷۷ش یک نهاد [[مدیریتی]] به نام سازمان [[اقتصادی]] تأسیس شده است. همچنین جداسازی فعالیت‌های اقتصادی از فرهنگی و اجتماعی، بهبود [[نظام]] [[تصمیم‌گیری]] از طریق عدم تمرکز و [[تفویض]] [[اختیار]]، حذف حوزه‌های موازی فعالیت و استفاده بهینه از منابع و [[حفظ]] و احیای [[موقوفات]] از نتایج این [[اقدام]] بوده است. فعالیت‌های اقتصادی در سه محور [[صنعت]] و معدن، [[کشاورزی]] و [[عمران]] و خدمات تعریف شده و خروج از فعالیت‌های اقتصادی [[خرد]] و ورود به سرمایه‌گذاری‌های کلان اقتصادی، کاهش تنوع فعالیت‌ها و تخصصی کردن [[کارها]] و نیز [[مشارکت]] داخلی و خارجی از اهداف استراتژیک در این عرصه است. در این عرصه ۸۴ مؤسسه و شرکت وجود دارند که ۴۳ واحد آن با سهام بالای پنجاه درصد و ۴۱ واحد آن با سهام زیر پنجاه درصد متعلق به مؤسسه سازمان اقتصادی [[رضوی]] است و بیش از [[دوازده]] هزار نفر به صورت مستقیم و غیرمستقیم در شرکت‌ها و مؤسسات تابعه تحت [[پوشش]] این سازمان اشتغال دارند. برخی از مهم‌ترین شرکت‌های تأسیس شده توسط آستان قدس عبارت است از: کارخانه قند آبکوه (تأسیس ۱۳۱۳ش)؛ شرکت نان قدس رضوی (تأسیس ۱۳۴۶ش)؛ شرکت فرش آستان قدس رضوی (تأسیس ۱۳۶۰ش)؛ مؤسسه منطقه ویژه اقتصادی [[سرخس]] (تأسیس ۱۳۷۵ش)؛ شرکت نفت و گاز رضوی (تأسیس ۱۳۸۶ش)<ref>سال‌نامه مؤسسه سازمان اقتصادی رضوی، ص۳.</ref>. همچنین اقدامات عمرانی وسیعی که چه در آستان قدس و چه در خارج از آستان قدس و توسط این نهاد صورت می‌گیرد، در شرکت‌های تخصصی مختلفی دنبال می‌شود. سازمان توسعه و عمران [[حریم]] [[حرم]] [[حضرت رضا]]{{ع}} که در سال ۱۳۶۱ش تأسیس شد، کار بسیار دشوار و طاقت‌فرسای توسعه و ساخت و سازهای متعدد گستره [[حرم مطهر]] را به عهده گرفت و در این عرصه به پیشرفت‌های بزرگی دست یافت. شرکت [[مسکن]] و [[عمران]] [[قدس]] [[رضوی]] (تأسیس ۱۳۶۲ش) و شرکت ساختمانی بتن و ماشین قدس رضوی (تأسیس ۱۳۷۶ش) و سازمان عمران و توسعه [[خراسان]] (تأسیس ۱۳۷۱ش) از دیگر شرکت‌های وابسته به آستان قدس هستند که در زمینه‌های ساختمانی و عمرانی، فعالیت‌های گسترده‌ای در داخل مجموعه و خارج از آستان قدس دارند.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۸.</ref>
| |
| ==[[فعالیت‌های فرهنگی]] - پیشینه==
| |
| قدیمی‌ترین بخش [[فرهنگی]] آستان قدس که شاخص‌ترین و مشهورترین سازمان‌های آن هم محسوب می‌شود، کتابخانه [[حرم مطهر]] است. کتابخانه بر اساس کتاب‌های اهدا شده به [[حرم]] رضوی شکل گرفته و دست‌کم از سده نهم به بعد، با تشکیلاتی مشهور و هویتی معلوم، در مجموعه وجود داشته است. قدیمی‌ترین [[قرآن]] وقفی به حرم مطهر [[تاریخ]] ۳۲۷ق دارد<ref>گنجینه نفایس رضوی، ص۴۲.</ref> و از این تاریخ به بعد، قرآنهای متعددی [[وقف]] [[روضه]] منور رضوی شده است.
| |
| از سده نهم قمری، کتاب‌های دیگری چون [[تفسیر قرآن]] به مجموعه کتاب‌های حرم مطهر اضافه و مشخصاً نام کتابخانه به عنوان یک بخش ویژه در حرم مطهر ظاهر شد. سپس در دوره صفوی با وقف نسخه‌های متعدد به این کتابخانه توسط افراد مشهوری چون [[شیخ بهایی]]، شاه [[عباس]] اول صفوی و دیگران، اهمیت این کتابخانه بیشتر شد<ref>گنج هزار ساله، ص۳۳-۳۶؛ تاریخ کتابخانه آستان قدس رضوی بر پایه اسناد، ص۴۹-۵۴.</ref>. مدارس علمیه مختلف دور حرم خود کتابخانه داشتند<ref>«نفایس مخطوطات کتابخانه مدرسه نواب”، نامه آستان قدس، ش۲۵، ص۱۰۷- ۱۰۸.</ref>، اما کتابخانه حرم مطهر با توجه به تعداد بسیار بیشتر کتاب‌ها و اهمیت [[محل]] آن، در [[شهر]] مرکزیت یافت و محل مراجعه [[علما]] و طلاب شد.
| |
| | |
| این کتابخانه در دوره قاجار تشکیلات و [[نظم]] [[اداری]] کاملی داشت و یک مرکز فرهنگی و حتی [[هنری]] کامل بود. به ویژه در این دوره نابه‌سامان و پر دگرگونی، وجود چنین مرکزی که دسترسی به کتاب را برای عموم فراهم می‌ساخت، در شهری غیر از [[تهران]]، بسیار مغتنم محسوب می‌شد. نسخه‌ها در اینجا تکثیر می‌شد، و هنرمندانی آنها را وصالی، مرمت و بهسازی می‌کردند. به این ترتیب، علاوه بر کتاب‌دار و منشی، هنرمندان صحاف و مُذهب و مرمت‌گر نیز در این مکان فعال بودند.
| |
| از دوره صفوی به بعد و زمانی که اطلاعات روشن‌تری در دست است، در [[حرم مطهر]] فعالیت‌های [[دینی]] و [[تبلیغی]] چون [[قرائت قرآن]] [[کریم]]، روضه‌خوانی و مجالس مذهبی بسیار پر رونق بود. این فعالیت‌ها علاوه بر آن‌که همسویی کامل با [[فلسفه وجودی]] حرم مطهر داشت، از پشتوانه خاصی هم بهره می‌برد. این پشتوانه عبارت بود از [[موقوفات]] خاص، یعنی موقوفاتی که عواید آن، باید اختصاصاً صرف همان کار می‌شد. چون عمده توجه و [[تمایل]] [[مردم]] به برگزاری [[مراسم مذهبی]] بود، بسیاری از موقوفات خاص، صرف عزاداری‌ها و مجالس مذهبی می‌شد و رونق افزای چنین محافلی بود<ref>بیست وقف‌نامه از خراسان، ص۱۶۸، ۲۲۴، ۲۴۸، ۲۵۹.</ref>. آستان [[قدس]] در [[زمان]] تهماسب اول صفوی مکتب‌خانه داشت. این مکتب‌خانه به اطفال [[ایتام]] اختصاص یافته و موقوفاتی نیز برای آن در نظر گرفته شده بود. به تدریج بر دامنه فعالیت‌های این مکتب‌خانه افزوده شد و فضاهای بیشتری در حرم مطهر به آن اختصاص یافت<ref>مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس، ص۳۷-۴۰، ۴۵.</ref>.
| |
| | |
| همچنین یکی از عواملی که به شدت فضای [[فرهنگی]] این مجموعه را متأثر می‌کرد، مدارس علمیه اطراف حرم مطهر بود. مدرسه [[بالاسر]] در فاصله بسیار نزدیکی با بقعه [[مطهر]] و مدارس علمیه “پری‌زاد” و “دو در” با فاصله اندکی از آن، در دوره تیموری تأسیس شدند<ref>مطلع الشمس، ج۲، ص۵۴۲.</ref>. در دوره صفوی و حتی در دوره کم‌رونق قاجار نیز مدارس پرشمار و گاه معظمی در اطراف صحن‌ها ساخته شد. مدارس علمیه [[فاضل]] خان، میرزا [[جعفر]]، عباس‌قلی خان، [[باقریه]]، [[نواب]] و بسیاری دیگر در این شمارند<ref>مطلع الشمس، ج۲، ص۵۳۸-۵۴۱، ۵۴۴؛ گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، ص۱۴-۲۳.</ref>. این مدارس در تقویت فضای فرهنگی و [[علمی]] [[شهر]] [[مشهد]] و به ویژه حرم مطهر بسیار مؤثر بودند. همجواری این مدارس و اشتراک بسیاری از مسائل آنها و طلابشان با آستان [[قدس]]، مجموعه تشکیلاتی [[حرم]] را وارد تشریک مساعی با این مجموعه‌های [[آموزشی]] می‌کرد. حل و فصل مسائل [[مدیریتی]] این مدارس که جزئی از نهاد [[دین]] و [[وقف]] بودند، اقامت طلاب و استادان مدارس در اطراف حرم، رفت‌و‌آمد آنها در حرم و تشکیلات آن و مراوادات میان آنها و کتابخانه، بخشی از این اشتراکات بود.
| |
| | |
| دوره پهلوی عصر نوسازی و تغییرات گسترده در سازمان‌های [[اجتماعی]] بود. در دو دهه اول عصر پهلوی، [[تغییر]] ساختار مؤسسات قدیمی به سازمان‌های جدید [[اداری]] با سرعت بسیاری انجام گرفت. آستان قدس یکی از نهادهای بسیار مهمی بود که [[هدف]] این تغییرات قرار داشت. به ویژه با وضعیت بسیار آشفته اداری و [[مالی]] آستان قدس در اواخر دوره قاجار، این مسأله بیشتر در چشم گردانندگان اداری و [[سیاسی]] [[حکومت]] جدید مهم جلوه می‌کرد. از این‌رو، تغییرات بسیاری در ساختار اداری [[راه]] یافت و از جمله در [[فعالیت‌های فرهنگی]] تغییرات اساسی رخ نمود. اهم این تغییرات در حوزه [[فرهنگ]] در چند موضوع انجام شد. نخست اینکه مکتب‌خانه‌های آستان قدس به مدارس جدید تبدیل و به [[دولت]] و وزرات فرهنگ واگذار گردید<ref>راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، ص۳۹۸.</ref> دیگر اینکه مدارس علمیه تعطیل شد و فعالیت‌های آنها به شکل یک دانشکده کوچک معقول و منقول محدود گردید<ref>راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، ص۳۹۹؛ مکتب‌خانه‌ها و مدارس قدیم آستان قدس، ص۱۴۲.</ref>. همچنین کوشیدند تا با محدود کردن فعالیت‌های مذهبی و [[نفوذ]] [[روحانیت]] در مجموعه و متوقف کردن [[تدریس]] [[علوم دینی]] در آستانه<ref>شمس الشموس، ص۳۱۵.</ref>، از جنبه [[دینی]] و مذهبی نهاد بکاهند و با اقداماتی چون ساخت موزه به وجهه [[تاریخی]] مجموعه بیفزایند. از سوی دیگر، بخشی مانند کتابخانه آستان قدس چون مطابق با مؤسسات جدید [[تمدنی]] بود، بیشتر مورد توجه گردانندگان امور قرار گرفت و جایگاه مهم‌تری به دست آورد.
| |
| | |
| تهیه نظام‌نامه آستان قدس که با تشکیل “کمیسیون اصلاحات” در سال ۱۳۰۵ش آغاز شد، از اقدامات کلیدی برای سر و سامان دادن به امور محسوب می‌شد<ref>راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، ص۲۶۷.</ref>. در این نظام‌نامه از اداره [[امور فرهنگی]] نامی نیامده، اما اداره کتابخانه و قرائت‌خانه به عنوان عنصر [[فرهنگی]] اصلی آستان [[قدس]] دیده شده است. “کمیسیون عرض” از اولین نتایج این [[اصلاحات]] در عرصه فرهنگی بود. این کمیسیون ضمن شمارش کتاب‌ها و ثبت آنها، [[نظام]] نامهای برای [[اداره امور]] کتابخانه تدوین کرد. پیشنهادهایی که کمیسیون عرض مطرح کرد، پایه و اساس تحولات جدی کتابخانه در عصر پهلوی شد. در [[زمان]] [[نیابت]] تولیت [[اسدی]] بود که نخستین فهرست کتابخانه در [[ایران]]، به [[همت]] کتابخانه آستان قدس چاپ شد و نیز دو نظام‌نامه شامل [[وظایف]] کارکنان و شرایط [[امانت]] کتاب تدوین گشت<ref>کتابنامه آستان قدس رضوی، ص۱۴؛ “کتابخانه آستان قدس رضوی از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی”، پژوهشنامه کتابخانه و کتابداری، ش۱، ص۱۳.</ref>.
| |
| در سال ۱۳۱۶ش ساخت بنای جدید موزه و کتابخانه آغاز شد. [[هدف]] به نمایش گذاشتن بخشی از اشیای نفیس [[حرم مطهر]] بود که تا آن زمان، به شکل نامنظم و غیرمطلوبی در [[خزانه]] آستان قدس نگهداری می‌شد. همچنین انتقال کتابخانه به جای جدید و بهبود شرایط نگهداری کتاب‌ها و گسترش کتابخانه در جای تازه، اهمیت فراوانی داشت<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۶۴، ۶۵.</ref>. در آن زمان درصد قابل توجهی از موجودی کتابخانه نسخه‌های خطی بود و مدیران آستان قدس به این مجموعه بیشتر به عنوان یک گنجینه مخطوطات نگاه می‌کردند تا یک کتابخانه عمومی<ref>سندهای آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات، ش۳/۳۱۰۰۵.</ref>.
| |
| | |
| در دوره پهلوی دوم، در آستان قدس گام‌های بیشتری در جهت نوسازی و تغییرات [[اداری]] برداشته شد. اقداماتی که البته منحصر به آستان قدس نبود و [[سیاست]] و رویکردی کلی محسوب می‌شد و در تمام ایران، منطقه و حتی اغلب کشورهای [[دنیا]] روی می‌داد. توجه بیشتر به موزه و کتابخانه از تکمیل و افتتاح ساختمان جدید این دو مرکز در ۱۳۲۳ش و دوره [[نیابت]] تولیت [[علی]] [[منصور]] (منصورالملک) شروع شد که خود قدم بسیار مهمی بود<ref>شمس الشموس، ص۳۱۲.</ref>.
| |
| انتشار نشریه اختصاصی آستان [[قدس]] با عنوان “نامه آستان قدس” در تیر ماه ۱۳۳۹ش و دوره نیابت تولیت [[محمد]] مهران، [[اقدام]] مهم دیگری بود که هم در دوره خود اثر گذار بود و هم خدمتی ماندگار در ثبت وضعیت و [[اخبار]] آستان قدس برای آیندگان به شمار می‌رفت. در مقدمه دومین شماره این نشریه، [[هدف]] “شناساندن آستان قدس و [[ترویج]] [[معارف]] اسلامی” عنوان شده است<ref>نامه آستان قدس، سرمقاله، سال ۱، ش۲، ص۲-۴.</ref>. این نشریه تا سال ۱۳۵۳ش با یک وقفه کوتاه در میانه، پیوسته منتشر می‌شد. همچنین در ابتدای دهه [[چهل]] شمسی، همزمان با دومین حضور سیدجلال‌الدین تهرانی در کسوت نیابت تولیت آستان قدس، [[محمدتقی]] ادیب [[نیشابوری]]، از علمای شهیر عصر، به [[تدریس]] در [[محل]] آرامگاه [[شیخ بهایی]] [[دعوت]] شد<ref>راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، ص۲۱۰.</ref>. علاوه بر این، تهرانی [[اقدامات فرهنگی]] مهم دیگری نیز انجام داد، از جمله دعوت جلال‌الدین اعتضادی از خوشنویسان آن دوره به آستان قدس و برقراری کلاس‌های [[هنری]] در [[حرم مطهر]]<ref>تذکره خوشنویسان معاصر، ج۱، ص۱۴۳.</ref> یا توجه بیشتر به کتابخانه آستان قدس و تلاش برای غنی‌تر کردن آن<ref>گنج هزار ساله، ص۴۸.</ref>.
| |
| ده ساله آخر دوره پهلوی دوم و دقیقاً از سال ۱۳۴۶ش به بعد، رویکرد [[فرهنگی]] و خدمات فرهنگی در آستانه شدت یافت. پیش از این در آستان قدس بخشی به نام اداره انتشارات و [[تبلیغات]] وجود داشت که یک نفر [[سرپرست]]، چهار سخنران، سه نفر کارمند و یک خدمتکار داشت<ref>راهنما یا تاریخ و توصیف دربار ولایتمدار رضوی، ص۲۹۰.</ref>. البته احتشام کاویانیان در کتاب [[شمس]] الشموس از این اداره با عنوان اداره مجله و انتشارات آستان قدس نام می‌برد<ref>شمس الشموس، ص۴۶۲.</ref>. در [[زمان]] نیابت تولیت [[باقر]] پیرنیا (۱۳۴۶ - ۱۳۵۰ش) اقدامات مهمی صورت گرفت که ماندگار شد و برخی نیز شروعی برای اقدامات و حرکت‌های بعدی بود. پیرنیا اشاره می‌کند که مجموع کتاب‌هایی که در دوره چهارساله حضورش در [[مشهد]]، برای کتابخانه تهیه شد، بیشتر از مجموع کتاب‌هایی بود که در تمام مدت [[چهل]] ساله [[حکومت]] پهلوی خریداری شد<ref>گذر عمر، ص۳۳۴.</ref>.
| |
| | |
| نکته مهم در اقدامات این [[زمان]]، راه‌اندازی بخش [[فرهنگی]] مستقل در آستان [[قدس]] بود و ایجاد عنوانی با نام “مدیر کل فرهنگی آستان قدس” که به احمدعلی رجایی بخارایی، استاد بازنشسته دانشکده [[ادبیات]] مشهد، سپرده شد: “پس از اینکه برای صنعت‌ها و نوسازی و [[کشاورزی]] و مهمان‌خانه‌های میان [[راه]] و برنامه‌های گوناگون دیگر [[اقدام]] کردیم، لازم بود کارهای فرهنگی و کتابخانه و موزه آستان قدس و مجله آستانه را هم به صورت مجموعه فرهنگی درآوریم”<ref>گذر عمر، ص۳۳۴.</ref>.
| |
| “سازمان [[امور فرهنگی]] و کتابخانه‌های آستان قدس” در سال ۱۳۵۱ش به [[ریاست]] رجایی [[خراسانی]] تأسیس شد. در زمان [[نیابت]] تولیت [[حسن]] زاهدی (۱۳۵۰ - ۱۳۵۳ش) سازمان برنامه کشوری، سازمان [[اداری]] جدیدی برای آستان قدس تنظیم کرد که در آن [[مدیریت]] خدمات فرهنگی و [[اجتماعی]] زیرمجموعه معاونت اداری به شمار می‌رفت. این مدیریت شامل اداره [[امور اجتماعی]]، [[اداره امور]] کتابخانه‌های آستان قدس و موزه و اداره امور فرهنگی و بهداشتی بود. اداره امور مذهبی زیر نظر مدیریت اماکن متبرکه فعالیت داشت<ref>شمس الشموس، ص۵۸۶.</ref>.
| |
| | |
| در این دوره کتابخانه حاج [[حسین آقا ملک]] به آستان قدس واگذار شد، کتاب‌هایی چون [[تاریخ]] آستان قدس، مجموعه عکس قرآنهای منسوب به [[ائمه معصومین]]{{عم}} و راهنمای گنجینه [[قرآن]] درباره آستان قدس به چاپ رسید ویژه‌نامه‌هایی در شرح حال و مکارم [[ائمه]]{{عم}} تهیه و به [[زائران]] اهدا شد، مجالس [[وعظ]] و [[خطابه]] با [[هدف]] آشنایی [[زوار]] و [[جوانان]] با [[معارف اسلامی]] و نشر [[علوم قرآنی]] در رواق دارالزهد به راه افتاد و برای زیارت‌نامه‌خوان‌های [[حرم مطهر]] کلاس [[تعلیم]] برگزار شد<ref>گذر عمر، ص۳۳۹، ۳۴۰، ۳۴۲؛ کتابنامه آستان قدس رضوی، ص۱۵.</ref>. در آستانه [[انقلاب اسلامی]] و دوره نیابت تولیت عبدالعظیم ولیان، طرح ایجاد فلکه دوم [[حضرت]] و خراب کردن بافت اطراف [[حرم]] به سرعت انجام شد. [[حکومت]] می‌خواست هر چه زودتر چهره مجموعه حرم را نو کند و کارکردها و عرصه‌های تازه ای برای فعالیت‌های آستان [[قدس]] تعریف نماید. در زمینه [[فرهنگی]]، مهم‌ترین [[اقدام]]، تأسیس ساختمان‌های جدیدی برای موزه و کتابخانه بود. ساختمان موزه با نگاه مدرن به معماری سنتی [[ایران]] در پنج طبقه ساخته و از آخرین امکانات در آن استفاده شد. تجهیزات کتابخانه و سالن‌های مطالعه آن کاملاً جدید گردید<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۱۶۷-۱۷۷.</ref>. کتاب‌هایی مانند [[فرهنگ]] لغات [[قرآن]]، ترجمه و شرح [[نهج‌البلاغه]]، آستان قدس دیروز و امروز، شمس‌الشموس و چاپ دوم کتاب [[تاریخ]] آستان قدس، از انتشارات آستان قدس در این دوره بود<ref>آستان قدس دیروز و امروز، ص۲۰۴.</ref>.<ref>[[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]]، ج۱، ص ۷۹.</ref>
| |
| | |
| == جستارهای وابسته ==
| |
| | |
| ==منابع==
| |
| # [[پرونده: 1100514.jpg|22px]] [[بهزاد نعمتی|نعمتی، بهزاد]]، [[آستان قدس رضوی - نعمتی (مقاله)|مقاله «آستان قدس رضوی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۱''']]
| |
| | |
| ==پانویس==
| |
| {{پانویس2}}
| |
| | |
| [[رده:آستان قدس رضوی]]
| |
| [[رده:مدخل]]
| |
