سیاست در لغت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سیاست است. سیاست از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سیاست در لغت - سیاست در حدیث - سیاست در نهج البلاغه - سیاست در فقه سیاسی - سیاست در معارف دعا و زیارات - سیاست در معارف و سیره نبوی - سیاست در معارف و سیره علوی - سیاست در معارف و سیره سجادی - سیاست در سیره معصوم - پرسش مرتبط ندارد

سیاست به‌معنای اداره امور مملکت و ریاست کردن، عبارت است از امر و نهی صادر از حاکمیت در جهت تنظیم روابط و تدبیر امور مردم در راستای تأمین مصالح آنان و سیاستمدار کسی است که در امور اجتماعی مردم به مصلحت‌اندیشی و تدبیر امور بپردازد.

معناشناسی سیاست و سیاستمدار

سیاست

سیاست، واژه‌ای است عربی از ریشه سوس به‌معانی: حکم‌راندن بر رعیت، اداره کردن امور مملکت، حکومت‌کردن، ریاست کردن، حکومت، ریاست، پرداختن به امور مردم بر طبق مصالحشان، پاس‌داشتن ملک، عدالت و داوری، حکم‌داری، سزا و جزا، محافظت حدود ملک، نگهداری و حراست، امر و نهی، پرورش و پروراندن و اداره امور داخلی و خارجی کشور و خیرخواهی برای مردمان با راهنمایی و هدایت آنان به راه نجات و سعادت در حال یا آینده و نیز حرفه حکومت و مدیریت کارکردهای داخلی و خارجی یک دولت.

معادل سیاست در زبان انگلیسی (policy) است برگرفته از واژه یونانی(polis). این واژه و مشتقات آن، در فارسی به معانی زیر ترجمه شده است:

1. (policy)؛ یعنی: خط مشی، رویه، سیاست، سیاستمداری، مصلحت، کاردانی، تدبیر و زیرکی.
2. (politic)؛ یعنی: کاردان، مصلحت دان، با تدبیر، زیرک، مصلحت‌آمیز، مقرون به صلاح، مقتضی، مقرون به صواب، عاقلانه و سیاستمدارانه.
3. (polity)؛ به معنای طرز حکومت، جامعه، ملت، و دولت آمده است.

سیاستمدار

سیاستمدار به کسی گفته می‌شود که در امور اجتماعی مردم به مصلحت‌اندیشی و تدبیر امور بپردازد. چنان که در زیارت جامعه کبیره نیز از معصومان(ع) با عنوان «ساسة العباد» یاد شده است؛ یعنی کسانی که تأمین مصالح و تدبیر امور اجتماعی مردم را بر عهده داشته‌اند.

سیاست در سخنان اهل لغت

در کتب لغت به صورت جداگانه معنای سیاست چنین مطرح شده است:

منابع اسلامی

1. در فرهنگ عمید در شرح واژۀ سیاست چنین آمده است: اصلاح امور خلق و اداره کردن کارهای مملکت، مراقبت امور داخلی و خارجی کشور، رعیت‌ داری، مردم‌ داری.
2. در فرهنگ معین چنین آمده است: سیاست: حکم‌راندن بر رعیت و اداره‌ کردن امور مملکت، حکومت‌ کردن، ریاست‌ کردن.
3. فیروزآبادی در کتاب القاموس المحیط در تبیین معنای سیاست می‌گوید: سیاست نمودم رعیت را سیاستی یعنی رعیت را امر و نهی کردم و فلانی باتجربه است و سیاست کرده و سیاست شده است، یعنی: تربیت کرده یا تربیت شده است.
4. جوهری در صحاح در شرح واژۀ سیاست می‌گوید: سیاست نمودم رعیت را سیاستی یا کسی به سیاست امور مردم واداشته شد، زمانی است که اختیار آنان را به دست بگیرد ـ تا آنجا که می‌گوید: ـ و فلانی باتجربه است و سیاست کرده یا سیاست شده است، یعنی: فرمانروایی کرده یا بر او فرمانروایی شده است.
5. فیومی در المصباح المنیر در معنای واژۀ سیاست می‌گوید: زید به سیاست امر پرداخت یا و آن را سیاست کرد سیاستی؛ یعنی: آن را تدبیر کرد و به امر آن قیام نمود.
6. ابن منظور در لسان العرب در این زمینه می‌گوید: سوس یعنی ریاست ـ سپس می‌گوید: ـ امر را سیاست کرد سیاستی؛ یعنی قیام به آن نمود و سیاست یعنی: کمر به سرپرستی چیزی بستن به وسیلۀ انجام آنچه موجب اصلاح آن می‌شود.
7. طریحی در مجمع البحرین در تبیین معنای سیاست ـ با توجه به کاربرد آن در زبان روایات ـ چنین می‌گوید: زید سیاست کرد سیاستی؛ یعنی دستور داد و قیام به امر آن نمود. همچنین می‌گوید: رعیت را سیاست کرد، از ریشۀ سیاست است به معنای پرداختن به آنچه موجب اصلاح چیزی می‌شود سپس به کاربری این واژه در روایات صادر شده از معصومین(ع) اشاره کرده می‌گوید: در وصف ائمه آمده است: شما سیاست‌کنندگان بندگان خدایید و یا در روایت آمده است: امام دانای به سیاست است؛ همچنین آمده است: سپس خدا واگذار نمود به پیامبر امر دین و امت را تا سیاست کند بندگانش را.

منابع غیر اسلامی

1. فرهنگ انگلیسی آکسفورد در تبیین معنای واژۀ politics که معادل واژۀ سیاست است، چنین گفته است(ترجمه): سیاست: یعنی فعالیت‌های مربوط به به‌دست آوردن یا به‌کار گرفتن قدرت در زندگی اجتماعی و برخورداری از قدرت تصمیم‌گیری نافذ و مؤثر دربارۀ کشور یا جامعه.
2. موریس دوورژه از فرهنگ لیتره نقل می‌کند که در تعریف سیاست چنین گفته است: علم فرمان راندن بر کشورها و از فرهنگ روبر چنین نقل می‌کند: سیاست، یعنی فنّ و عمل فرمانروایی بر جوامع بشری. اینکه سیاست علم است یا فنّ، در اینجا مورد بحث ما نیست. آنچه مقصود ماست تبیین مفهوم سیاست است که بنا به نقل موریس دوورژه از دو فرهنگ فوق‌الذکر به معنای فرمانروایی و فرمان راندن بر کشورها و جوامع است. این معنا از سیاست موافق معنایی است که از منابع لغوی عربی و فارسی دربارۀ واژۀ سیاست نقل کردیم که سیاست را به معنای امر و نهی و حکمرانی و فرمانروایی تفسیر کرده‌اند.
3. هارولد لاسْوِل ـ از دانشمندان معاصر علوم سیاسی ـ در تعریف علم سیاست چنین گفته است: علم سیاست به صورت یک نظام تجربی، عبارت از مطالعۀ چگونگی شکل‌ گرفتن قدرت و سهیم شدن در آن است و عمل سیاسی، عملی است که بر اساس قدرت انجام می‌گیرد.
4. رابرت أ. وال می‌گوید: ارسطو و وبر و لاسول و تقریباً تمام دیگر دانشمندان علم سیاست توافق دارند روابط سیاسی، یعنی سلسله روابطی که شامل قدرت، حکومت یا اقتدار است. به نظر می‌رسد مقصود از قدرت و اقتدار و حکومت در این عبارت که محور مفهوم سیاست تلقّی شده و به دانشمندان علم سیاست نسبت داده شده، اقتدار و قدرت سیاسی است که همان امر و نهی و جایگاه برتر است که جایگاه امر و نهی و تدبیر و تنظیم شئون و روابط مردم است و لذا می‌توان این تلقی را از مفهوم سیاست نیز در راستای همان تفسیری از سیاست دانست که در عبارت اهل لغت آمده بود.

برتری قانونی ـ یا به تعبیری: تشریعی ـ یک اراده بر اراده‌های دیگر، همان جایگاه امر و نهی است و قدرت و اقتدار سیاسی نیز به‌همین معناست، نه به معنای زورمندی یا اقتدار و قدرت فیزیکی که ممکن است افراد متعدّدی در جامعه از آن برخوردار باشند، بدون آنکه از اقتدار و قدرت سیاسی به معنای جایگاه قانونی امر و نهی و تدبیر و تنظیم امور جامعه برخوردار باشند.

این اقتدار یا قدرت سیاسی که به معنای جایگاه برتر قانونی اراده‌ای نسبت به اراده‌های دیگر است و در جایگاه امر و نهی تجلّی می‌کند، همان است که مورد توجه هارولد ج. لاسکی در کتاب مقدمه‌ای بر سیاست، قرار گرفته و از همین رو در تفسیر معنای حکومت می‌گوید: در هر کشور، اراده‌ای وجود دارد که بنا به قانون، از همۀ اراده‌های دیگر برتر است، تصمیم‌های نهایی را این اراده می‌گیرد، این اراده به اصطلاح اهل فن، یک ارادۀ دارای حاکمیت است. این اراده، نه از هیچ ارادۀ دیگری دستور می‌گیرد و نه می‌تواند مرجعیت خود را به‌طور قطع واگذار کند.

جمع‌بندی

با توجه به آنچه در تفسیر و تبیین مفهوم سیاست از زبان‌شناسان و نیز سیاست‌شناسان نقل شد، می‌توان در تعریف مفهوم سیاست چنین گفت: سیاست، عبارت است از امر و نهی صادر از نهاد حاکمیت جامعه، در جهت تنظیم روابط و تدبیر امور مردم در راستای تأمین مصالح آنان.

این تعریف اگر چه می‌تواند به عنوان جمع‌بندی لُبّ معانی و مفاهیمی که در تعریف و تبیین واژۀ سیاست آمده است، تلقّی شود؛ لکن نظر به اینکه در این تعریف به بخشی دیگر از مفهوم سیاست که همان اعتبارات قانونی وضعی است؛ نظیر تعیین مناصب حکومتی یا اقداماتی که از سوی نهاد حاکمیت در جهت اجرای تصمیمات خود گرفته می‌شود، اشاره‌ای نشده است، برای تکمیل این تعریف می‌توان چنین گفت: سیاست، عبارت است از امر و نهی و سایر اعتبارات و قراردادها و اقدامات صادر از نهاد حاکمیت جامعه در جهت تنظیم روابط و تدبیر امور مردم در راستای تأمین مصالح آنان. این مفهوم از سیاست، ضمن آنکه با تعاریفی که اهل زبان و نیز سیاست شناسان از سیاست ارائه کرده‌اند، سازگار است، با کاربری واژۀ سیاست در متون اسلامی نیز همخوانی دارد.

سیاست

در تعریف سیاست، اختلاف‌ها و کشمکش‌های بسیار وجود دارد، در اصل این لغت آمده است که سیاست حرکت در جهت صلاح امور است: السِّيَاسَةُ: القِيامُ‏ على‏ الشيْ‏ءِ بما يُصْلِحُه‏، آن‌سان که به معنای هدایت‌گری و راهبری نیز آمده است: يقال: هو يسوس الدواب إذا قام عليها و راضها، و الوالي يوسوس رعيته. در معنای اصطلاحی، سیاست، به ما می‌آموزد، چه کسی می‌برد، چه می‌برد، کجا می‌برد، چگونه می‌برد و چرا می‌برد که بیشتر ناظر به عمل سیاست است، دیگرانی نیز آن را این‌گونه تعریف کرده‌اند که سیاست علم حکومت بر جوامع» یا «فن و عمل حکومت بر جوامع» است. برخی دیگر، سیاست را ناظر به هدف، تعریف کرده‌اند و آن را تشریح منظم و پیش‌بینی پدیده‌های سیاسی می‌دانند؛ به هر حال چون نیک می‌نگریم، در جوهر و مرکز سیاست، قدرت حضوری جدی دارد و طبعاً به هنگام همراهی و ترکیب آن با ارزش‌ها و مفاهیم مختلف، ساحتی از بحث با قدرت و اعمال آن پیوند دارد. در این نگره «هدایت» نیز می‌تواند دارای جایگاهی بلند باشد، اما راهبری و هدایت جامعه نیز غالباً بدون قدرت اعم از مادی یا معنوی آن، امکان‌پذیر نیست.

سیاست در سیره سیاسی معصومان

شارحان کتب اربعه به‌تناسب اینکه در زیارت جامعه از امامان به «سَاسَةَ الْعِبَادِ»: «سیاستمداران بندگان» تعبیر شده، به بیان معنای سیاست پرداخته‌اند. محمدتقی مجلسی می‌نویسد: «و ساسة العباد» جمع السائس، أي: ملوك العباد و خلفاء الله عليهم: «ساسه جمع سائس است؛ یعنی امامان حاکمانِ بندگان و خلفای خداوند بر مردم هستند». به تعبیر دیگر «یعنی (امامان) والیان اوامر و نواهی هستند. [ساسة العباد] یعنی پیشوایان خلایق و امامان ایشان به قول خدا و رسول». همین معنا را فرزندش محمدباقر مجلسی در شرح این فراز از زیارت جامعه بیان کرده و معنای سیاست را از صحاح اللغه این‌گونه آورده: وقتی واژه سیاست به کار برده می‌شود که مسئولیت امور مردم را شخصی بر عهده گرفته باشد. فیض کاشانی نیز «ساسه» را جمع «سائس» دانسته و آن را چنین معنا کرده است: «سیاستمدار کسی است که امور رعیت و مردم را بر عهده گرفته است».

واژه «سوس» که سیاست از آن گرفته شده، به چند معنا آمده است:

1. سرشت و طبیعت: «سُوس» به ضم سین به معنای خُلُق و طبیعت و سرشت است. گفته می‌شود فصاحت در سرشت او قرار دارد. بدیهی است که این معنا در اینجا مورد نظر نیست؛ گرچه سیاست خوب آن است که فطریات اصلی مردم را تقویت کند.
2. ریاست: سیاست از ماده «سوس» است. ابن‌منظور می‌نویسد: کلمه «سَوْس» به معنای ریاست است و گفته می‌شود «بر آنان ریاست کرد ریاستی» و زمانی که بر کسی ریاست شود، گفته می‌شود ریاست او را بر عهده گرفت. و سَاسَ الأَمْرَ یعنی به کار حکومتی پرداخت. فیروزآبادی گوید: رعیت را سیاست کردم، یعنی به آنها امر و نهی کردم. بدیهی است این امر و نهی وقتی است که شخص قدرت داشته باشد و مردم هم به آن دستورها عمل کنند. مصداق کامل این معنا از سیاست، حکومت‌داری و ریاست بر امور سیاسی - اجتماعی مردم است؛ اما گاهی ممکن است افراد مدیریت جمعی را بر عهده داشته باشند و به‌خوبی آنان را مدیریت کنند و جلو رسیدن آسیب‌های اجتماعی به آنان را بگیرند. حکومت و دولت دارای فعالیت‌های مختلف سیاسی است. گفته‌اند واژه سیاست در امور حکومتی، اجتماعی و امنیت جامعه به کار می‌رود و به دو قسم سیاست داخلی و سیاست خارجی تقسیم می‌شود.
3. تربیت و اصلاح: سیاست در لغت به معنای تأدیب و تربیت هم آمده است. درواقع سیاست تدبیر اجتماعی و برنامه‌ریزی برای رشد و تربیت صحیح افراد جامعه است. آن را اقدام به کاری برای اصلاح آن دانسته‌اند. سیاست کاری است که سیاستمدار انجام می‌دهد و والی به سیاست امور رعیت می‌پردازد. در تفاوت سیاست با تدبیر گفته شده که سیاست دقت در امور است که اصل آن از کلمه «سُوس، ساس» اشتقاق یافته که حشره‌ای در بدن حیوانات است و باعث آزار آنها می‌شود. درواقع شخص با سیاستِ درست مانع آسیب‌دیدن جامعه می‌شود، همان‌گونه که با دقت ساس (حشره موذی) را دور می‌کند. سیاست تدبیر مستمر است و به تدبیر در یک کار سیاست گفته نمی‌شود؛ در نتیجه هر سیاستی تدبیر است، ولی هر تدبیری سیاست نیست و سیاست به جهت تداوم آن، به دقت نیاز دارد. درواقع حاکم مردم را در جهت اسلام یا اهداف و برنامه‌های خاص و روش و عقیده خود حفظ و هدایت می‌کند و اگر فرمانی داد، تخلف از آن را نمی‌پذیرد. در فارسی سیاست به تنبیه هم معنا شده است. می‌گویند «او را سیاست و تنبیه کرد»؛ چون از راه راست منحرف شده و به کار خلاف پرداخته، تنبیه شده است.
4. حفظ و حراست: سَوَسَ به معنای حفظ چیزی نیز آمده است؛ مانند سخن حضرت علی(ع) که می‌فرماید: «سُوسُوا إِيمَانَكُمْ بِالصَّدَقَةِ».

راغب اصفهانی شعری نقل کرده که کلمه سُوسُوا و سِيَاسَة در آن به کار رفته است و توصیه به روش سیاسی دارد. شاعری خطاب به متوکل خلیفه عباسی چنین گفته است: إذا كنتم للنّاس أهل سياسة *** فسوسوا كرام النّاس بالرفق و البذل و سوسوا لئام النّاس بالذلّ يصلحوا *** على الذلّ، إن الذل يصلح للنّذل

معنای شعر چنین است: «هرگاه سیاستمدار مردم هستید، مردمان کریم را با مدارا و بخشش حفظ و مردم پست را با خواری سیاست کنید؛ زیرا آنان با ذلت و خواری اصلاح می‌شوند. به‌تحقیق که خواری و زور شایسته است برای افراد پست».

سیاست چیست

«سیاست» واژهای عربی است که ریشه آن، «السوس» به معنای ریاست یا به معنای خلق‌و‌خو می‌باشد. بنا به تعریف اهل لغت: السِّيَاسَةُ القِيامُ عَلَى الشَيْ‌ءِ بما يُصْلِحُه‌؛ «سیاست، اقدام و انجام چیزی بر طبق مصلحت آن است». اگر به حاکم و زمامدار، «سیاستمدار» گفته می‌شود، از آن رو است که در امور اجتماعی و عمومی توده مردم به مصلحت‌اندیشی، تدبیر و اقدام می‌پردازد. عبارت «سَاسَةَ الْعِبَادِ» نیز که در وصف ائمه معصومین(ع) آمده است، این معنا را در بر دارد که تأمین مصالح و تدبیر امور اجتماعی جامعه بر عهده آنان است.

واژه سیاست، در اصطلاح علم سیاست، به معانی گوناگونی به کار رفته است. برخی از این تعاریف، عبارت است از: «فن کشورداری و کسب قدرت اجتماعی»؛ قدرت و فن کسب، توزیع و حفظ آن»؛ «علم حکومت به کشورها» و «فن و عمل حکومت بر جوامع انسانی».

معنای لغوی سیاست

۱. کلمه سیاست از ریشه «ساس، یسوس وسوس» گرفته شده است که به معنای تربیت و نیز سرپرستی امور است، همچنین به معنای اهلی کردن چهار پایان نیز آمده است. اسم فاعل آن، «سائس» و جمعش «ساسه» است.

۲. در اقرب الموارد آمده است: السیاسة استصلاح الخلق بإرشادهم إلی الطریق المنجی فی العاجل و الاجل؛ «سیاست، یعنی اقدام به اصلاح و هدایت مردم به راهی که در دنیا و آخرت موجب نجاتشان شود».

و سپس ادامه می‌دهد که: السیاسة المدنیة، تدبیر المعاش مع العموم علی سنن العدل و الاستقامة؛ سیاست کشورداری، یعنی تنظیم زندگی و معیشت مردم بر اساس قسط و عدالت».

۳. ابن اثیر می‌گوید: در حدیث آمده است: «كانت بنو إسرائيل تَسُوسُهُمْ أنبياؤهم أى تتولّى أمورهم كما تفعل الأمراء و الولاة بالرّعيّة. و السِّيَاسَةُ: القيام على الشى‌ء بما يصلحه»؛ «بنی اسرائیل را انبیاءشان سیاست می‌کردند، یعنی متولی امر حکومت آنان، فرستادگان خدا بودند نظیر آنچه امرا و حکام با رعیت می‌کنند، پس سیاست، یعنی قیام بر چیزی که صلاح است انجام دهد». معنای سیاست در کلام ابن اثیر این است که سیاست‌مدار در جهت احقاق حق، ابطال باطل، اجرای عدالت و دعوت جامعه به صلاح، تلاش کند.

۴. در مجمع البحرین آمده است: و فی وصف الائمة أنتم ساسة العباد و فی الحدیث الإمام عارف بالسیاسة و فیه ثم فوض إلی النبی امر الدین و الأمة لیسوس عباده. کل ذلک من سست الرعیة سیاسة: امرتها و نهیتها... و السیاسة القیام علی الشیء بما یصلحه؛ «در وصف امامان(ع) آمده است:، شما اداره کننده امور دنیای مردم هستید و در حدیث است: امام عارف به سیاست است و در حدیث دیگر آمده: پس از آن، امر دین و امت به پیامبر واگذار گردید تا بندگان خدا را اداره کند... سیاست، یعنی قیام بر چیزی به آنچه صلاح و در جای مناسب او است».

۵. لسان العرب هم به همین مضمون سیاست را معنا کرده است و می‌گوید: «سیاست یعنی قیام بر چیزی بر آنچه صلاح آن چیز است، بنابراین اگر قیام بر اصلاح و اجرای عدالت و احقاق حق و ابطال باطل نباشد آن سیاست نیست بلکه نیرنگ است. بعد نتیجه می‌گیرد هر کس به کار مردم و اداره جامعه به روش خوب قیام کند بحق سیاست‌مدار است، و الا جبار و متکبر است».

پرسش مستقیم

• سیاست در لغت و اصطلاح به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام
2. ملک‌زاده، محمد، سیره سیاسی معصومان در عصر حاکمیت جور
3. نصرتی، علی اصغر، نظام سیاسی اسلام
4. ورعی، سید جواد، درسنامه فقه سیاسی
5. سیدباقری، سید کاظم، عدالت سیاسی در قرآن کریم
6. ذاکری، علی اکبر، سیره سیاسی معصومان در کتاب‌های چهارگانه شیعه
7. ذوعلم، علی، مقاله «امام علی و سیاست»، دانشنامه امام علی ج۶
8. ناظم‌زاده، سید اصغر، تجلی امامت