ویژگی‌های امامت: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
خط ۱۱۶: خط ۱۱۶:
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده:امامت]]
[[رده:امامت عامه]]

نسخهٔ ‏۳ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۴۰

مقدمه

  1. امامت، هر آنچه ممکن است انسان‌ها در آن اختلاف داشته باشند را در بر مى‌‌گیرد؛ یعنی شامل تمام افعال ارادی انسان مى‌شود؛ زیرا اختلاف، فرع اراده است و هرگز در افعال غیر ارادی، اختلاف به وجود نمى‌‌آید و موجودات بی‌اختیار، در افعال و آثارشان مساوی و متحد هستند. تنها انسان‌ها هستند که با یکدیگر اختلاف مى‌‌کنند؛ زیرا یکی چیزی مى‌‌خواهد و دیگری چیز دیگر، در نتیجه دچار اختلاف مى‌‌شوند. بنابراین تفاوت در خواسته‌ها منشأ اختلاف است و از این روست که اگر عملی، غیر ارادی باشد هرگز در آن اختلاف به وجود نمى‌‌آید، بلکه عملی یکسان خواهد شد.
  2. امامت، شامل هر آنچه وصف ظلم یا عدل پذیر است، مى‌‌گردد.
  3. در امامت الهی فرقی میان فرد و جامعه و یا افعال دنیوی و اخروی، یا مادی و معنوی نیست؛ بلکه امامت همه افعال اختیاری انسان، اعم از رفتارهای اجتماعی و فردی را پوشش مى‌دهد.
  • در ادامه خواهیم دید که آیات قرآن کریم نیز این سه ویژگی امامت را مورد تأکید قرار مى‌هند. همچنین این مفهوم از امامت، به تنهایی به ضرورت وجود نص بر امام - یعنی تعیین امام از سوی خدا - دلالت مى‌کند؛ زیرا انسان در مسیر خود به سوی فضیلت و کمال، فقط از طریق وحی و نصّ الهی مى‌تواند "اهل فضیلت" را که شایستگی رهبری انسان به سوی عدل و فضیلت و کمال را دارند، بشناسد. خداوند متعال مى‌فرماید: ﴿فَلَا تُزَكُّوا أَنْفُسَكُمْ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اتَّقَى[۱]، ﴿بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ[۲].
  • در اینجا لازم است آیات قرآن در این باره را از نظر گذرانده و با استفاده از این آیات مفهوم امامت را به همراه سه ویژگی آن مشخص کنیم:
  • خداوند متعال در قرآن کریم مى‌فرماید: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ[۳].
  • این آیه به صراحت بر دو مفهوم اساسی تأکید مى‌کند: نخست اینکه فقط خدا ولی است و جایز نیست که انسان غیر او را به عنوان ولی برگزیند. دیگر آنکه، حُکمِ هر چه انسان‌ها در آن اختلاف مى‌کنند، در دست خداست؛ بنابراین فقط خدا ولی و حاکم است و احدی غیر از او نمى‌تواند ولایت امور مردم را به دست گیرد یا بر آنان حکومت کند و نیز حکومت و ولایت خدا، منحصر در برخی عرصه‌های حیات نیست، بلکه شامل هر آنچه بشر در آن اختلاف مى‌کند، مى‌گردد. با توجه به اینکه افعال ارادی بشر است که اختلاف پذیر است، بشر در افعال ارادی اختلاف مى‌کند؛ افعالی که بر اساس عوامل و ملاک‌هایی که ارادۀ او را جهت مى‌دهد، برمى‌گزیند. از این رو افعال ارادی همان اموری است که انسان‌ها به سبب تفاوت گرایش‌ها، نیازها، مسلک‌ها و دیگر عوامل تأثیر گذار، در آن اختلاف مى‌کنند.
  • اگر دو آیه دیگر از سوره شریفه "مائده" را به این دو آیه ضمیمه نماییم، تصویر امامتِ قرآنی کامل مى‌گردد. خدای باری‌ تعالی مى‌فرماید: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ * وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ[۴].
  • این دو آیه به صراحت تأکید مى‌کند که ولایت خدا و رسول او و آنان که ایمان آورده‌اند گروه خاصی از مؤمنین، ولایتی مطلق بوده و محدود به هیچ مجال و موضوعی نیست. و نیز مى‌فرماید: ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ[۵].
  • در این جا خداوند متعال، امامت را به نحو مطلق - بدون هیچ قیدی - و دربردارندۀ هر آنچه ممکن است مردم در آن امامی داشته باشند جعل فرموده است؛ بنابراین معنای آیه چنین است: من تو را در هر آنچه ممکن است بشر در آن امام داشته باشد، امام مردم قرار دادم. لذا امامت صرفاً به امامت در دنیا یا آخرت، امور اجتماعی یا فردی و یا هر امری غیر از این محدود نمى‌شود.
  • خداوند متعال در آیهای دیگر مى‌فرماید: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ[۶].
  • این آیه رسول خدا(ص) را مورد خطاب قرار مى‌دهد؛ یعنی تو ای رسول باید در هر چه مردم به حکمی نیاز دارند، حُکم کنی؛ این دستور نیز مطلق است و به هیچ امر مشخص و مخصوصی مقید نشده است؛ در نتیجه رسول خدا(ص) در هر مسئلهای که برای مردم پیشآید بر ایشان حُکم مى‌راند.
  • در آیه دیگری مى‌خوانیم: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ[۷].
  • در این آیه کریمه نیز امر "اطاعت کنید" مطلق است؛ یعنی در هر چه ایشانامر مى‌کنند، اطاعتشان کنید و این اطاعت نیز به هیچ مرزی، محدود و محصور نشده است. بنابراین اطاعتی که ما بدان مأمور شدهایم، شامل هر آنچه امکان امر و نهی در آن وجود دارد، مى‌شود.
  • شایان ذکر است که اهتمام قرآن کریم به مسئلۀ امامت کمتر از توحید نیست و چه بسا آیات موجود در این باب کمتر از آیات توحید نباشد؛ بلکه در موارد بسیاری مى‌بینیم که قرآن کریم پس از ذکر توحید، از امامت و رهبری الهی سخن گفته است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لاَ يَغْفِرُ أَن يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَن يَشَاء وَمَن يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَقَدِ افْتَرَى إِثْمًا عَظِيمًا أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يُزَكُّونَ أَنفُسَهُمْ بَلِ اللَّهُ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَلاَ يُظْلَمُونَ فَتِيلاً انظُرْ كَيْفَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ وَكَفَى بِهِ إِثْمًا مُّبِينًا أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُواْ نَصِيبًا مِّنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُواْ هَؤُلاء أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُواْ سَبِيلاً أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا فَمِنْهُم مَّنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُم مَّن صَدَّ عَنْهُ وَكَفَى بِجَهَنَّمَ سَعِيرًا إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُمْ بَدَّلْنَاهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُواْ الْعَذَابَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَزِيزًا حَكِيمًا وَالَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا لَّهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَنُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِيلاً إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤَدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَكَمْتُم بَيْنَ النَّاسِ أَن تَحْكُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللَّهَ نِعِمَّا يَعِظُكُم بِهِ إِنَّ اللَّهَ كَانَ سَمِيعًا بَصِيرًا يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ فَإِن تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِن كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُواْ بِمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَن يَتَحَاكَمُواْ إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُواْ أَن يَكْفُرُواْ بِهِ وَيُرِيدُ الشَّيْطَانُ أَن يُضِلَّهُمْ ضَلالاً بَعِيدًا وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ رَأَيْتَ الْمُنَافِقِينَ يَصُدُّونَ عَنكَ صُدُودًا فَكَيْفَ إِذَا أَصَابَتْهُم مُّصِيبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيهِمْ ثُمَّ جَاؤُوكَ يَحْلِفُونَ بِاللَّهِ إِنْ أَرَدْنَا إِلاَّ إِحْسَانًا وَتَوْفِيقًا أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يَعْلَمُ اللَّهُ مَا فِي قُلُوبِهِمْ فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُل لَّهُمْ فِي أَنفُسِهِمْ قَوْلاً بَلِيغًا وَمَا أَرْسَلْنَا مِن رَّسُولٍ إِلاَّ لِيُطَاعَ بِإِذْنِ اللَّهِ وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ فِيمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لاَ يَجِدُواْ فِي أَنفُسِهِمْ حَرَجًا مِّمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُواْ تَسْلِيمًا وَلَوْ أَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ أَنِ اقْتُلُواْ أَنفُسَكُمْ أَوِ اخْرُجُواْ مِن دِيَارِكُم مَّا فَعَلُوهُ إِلاَّ قَلِيلٌ مِّنْهُمْ وَلَوْ أَنَّهُمْ فَعَلُواْ مَا يُوعَظُونَ بِهِ لَكَانَ خَيْرًا لَّهُمْ وَأَشَدَّ تَثْبِيتًا وَإِذًا لَّآتَيْنَاهُم مِّن لَّدُنَّا أَجْرًا عَظِيمًا وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُّسْتَقِيمًا وَمَن يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُوْلَئِكَ رَفِيقًا[۸].
  • در این آیات، قرآن کریم ابتدا به مفهوم توحید و سپس به موضوع امامت پرداخته است که تأکیدی است بر اینکه توحید الهی در مرحله عمل، جز از رهگذر امامت و رهبری الهی تحقق نمى‌یابد.
  • همچنین در قرآن کریم آیات بسیاری را مى‌یابیم که در آنها بر مضمون، حدود، واجبات و اهداف امامت تأکید شده است. برای نمونه در سوره "حدید" مى‌خوانیم: ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ[۹].
  • بنا بر این آیه شریفه، هدف از رسالت و امامت انبیای الهی(ع)، قیام مردم به قسط و عدالت است و خداوند ابزار آن را نیز که کتاب و قوه عصمت (میزان) است در اختیار رهبران الهی قرار داده است، در نتیجه آنان در همه اموری که به قیام مردم برای عدل مربوط است، سمت امامت و پیشوایی دارند؛ زیرا به همین منظور مأموریت یافتهاند و فرستاده شده‌اند.
  • تمام آیاتی که بر اطاعت از خدا، رسول خدا(ص) و سایر رسولان(ع) تأکید مى‌کنند، نیز اطلاق دارند و شامل همه امور دنیوی و اخروی مى‌شوند. حق تعالی مى‌فرماید: ﴿أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ[۱۰].
  • همچنین از زبان انبیاء و رسولان، که با امت‌های خویش سخن مى‌گفتند، مى‌فرماید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ[۱۱].
  • هیچ آیه‌ای که اطاعت از انبیاء را فقط در امور اخروی یا امور پس از قبر و یا عبادات منحصر کند، وجود ندارد. در اینجا نیز کلمه أطيعوني (از من اطاعت کنید) مطلق است و همه امور دین و دنیا را در بر مى‌گیرد.
  • خدا از زبان پیامبرش حضرت صالح(ع) مى‌گوید: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِ وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ[۱۲].
  • معنا و مفهوم سخن حضرت صالح(ع) در این آیه، چنین است: همانا من نزد شما آمده‌ام تا جایگزین رهبران و حاکمان فاسد باشم و شما را در این زندگانی، رهبری کنم و زمام امور شما را به دست بگیرم و شما را از اطاعت مستکبران و مفسدان باز دارم.
  • بنابراین امامت بر اساس مفهوم قرآنی آن عبارت است از: ریاست عامه در امور دنیا و دین، و یا چنانکه پیش از این گفتیم امامت یعنی: رهبری انسان در افعال اختیاری او به سوی کمال مقصود [۱۳].

مهم‌ترین ویژگی‌های امامت نزد شیعه

امامت، منصبی الهی

  1. امام، گذشته از آن‌که علم و دانش خویش را از افراد عادی فرا نمی‌گیرد بلکه علم او نیز خدادادی و موهبتی (و یا علم لدنی) است، باید عالم‌ترین فرد عصر خویش و آگاه‌ترین از میان عالمان زمان خود به مسائل اصول و فروع دین بوده و بر تفسیر و تاویل کامل قرآن کریم توانا باشد، تا بتواند بیانگر معارف و احکام دین بوده و پاسخگوی کلیه نیازهای علمی و معنوی امّت باشد؛ زیرا امام و خلیفه مسلمین بدون داشتن چنین علم و آگاهی گسترده و فراگیر، قادر به انجام رسالت‌ها و مسئولیت‌های بجا مانده از پیامبر(ص) نبوده و در نتیجه، مسلمانان به یکباره پس از ارتحال پیامبر(ص) با خلأ رهبری پیامبرگونه روبرو می‌شوند و دچار انحطاط فکری و دینی و سیر قهقرایی میگردند[۱۵].
  2. امام باید همچون پیامبر(ص) از هرگونه گناه، خطا و اشتباه پیراسته بوده و از "مقام عصمت" به تمام معنا و مراتب آن برخوردار باشد؛ زیرا بدون برخورداری از "عصمت" نمی‌تواند مورد اعتماد مردم قرار گیرد و مردم مسلمان به شیوه‌های عملی و کردار و رفتار او تأسّی جویند و او را سرمشق و الگوی خود در زندگی و رفتار دینی قرار دهند. در حالی که سخت نیازمند به چنین الگو و سرمشقی در زندگی و رفتار دینی هستند و بلکه می‌توان گفت نیاز مردم به شیوه رفتار پیامبرگونه امام و جانشین پیامبر(ص) برای الگوگیری، اگر بیشتر از نیازشان به گفتار و سیره قولی او نباشد، کمتر نیست. به همین دلیل، با وجود عصمت است که همه گفتار و رفتار امام(ع) حجّت شرعی بوده و بدون هیچگونه تردید و دغدغه‌ای لازم‌الاجرا می‌باشد[۱۶].

برخوردار از علم سرشار خدادادی و عصمت همه‌جانبه و کامل

علم

«خُزَّانَ الْعِلْمِ»: خزانه‌داران علوم الهی
«ذَوِي النُّهَى[۳۳] وَ أُولِي الْحِجَى[۳۴]»: صاحبان عقل کامل:
«مَحَالِّ مَعْرِفَةِ اللَّهِ»: محل‌های شناخت خدا
  1. آنان به دلیل این که انسان کامل، مظاهر اسماء و صفات الهی و عالم به علوم غیبی و حقایق هستی‌اند، خداوند را بهتر از هر کس دیگر می‌شناسد، چنان‌که خود در روایات فراوانی به این حقیقت تصریح کرده‌اند نظیر این سخن امیرمؤمنان: "اگر پرده از پیش چشمانمان کنار رود، چیزی بر علم و یقینمان افزوده نمی‌شود"[۳۸]. در روایت دیگری، امیرمؤمنان(ع) تصریح و تأکید کرده است که خدا را نه با چشم ظاهری، بلکه با چشم باطنی و دیده بصیرت و حقیقت ایمانی می‌بینم [۳۹]. مراد از شناخت خدا و دیدن او توسط معصومان(ع)، شناختِ مقدور موجودات امکانی در بالاترین درجه ممکن آن است؛ یعنی معرفت و شناخت خدا به اسماء و صفات او. که از آن به "علم فعلی" تعبیر می‌شود؛ نه علم به کنه ذات و حقیقت ذاتی او، که مقدور هیچ‌کس از موجودات ممکن از انبیا، اوصیا، فرشتگان مقرب و غیر آنان نیست؛ زیرا چنین شناختی مستلزم إحاطة علمی به ذات الهی است که به تصریح معصومان(ع)، در توان عقل محدود انسان‌ها نیست[۴۰]. رسول اکرم(ص)، در مناجات با خدا اظهار داشت:ما تو را آن چنان که حق معرفت توست نشناختیم[۴۱][۴۲]. امیرمؤمنان علی(ع) نیز فرمود: همّت بلندافکارانِ دوراندیش، کنه ذات او را در نیابند و غوّاصان هوشمندِ دریای علوم، به عمق و حقیقت وجود او نرسند[۴۳][۴۴].
  2. آنان به دلیل اینکه برترین شناخت ممکن را نسبت به خداوند دارند و او را به بهترین شکل ممکن در ذات و صفات به یکتایی و توحید توصیف و معرّفی کرده‌اند، بهترین و مطمئن‌ترین راه شناخت خدا و وسیلة ستایش و تقرّب به اویند. این حقیقتی است که با مراجعه به ادعیه و مناجات ائمه(ع) و روایات فزون از شمار آنان در معرفی خدا، به راحتی قابل درک و دریافت است. ابن ابی‌الحدید معتزلی، عالم مشهور سنّی، در شرح نهج البلاغه به این حقیقت پی برده و این‌گونه زبان به اعتراف گشوده است: بحث در امور الهی [از خداشناسی، توحید و...] و حکمت، هنرِ هیچ یک از اعراب نبود و در کوشش‌های بزرگان و کهتران عرب، چیزی از این امور نقل نشده است... نخستین کسی که در این امور غرق شده، علی(ع) بوده است و به همین سبب است که مباحث دقیق در توحید و عدل را در کلام و خطبه‌های او مییابی و هرگز در کلام هیچ یک از صحابه و تابعین، کلمه‌ای از این امور را نخواهی یافت، آنها هرگز توان تصوّر این معانی را نداشته‌اند و اگر هم به آنها میفهمانیدند، نمی‌فهمیدند؛ عرب کجا و این مباحث کجا؟![۴۵]. بنابراین، کسانی که بخواهند خدا را بشناسند، باید در خانه پیامبر و و آل او بیایند و شاگرد مکتبشان شوند و از راه شناخت جایگاه آنان و باور به درستی راه و حقانیت مکتب آنان و در پرتو تعالیم آنها، به خدا برسند و به شناخت و توحید راستین او دست یابند. رسول اکرم(ص) می‌فرماید: "من و علی دو پدر برای این امّت هستیم؛ هر کس ما را شناخت، خدا را شناخته و هر کس ما را انکار کرد، خدا را انکار کرده است"[۴۶]. امام صادق(ع) می‌فرماید: امام، عَلَم و شاخصی است که میان خدا و مخلوقاتش نصب شده است. هر کس او را بشناسد و معتقد به امامتش شود، مؤمن است و هر کس انکارش کند، کافر است[۴۷]. با این بیان روشن می‌شود، معرفت خدا و توحید راستین او، در معرفت امام واجب الاطاعة و اعتقاد به امامتش تجلّی مییابد. این افتخار برای کسانی است که با پیروی از مکتب اهل بیت پیامبر(ص)، به معرفت خدا و توحید راستین او دسترسی پیدا کرده‌اند[۴۸][۴۹]
«حَفَظَةِ سِرِّ اللَّهِ (وَ حَفَظَةً لِسِرِّهِ)»: حافظان سرّ الهی
«حَمَلَةِ كِتَابِ اللَّهِ»: حاملان کتاب الهی

عصمت

  1. صالح بودن خاندان، پاک بودن طینت و نسل و برخورداری از مصونیت ذاتی و روحی[۷۳]؛
  2. علم و آگاهی بسیار بالا و گسترده، که از سنخ حضوری و شهودی است، به گونه‌ای که حتی برخی بزرگان چنین علمی را برابر عصمت و بلکه خود عصمت دانسته‌اند[۷۴] چون کنه و باطن زشتی و گناه را می‌بینند و در نتیجه از آن گریزان می‌شوند؛
  3. بر اثر اراده بسیار قوی، به همراه علم سرشاری که دارند، به انتخاب درست و کارهای نیک روی می‌آورند و از هرگونه کج‌فکری، کج‌رفتاری و کارهای زشت دوری می‌گزینند.

قله کمالات انسانیالهی (انسان کامل)

دارای ولایت تکوینی و تشریعی

منابع

پانویس

  1. «پس خودستایی نکنید، او پرهیزگاران را بهتر مى‌‌شناسد» سوره نجم، آیه ۳۲.
  2. «بلکه تنها خداست که هرکه را بخواهد به نیکی ستایش مى‌‌کند» سوره نساء، آیه ۴۹.
  3. «آیا آنها غیر از خدا را ولىّ خود برگزیدند؟! در حالى که "ولىّ" فقط خداوند است و اوست که مردگان را زنده مى‌‌کند، و اوست که بر هر چیزى تواناست * در هر چیز اختلاف کنید، حکم آن با خداست، این است خداوند، پروردگار من، بر او توکل کرده‌ام و به سوى او بازمى‌‌گردم» سوره شوری، آیه ۹-۱۰.
  4. «سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و آنها که ایمان آورده‌اند؛ همان‌ها که نماز را برپا مى‌‌دارند، و در حال رکوع، زکات مى‌‌دهند و کسانى که ولایت خدا و پیامبر او و این مؤمنان را بپذیرند، [حزب خدایند و] حزب خدا پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۵-۵۶.
  5. «[به خاطر آورید] هنگامى‌ که خداوند، ابراهیم را با آزمایش‌های گوناگون آزمود و او به خوبى از عهده این آزمایش‌ها برآمد. خداوند به او فرمود: من تو را امام و پیشواى مردم قرار دادم! ابراهیم گفت: از دودمان من [نیز امامانى قرار بده!]، خداوند فرمود: پیمان من، به ستمکاران نمى‌‌رسد! [و تنها آن دسته از فرزندان تو که پاک و معصوم باشند، شایسته این مقام‌اند]» سوره بقره، آیه ۱۲۴.
  6. «ما این کتاب را به حق بر تو نازل کردیم تا به آن‌چه خداوند به تو آموخته، در میان مردم قضاوت کنى» سوره نساء، آیه ۱۰۵.
  7. «اى کسانى که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الأمر را» سوره نساء، آیه ۵۹.
  8. «خداوند [هرگز] شرک را نمى‌‌بخشد و پایین‌تر از آن را براى هر کس بخواهد [و شایسته بداند] مى‌‌بخشد. و آن کسى که براى خدا، شریکى قرار دهد، گناه بزرگى مرتکب شده است. آیا ندیدى کسانى را که خودستایى مى‌‌کنند؟! بلکه تنها خداست که هر کس را بخواهد، ستایش مى‌‌کند و کمترین ستمى‌ به آنها نخواهد شد. ببین چگونه بر خدا دروغ مى‌‌بندند! و همین گناه آشکار، آنان را بس است. آیا ندیدى کسانى را که بهره‌اى از کتاب [خدا] به آنان داده شده، [با این حال]، به “جبت” و “طاغوت” ایمان مى‌‌آورند، و دربارۀ کافران مى‌‌گویند: آنها، از کسانى که ایمان آورده‌اند، هدایت‌یافته‌ترند”؟! آنها کسانى هستند که خداوند، ایشان را از رحمت خود، دور ساخته است و هر کس را خدا از رحمتش دور سازد، یاورى براى او نخواهی یافت. آیا آنها سهمى‌ در فرمانروایی و حکومت دارند؟ اگر چنین بود، [هر آینه همه چیز را در انحصار خود مى‌‌گرفتند،] و کمترین حق را به مردم نمى‌‌دادند. یا اینکه نسبت به مردم پیامبر و خاندانش‌، و بر آن‌چه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد مى‌‌ورزند؟ ما به آل ابراهیم کتاب و حکمت دادیم و حکومت عظیمى‌ در اختیار آنها قرار دادیم. ولى جمعى از آنها به آن ایمان آوردند و جمعى راه [مردم را] بر آن بستند که شعله فروزانِ آتش دوزخ، براى آنها کافى است! کسانى که به آیات ما کافر شدند، به زودى آنها را در آتشى وارد مى‌‌کنیم که هر گاه پوست‌هاى تنشان در آن بریان گردد، پوست‌هاى دیگرى به جاى آن قرار مى‌‌دهیم، تا کیفر [الهى] را بچشند. خداوند، توانا و حکیم است. و کسانى که ایمان آوردند و کارهاى شایسته انجام دادند، به زودى آنها را در باغ‌هایى از بهشت وارد مى‌‌کنیم که نهرها از زیر درختانش جارى است، همیشه در آن خواهند ماند و همسرانى پاکیزه براى آنها خواهد بود و آنان را در سایه‌هاى گسترده جاى مى‌‌دهیم. خداوند به شما فرمان مى‌‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش بدهید! و هنگامى‌ که میان مردم داورى مى‌‌کنید، به عدالت داورى کنید! خداوند، اندرزهاى خوبى به شما مى‌‌دهد! خداوند، شنوا و بیناست. اى کسانى که ایمان آورده‌اید! اطاعت کنید خدا را، و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولوالأمر را، و هر گاه در چیزى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید [و از آنها داورى بطلبید] اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید، این کار براى شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است. آیا ندیدى کسانى را که ادّعا مى‌‌کنند به آن‌چه [از کتاب‌هاى آسمانى که] بر تو و بر پیشینیان نازل شده، ایمان آورده‌اند، در حالى که مى‌‌خواهند براى داورى نزد طاغوت و حکام باطل بروند؟! با اینکه به آنها دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند. امّا شیطان مى‌‌خواهد آنان را گمراه کند، و به بیراهه‌هاى دوردستى بیفکند. و هنگامى‌ که به آنها گفته شود: به سوى آن‌چه خداوند نازل کرده، و به سوى پیامبر بیایید، منافقان را مى‌‌بینى که از قبول دعوت تو، اعراض مى‌‌کنند! پس چگونه وقتى به خاطر اعمالشان، گرفتار مصیبتى مى‌‌شوند، به سراغ تو مى‌‌آیند، سوگند یاد مى‌‌کنند که منظورِ ما از بردنِ داورى نزد دیگران، جز نیکى کردن و توافق [میان طرفین نزاع،] نبوده است؟! آنها کسانى هستند که خدا، آن‌چه را در دل دارند، مى‌‌داند. از آنان روی گردان، و آنها را اندرز ده، و با بیانى رسا، نتایج اعمالشان را به آنها گوشزد نما. ما هیچ پیامبرى را نفرستادیم مگر براى اینکه به فرمان خدا، از وى اطاعت شود. و اگر این مخالفان، هنگامى‌ که به خود ستم کردند [و فرمان‌هاى خدا را زیر پا گذاردند، به نزد تو آیند و از خدا طلب آمرزش کنند و پیامبر هم براى آنها استغفار کند خدا را توبه پذیر و مهربان خواهند یافت. به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر اینکه در اختلافات خود، تو را به داورى طلبند و سپس از داورى تو، در دل خود احساس ناراحتى نکنند و کاملاً تسلیم باشند. اگر [همانند بعضى از امت‌هاى پیشین،] به آنان دستور مى‌‌دادیم: یکدیگر را به قتل برسانید، و یا از وطن و خانه خود، بیرون روید، تنها عده کمى‌ از آنها عمل مى‌‌کردند و اگر اندرزهایى را که به آنان داده مى‌‌شد انجام مى‌‌دادند، براى آنها بهتر بود و موجب تقویت ایمان آنها مى‌‌شد. و در این صورت، پاداش بزرگى از ناحیه خود به آنها مى‌‌دادیم. و آنان را به راه راست، هدایت مى‌‌کردیم. و کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند، [در روز رستاخیز] هم‌نشین کسانى از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان خواهد بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده و اینان نیک هم‌نشینان و رفیقانى هستند» سوره نساء، آیه ۴۸-۶۹.
  9. «به راستى که رسولانمان را با دلایلی روشن فرستادیم و با آنان کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدل رفتار کنند» سوره حدید، آیه ۲۵.
  10. «خدا و رسول را اطاعت کنید» سوره آل عمران، آیه ۳۲.
  11. «پس از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید» سوره شعراء، آیه ۱۵۰.
  12. «پس از خدا بترسید و مرا اطاعت کنید، و فرمان مسرفان را اطاعت نکنید، همان‌ها که در زمین فساد کرده و اصلاح نمى‌‌کنند» سوره شعراء، آیه ۱۵۰-۱۵۲.
  13. اراکی، محسن، امامت در قرآن، ص ۱۴-۲۲
  14. شرح تفصیلی دو صفت علم و عصمت به زودی می‌آید.
  15. چنانکه به دلیل کنار زدن وصی و جانشین به حق و بلافصل پیامبر(ص) علی(ع) و ائمه پس از او، از کرسی امامت و خلافت، تا حدود زیادی جامعه اسلامی دچار این انحطاط فکری - فرهنگی و سیر قهقرایی شده است!
  16. چنانکه آیه «اولی الامر» (سوره نساء، آیه ۵۴) نیز که اطاعت صاحبان امر یعنی جانشینان پیامبر(ص) را بدون چون و چرا و مطلق واجب میداند، اقتضا دارد که امام و خلیفه پس از پیامبر(ص) نیز معصوم باشد. (ر.ک: المیزان، ج۴، ص۳۹۱ - ۳۹۳؛ تفسیر کبیر، فخر رازی، ج۱۰، ص۱۴۳ - ۱۴۴).
  17. سیرة ابن هشام، ج۲، ص۳۲؛ السیرة الحلبیة؛ برهان‌الدین علی بن ابراهیم حلبی، ج۲، ص۳.
  18. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۳۳-۳۵.
  19. چنانکه بزودی خواهد آمد که عصمت به عنوان بالاترین مرتبه کمال انسانی و برترین درجه مقام معنوی، موجب دستیابی انسان به ولایت مطلقه الهی و نیز موجب بروز کارهای خارق عادت، کرامات و تصرفات ولایی می‌شود. آیات و روایات فراوانی بر آن دلالت دارد. اما در بیان ارتباط بین علم و ولایت و قدرت نیز آیات و روایاتی وارد شده که بیانگر این مطلب است که علم پیامبر و ائمه(ع) منشأ ولایت و قدرت روحی و معنوی آنان بوده است. (ر.ک: اصول کافی، ج۱، ص۲۲۶ - ۲۳۰؛ بصائر الدرجات، ص۲۱۰ - ۲۱۹؛ تفسیر نور الثقلین، ج۲، ص۵۲۲ - ۵۲۴، ذیل آیه ﴿وَمَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ [سوره رعد، آیه ۴۳]) برای تحقیق بیشتر نیز ر.ک: علم امام، مجموعه مقالات، محمد حسن نادم، دانشگاه ادیان و مذاهب.
  20. التحقیق فی کلمات القرآن، ج۳، ماده «خزن».
  21. پیامبران الهی دانش گسترده‌ای داشته‌اند که در آیات و روایات فراوانی به آن تصریح شده است (ر.ک: منشور جاوید، ج۱۰، ص۱۸۹ - ۲۰۷).
  22. درباره چگونگی دست‌یابی ائمه(ع) به دانش گسترده پیامبران و فرشتگان، ر.ک: «اصول کافی، ج۱، بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ(ع) يَعْلَمُونَ جَمِيعَ الْعُلُومِ الَّتِي خَرَجَتْ إِلَى الْمَلَائِكَةِ وَ الْأَنْبِيَاءِ وَ الرُّسُلِ(ع).
  23. اسماء و صفات خداوند فزون از شمار است. فقط در دعای جوشن کبیر، هزار و یک اسم الهی آمده است. نویسنده کتاب دو جلدی «اسماء و صفات الهی، فقط در قرآن»، دکتر محمدباقر محقق، در بیش از ۱۶۰۰ صفحه به معرفی و شرح اسماء و صفات الهی در قرآن کریم پرداخته است.
  24. علم الهی دو قسم است:
    1. علم ذاتی؛ وصف ذات الهی است و به هیچ وجه آگاهی از آن برای موجودات امکانی، حتی پیامبر خاتم(ص)، ممکن نیست؛ چون مستلزم آگاهی از کنه ذات خداوند و احاطه علمی به ذات اوست که در توان هیچ موجودی نیست.
    2. علم فعلی خداوند، یا همان علم به اسماء و صفات الهی، با علم به همه موجودات امکانی و حقایق و رازهای هستی از گذشته، حال و آینده است و چون از فعل خداوند انتزاع می‌شود "علم فعلی خداوند" نامیده می‌شود؛ و پیامبر و ائمه(ع) این علم را به تمام و کمال به صورت حضوری دارند (ادب فنای مقربان، ج۴، ص۱۳۱).
  25. «إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا شَاءَ أَنْ يَعْلَمَ عُلِّمَ(أَو أُعْلِمَ)»؛ اصول کافی، ج۱، کتاب الحجة، بَابُ أَنَّ الْأَئِمَّةَ(ع) إِذَا شَاءُوا أَنْ يَعْلَمُوا عُلِّمُوا، روایات ۱، ۲ و ۳. اصول کافی، ج۱، کتاب الحجة.
  26. «إِذَا أَرَادَ الْإِمَامُ أَنْ يَعْلَمَ شَيْئاً أَعْلَمَهُ اللَّهُ»اصول کافی، ج۱، کتاب الحجة.
  27. «و جز آنچه خواست خداوند است، نخواهید» سوره تکویر، آیه ۲۹.
  28. «إِنَّ اللَّهَ جَعَلَ قُلُوبَ الْأَئِمَّةِ مَوْرِداً لِإِرَادَتِهِ فَإِذَا شَاءَ اللَّهُ شَيْئاً شَاءُوهُ وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ: ﴿وَمَا تَشَاءُونَ إِلَّا أَنْ يَشَاءَ اللَّهُ»بحارالانوار، ج۲۵، ص۳۷۲.
  29. علم بر دو گونه است: حصولی و حضوری. علم حصولی، علم به واسطه ذهن و تفکّرات ذهنی است. علم حضوری یا شهودی، علم بدون واسطه و حضور معلوم خارجی نزد انسان است؛ مانند علم انسان به خودش و صفاتش (ابن‌سینا، الشفاء، کتاب النفس، ص۱۳۷؛ المیزان، ج۶، ص۱۷۱ - ۱۷۲).
  30. واژه «علم لدنّی» ریشه قرآنی دارد: ﴿عَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا «او را از پیش خویش دانشی آموخته بودیم» سوره کهف، آیه ۶۵ و ﴿فَفَهَّمْنَاهَا... وَكُلًّا آتَيْنَا حُكْمًا وَعِلْمًا «و آن (داوری) را فهماندیم و به هر یک داوری و دانشی دادیم» سوره انبیاء، آیه ۷۹. مراد از آن، علمی است که از اشراقی و الهام در روح پس از تسویه و تصفیه به دست میآید؛ چنان که قرآن کریم به آن تصریح کرده است: سوگند به نفس ناطقه انسان و آنکه او را به حدّ کمال بیافرید و فجور و تقوا (شر و خیرش) را به او الهام کرده است ﴿وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا * فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا «و به جان (آدمی) و آنکه آن را بهنجار داشت * پس به او نافرمانی و پرهیزگاری را الهام کرد» سوره شمس، آیه ۷-۸. دست‌یابی به این علم برای معصومان(ع)، غیرکسبی و افاضی است ولی ریشه‌اش به شایستگی کامل آنان برمیگردد. (ر.ک: علم لدنّی، ترجمه زین‌الدین کیانی‌نژاد، ص۵۵-۵۶).
  31. امیر مؤمنان (ع) در عبارت: «يَنْحَدِرُ عَنِّي السَّيْلُ»؛ سیل علم و فضیلت از کوهسار وجودم جاری می‌شود. (نهج البلاغه، خطبه ۳، ص۴۸)، به این حقیقت تصریح کرده است.
  32. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۳۶-۳۹.
  33. واژه «نُهی» جمع «نُهیّة» به معنای عقل است عقلی که از زشتی‌ها نهی می‌کند (مجمع البحرین، ج۲ (بخش دوم)، ص۳۸۳ - ۳۸۴، ماده «ن ه ی»).
  34. «حِجی» نیز در لغت به معنای عقل آمده است؛ عقلی که بر تمام قوای انسان احاطه دارد، به‌طوری که میتواند قصد و آهنگ هر چیزی را بکند و بر آن چیره شود. (معجم مقاییس اللغة، ج۲، ص۱۴۱).
  35. ر.ک: ادب فتای مقرّبان، ج۲، ص۲۶ - ۶۴.
  36. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۳۹-۴۰.
  37. مفردات، واژه‌های «عرف» و «علم»: التحقیق فی کلمات القرآن، ج۸، واژه‌های «عرف» و «علم»؛ تاج العروس، ج۸، ص۴۰۵؛ ادب فنای مقربان، ج۲، ص۱۳۲.
  38. بحارالانوار، ج۴۰، ص۱۵۳.
  39. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۹، ص۲۵۸؛ الامالی، ج۱ (۱ - ۴)، ص۱۰۴.
  40. بحارالانوار، ج۶۶، ص۲۹۲.
  41. حکیم متألّه مرحوم آقاعلی مدرس زنوزی، حدیث مزبور را این طور معنا یا تفسیر کرده است: «حق شناختن تو، اعتراف به عجز از شناختن توست» (بدایع الحکم، ص۳۷).
  42. «مَا عَرَفْنَاكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ»؛ بحارالانوار، ج۶۸، ص۲۳؛ محقق طوسی و شیخ بهایی نیز - به نقل مجلسی - این روایت را نقل کرده‌اند.
  43. ر.ک: ادب فنای مقربان، ج۲، ص۱۳۲ - ۱۳۶ و ۳۵۷ - ۳۵۹.
  44. «لَا يُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا يَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ»؛ نهج البلاغه، خطبه ۱، ص۳۹.
  45. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید معتزلی، ج۶، ص۳۷۰.
  46. «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوْا هَذِهِ الْأُمَّةِ مَنْ عَرَفَنَا فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ وَ مَنْ أَنْكَرَنَا فَقَدْ أَنْكَرَ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ»؛ بحارالانوار، ج۲۶، ص۳۴۲.
  47. بحارالانوار، ج۲۳، ص۸۸.
  48. وهابیون که شعار دفاع از توحید سر میدهند و عقاید پیروان راستین مکتب اهل بیت(ع) را شرک‌آلود میدانند، خود به شرک و کفرآلوده شده‌اند؛ چون خدا را موجودی جسمانی پنداشته‌اند که دارای دو دست و دو چشم و صورت می‌باشد و با چشم ظاهری قابل رؤیت است! و این اشتباه آنان از آنجا ناشی می‌شود که علم توحید را از اهل بیت(ع) نگرفته‌اند بلکه به فکر خود و کسانی مثل خود، بسنده کرده‌اند. ر.ک: مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ج۱، ص۲۹۰ و ۲۹۲ - ۲۹۳؛ منهاج السنة، ص۲۴۰؛ صحیح بخاری، ج۲، کتاب التهجد، باب الدعا والصلوة فی آخر اللیل، ج۱، باب صلوة العصر. در برخی روایات اهل سنّت ادعا شده که خدا میخندد! برای تحقیق بیشتر ر.ک: اهل سنّت، باورها و اندیشه‌ها، عبدالرحیم عباس آبادی.
  49. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۴۰-۴۳.
  50. بحارالانوار، ج۲، ص۱۹۳، ح۳۶؛ ر.ک: اصول کافی، ج، کتاب الحجة، بَابٌ فِيمَا جَاءَ أَنَّ حَدِيثَهُمْ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ.
  51. درباره اسرار الهی و چگونگی حفظ اسرار توسط ائمه(ع)، مباحث زیادی مطرح است. برای تحقیق بیشتر ر.ک: ادب فنای مقربان، ج۲، ص۱۷۱ - ۱۸۳ و ج۴، ص۱۲۴ - ۱۲۹.
  52. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۴۴-۴۵.
  53. فرهنگ نوین؛ عربی - فارسی، ص۱۶۷، ماده «حمل».
  54. «... و کسی که دانش کتاب نزد اوست» سوره رعد، آیه ۴۳.
  55. اصول کافی، ج۱، ص۲۹۲، ح۴ و ۵ و ۶.
  56. اصول کافی، ج۱، ص۲۹۲، ح۴ و ۵ و ۶.
  57. «و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز است» سوره نحل، آیه ۸۹.
  58. اصول کافی، ج۱، ص۲۶۱، ح۲.
  59. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۴۵-۴۶.
  60. کتاب العین، ج۱، ص۳۱۳.
  61. شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۸.
  62. قواعد العقائد، خواجه نصیر الدین طوسی، ح۹۳.
  63. باب حادی عشر، علامه حلی، ص۶۴.
  64. اللوامع الالهیه، مقداد بن عبدالله اسدی، ص۱۷۰.
  65. «عَصَمَكُمُ اللَّهُ مِنَ الزَّلَلِ وَ آمَنَكُمْ مِنَ الْفِتَنِ وَ طَهَّرَكُمْ مِنَ الدَّنَسِ وَ أَذْهَبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ طَهَّرَكُمْ تَطْهِيراً».
  66. «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گرداند» سوره احزاب، آیه ۳۳.
  67. المیزان، ج۶، ص۳۱۲-۳۱۳.
  68. برخی منابع اهل سنّت عبارت است از: صحیح مسلم، به شرح النّوَری، ج۱۵، ص۱۹۴-۱۹۵؛ سنن ترمذی، ج۵، ص۳۲۸؛ الصواعق المحرقه، ص۱۴۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۵، ص۲۰۹. دلالت آیه تطهیر بر عصمت سایر ائمه(ع) از طریق روایات شیعه مسلم است (ر.ک: تفسیر نورالثقلین، ج۴، ص۲۷۱-۲۷۳، ح۸۸، ۹۲ و ۹۴).
  69. درباره ماهیت این اراده مبنی بر این که تشریعی است یا تکوینی و یا چیز دیگر، محل اختلاف واقع شده است ولی بیشتر علما و مفسران آن را از سنخ تکوینی می‌دانند. ولی با این حال تصریح و تأکید می‌کنند اراده تکوینی در این جا به طوری نیست که علت تامّه تطهیر ائمه اهل بیت(ع) شود و سر از جبر درآورد، بلکه به صور علّت مُعِدّه و به نحو مقتضی است و لذا با اختیار آنان منافات ندارد. برای تحقیق بیشتر در این زمینه به این کتب رجوع کنید: المیزان، ج۱۶، ص۳۱۳؛ مفاهیم القرآن، جعفر سبحانی، ج۵، ص۲۶۳-۲۷۳؛ تفسیر روح المعانی، ج۲۲، ص۲۷؛ تفسیر نمونه، ج۱۷، ص۳۰۳-۳۰۵؛ پیام قرآن، مکارم شیرازی، ج۹، ص۱۴۹-۱۵۵؛ ادب فنای مقربان، ج۵، ص۲۱۴-۲۳۴.
  70. موهبت‌های ویژه علم، عصمت و ولایت (برای اظهار معجزه و کرامت) به پیامبر(ص) و اوصیای به حق او (ائمه)، به اقتضای جایگاه رسالتی و منصب الهی آنان برمی‌گردد که باید از این ویژگی‌ها برخوردار باشند تا شایسته مقام نبوّت، وصایت و امامت شوند. این که چرا فقط آنان به این مناصب الهی دست یازیدند، بنابر آیه ﴿اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ «خداوند داناتر است که رسالت خود را کجا قرار دهد» سوره انعام، آیه ۱۲۴، خداوند چنین صلاح دانسته و حکمتش را خودش می‌داند.
  71. برگرفته از امامت و رهبری، شهید مطهری، ص۱۷۴-۱۷۶.
  72. چون در این صورت، آنان از سنخ انسان بااراده و اختیار خارج می‌شوند و در زمره فرشتگان درمی‌آیند!
  73. بسیاری از مردم از این مصونیت ذاتی تا حدودی برخوردارند و از برخی گناهان گریزانند.
  74. ر.ک: المیزان، ج۱۱، ص۱۶۲-۱۶۳.
  75. بحارالانوار، ج۳، ص:۱۴۴؛ ادب فنای مقربان، ج۳، ص:۲۴۸-۲۷۱؛ منشور جاوید، ج۱۰، ص:۳۹-۱۴۴.
  76. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۴۶-۵۰.
  77. برخی از کتب تدوینی علمای سنی درباره فضایل و کمالات معنوی ائمه اهل بیت(ع) به این شرح است: ینابیع المودّة (فی مناقب الامام علی و اهل البیت(ع))، شیخ ابراهیم بلخی قندوزی حنفی در سه جلد؛ فرائد السمطین، فی فضائل المرتضی والبتول والسبطین والأئمة من ذرّیتهم(ع)، شیخ ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی شافعی، در دو جلد بزرگ؛ شواهد التنزیل فی الآیات النازله فی اهل البیت(ع)، حاکم حسکانی حنفی (عبیدالله بن عبد الله)، در دو جلد؛ فضایل پنج تن در صحاح ششگانه اهل سنّت (ترجمه کتاب: فضائل الخمسة من الصحاح السّتة)، ترجمه شیخ محمدباقر ساعدی، در چهار جلد.
  78. المستدرک، حاکم نیشابوری، ج۳، ص۱۰۷؛ الصواعق المحرقه، ابن حجر هیثمی، ص۱۲۰ ۱۲۱.
  79. ر.ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۹۵ - ۲۹۸.
  80. «بگو: بیایید تا فرزندان خود و فرزندان شما و زنان خود و زنان شما و خودی‌های خویش و خودی‌های شما را فرا خوانیم» سوره آل عمران، آیه ۶۱.
  81. و لا شك انّه من كان بمنزلة نفس النبي كان أفضل
  82. «بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند» سوره تحریم، آیه ۴.
  83. «بگو: برای این (رسالت) از شما مزدی نمی‌خواهم جز دوستداری خویشاوندان (خود) را» سوره شوری، آیه ۲۳.
  84. شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۷ - ۹.
  85. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۵۰-۵۲.
  86. ر.ک: مجد البیان فی تفسیر القرآن، شیخ محمد حسین اصفهانی، ص۹۲ - ۹۳؛ مصباح الهدایة الی الخلافة والولایة، امام خمینی، ترجمه سید احمد فهری، ص۱۷۵ - ۱۷۷؛ ولایت کلیه، سید حسن میرجهانی، ج۱، ص۲۷۵ و ۲۷۸ - ۲۷۹؛ انوار الولایة، ملا زین‌العابدین گلپایگانی، ص۳۱۰ - ۳۱۷.
  87. باید توجه داشت که ولایت به تمام و کمال و همه ابعاد و اقسام آن بالاصاله از آنِ خدای متعال به عنوان یگانه سرچشمه هستی و قدرت لایزال و توانای بی‌مثال بوده و در انحصار اوست و به هر کس از بندگان متکامل و شایسته خویش که صلاح بداند، اعطا می‌کند.
  88. شمیم ولایت، عبدالله جوادی آملی، ص۲۵ و ۹۱ - ۹۲؛ همو، ادب فنای مقربان، شرح و تفسیر زیارت جامعه کبیره، ج۳، ص۱۷ - ۲۰.
  89. مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، ترجمه فهری، ص۷۷؛ انسان کامل از دیدگاه نهج‌البلاغه، حسن حسن‌زاده آملی، ص۴۵.
  90. واژه «تکوین» از ماده «کون» به معنای بودن یعنی وجود و هستی است (مجمع البحرین، ماده «ک و ن»؛ النهایه، ج۴، ص۲۱۱). ولایت تکوینی، نوعی تصرف وجودی و ایجاد دگرگونی به ارادة صاحب ولایت تکوینی است و دارای مراتب و شئون فراوانی است و از آفرینش جهان و انسان گرفته تا زنده کردن و میراندن جانداران و مدیریت جهان آفرینش و شفای بیماران و غیر آن همه را شامل می‌شود.
  91. مجموعه آثار، شهید مطهری، ج۳، ص۲۸۴.
  92. تصریح و تأکید بر اجمالی به این دلیل است که تعریف این دو قسم ولایت و مراتب و شئون آنها در همه دارندگان آن به یک صورت و کاملاً یک شکل و یکنواخت نبوده و تفاوت دارد.
  93. «فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.
  94. «و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.
  95. «چون کاری را اراده کند تنها بدان می‌فرماید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره آل عمران، آیه ۴۷.
  96. «اوست که زنده می‌دارد و می‌میراند و چون کاری را بخواهد تنها به آن می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره غافر، آیه ۶۸.
  97. برای آگاهی بیشتر از ولایت تکوینی و تشریعی ر.ک: شمیم ولایت، عبدالله جوادی آملی؛ ادب فنای مقربان، ج۱، ۲ و ۳؛ تفسیر المیزان، ج۳، به ویژه ص۱۷ - ۱۹؛ ولایت تشریعی و تکوینی از دیدگاه علم و فلسفه، جعفر سبحانی؛ ولایت تکوینی و تشریعی، لطف‌الله صافی گلپایگانی.
  98. ابراهیم‌زاده آملی، عبدالله، امامت و رهبری، ص:۵۲-۵۴.