سوره یونس در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۱ سپتامبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۰۲

مقدمه

دهمین سوره قرآن و پنجاه و یکمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مکه، با موضوعات وحی، مقام پیامبری و بخش‌هایی از زندگی پیامبران، ناپایداری زندگی دنیا و لزوم توجه به آخرت.

در این سوره به داستان حضرت یونس (ع) و قوم او اشاره شده است. بدین جهت این سوره برگرفته از نام این پیامبر خدا است. این سوره نام دیگری ندارد.

قوم یونس بعد از آنکه او گفت که اگر ایمان نیاورند عذاب الهی بر آنها نازل می‌شود، ایمان آوردند و خدا نیز آنها را بخشید فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلَّا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِينٍ^[۱] و این از کرامات حضرت یونس است.

در قرآن نام یونس چهار بار آمده و در سوره صافات و سوره قلم، داستان وی بیان شده است. در سوره انبیاء هم به عنوان «ذوالنّون» از او یاد شده است.

این سوره مبارکه، همان‌طور که از آیاتش پیدا است، در مکه نازل شده و از سوره‌هایی است که نزول آن در اوائل بعثت بوده و به طوری که از پیوستگی و اتصال آیات کریمه‌اش پیدا است یک‌باره نازل شده است. البته بعضی از مفسرین، سه آیه از این سوره را که از جمله فَإِنْ كُنْتَ فِي شَكٍّ مِمَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ^[۲] شروع می‌شود استثناء کرده و گفته‌اند که این سه آیه، در مدینه نازل شده است. و بعضی دیگر آیه وَمِنْهُمْ مَنْ يُؤْمِنُ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ لَا يُؤْمِنُ بِهِ وَرَبُّكَ أَعْلَمُ بِالْمُفْسِدِينَ^[۳] را استثناء کرده و گفته‌اند در مدینه و درباره یهودیان نازل شده و لکن از الفاظ این آیات، هیچ دلیلی بر این دو قول دیده نمی‌شود^[۴].

چهارمین سوره از سوره‌های بیست و نُه گانه‌ای است که با حروف مقطعه (= الر) آغاز می‌شوند. این سوره دارای ۱۰۹ آیه، ۱۸۴۴ کلمه و ۷۵۹ حرف است. از لحاظ حجم و کمیت یکی از سوره‌های متوسط است که حدود دو سوم جزء قرآن را در بردارد و اولین سوره از سوره‌های «مئون» است.

از رسول خدا (ص) روایت شده است: «هر که این سوره را قرائت نماید، ده برابر تعداد کسانی که حضرت یونس (ع) را تصدیق یا تکذیب کردند حسنه به او عطا می‌شود و نیز به تعداد کسانی که با فرعون غرق شدند»^[۵].

هدفی که سوره برای بیان آن نازل شده، عبارت است از تأکید کردن به مردم نسبت به التزام به توحید و این تأکید را از راه بشارت و انذار انجام داده است.

سخن از حقانیت قرآن در چند جای سوره تکرار شده و در اول آخر آن آمده است. زمینه و اساس آیات این سوره همان پاسخ‌گویی و رد انکار کفاری است که وحی بودن قرآن را انکار می‌کردند.

موضوعات سوره

بیان مظاهر قدرت خداوند، دلایل اثبات وجود خدا، مسئله وحی، نبوت و بعثت پیامیران، آیات تکوینی و علوم طبیعی، طبیعت‌شناسی و بحث از اسرار خلقت و آفرینش و رازهای پیچیده و نهفته آن، ترسیم تمثیلی از حقیقت دنیا، ناپایداری دنیا و توجه دادن به آخرت، داستان‌هایی آموزنده از پیامبران از جمله یونس، نوح و موسی (ع)، قضاء و قدر الهی.

نخست از مسئله وحی و مقام پیامبر (ص) سخن می‌گوید، سپس به نشانه‌هایی از عظمت آفرینش که نشانه عظمت خدا است می‌پردازد، بعد، مردم را به ناپایداری زندگی مادی دنیا و لزوم توجه به سرای آخرت و آمادگی برای آن از طریق ایمان و عمل صالح متوجه می‌سازد. و به تناسب همین مسائل، بخش‌های مختلفی از زندگی پیامبران بزرگ از جمله نوح و موسی و یونس (ع) را بازگو می‌کند. و باز برای تأیید مباحث فوق، سخن از لجاجت و سرسختی بت‌پرستان به میان می‌آورد و حضور و شهود خدا را در همه جا برای آنها ترسیم می‌کند و مخصوصاً برای اثبات این مسئله از اعماق فطرت آنان که به هنگام مشکلات آشکار می‌شود و به یاد خدای واحد یکتا می‌افتند، کمک می‌گیرد و بالاخره برای تکمیل بحث‌های فوق، در هر مورد مناسبی از بشارت و انذار، بشارت به نعمت‌های بی‌پایان الهی برای صالحان و انذار و بیم دادن طاغیان و گرد‌ن‌کشان، استفاده می‌کند^[۶].

آب از وجوه مشترک قصه نوح و موسی و یونس است خدا با آب، قوم عاصی نوح و فرعون را غرق کرد اما یونس را از دل نهنگ در آب نجات داد.

مقاصد سوره

بیان توحید ربوبی و صفات و علو مقام حضرت حق جل جلاله، و تدبیر امور بندگان، و فضل و رحمت خدا بر ایشان و علم خدا به شؤون ایشان و تنزیه خدا از ظلم به بندگان.
بیان حقیقت وحی محمدی که قرآن نازل شده به صورت کتاب برای هدایت مردم است. و بیان عقیده ایمان به وحیانی بودن قرآن در مرتبه بین ایمان به خدا و ایمان به رسالت نبی اکرم (ص).
بیان امر نبوت عامه و رسالت خاصه محمد (ص).
بیان عقیده معاد و جزاء، و ذکر رجوع همه مردم به سوی خالق، و تفصیل جزاء مؤمنین و کافرین، و بیان آنکه جزاء آخرت نتیجه رفتار انسان در زندگی در عالم ناسوت و این جهانی او است.
بیان صفات و عادات بشر و آثار مترتب بر اعمال و سنت‌های الهی و بیان صفات ناپسندی که با اخلاق دینی قابل معالجه است.
بیان اعمال صالح که نتیجه ایمان راستین به تعالیم اعتقادی و عملی اسلام است.
وصف قرآن به کتاب مشتمل بر حکمت عالی که فقط می‌تواند از سوی خدا نازل شود. بیان قصه یونس به عنوان مدرک و دلیلی بر آن.
ذکر آیه تحدی برای آوردن یک سوره مثل سوره‌ای از قرآن أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ^[۷].
سنن و قوانین حاکم بر تاریخ: لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ^[۸]، لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ^[۹]، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ^[۱۰]، لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ^[۱۱].

آیات نامدار و مشهور

وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلَّا أُمَّةً وَاحِدَةً^[۱۲]،
وَاللَّهُ يَدْعُو إِلَى دَارِ السَّلَامِ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ^[۱۳]،
اللَّهُ يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ^[۱۴]،
قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ^[۱۵]،
إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ النَّاسَ شَيْئًا وَلَكِنَّ النَّاسَ أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ^[۱۶]،
وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ^[۱۷]،
قُلْ لَا أَمْلِكُ لِنَفْسِي ضَرًّا وَلَا نَفْعًا إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ إِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ فَلَا يَسْتَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلَا يَسْتَقْدِمُونَ^[۱۸]،
إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ^[۱۹]،
هُوَ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ^[۲۰]،
يَا أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنِينَ^[۲۱]،
أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ^[۲۲]،
الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ^[۲۳]،
لَهُمُ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ^[۲۴]،
وَلَا يَحْزُنْكَ قَوْلُهُمْ إِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعًا هُوَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ^[۲۵].^[۲۶]

منابع

صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره یونس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس

↑ «پس چرا (مردم) هیچ شهری بر آن نبودند که (به هنگام) ایمان آورند تا ایمانشان آنان را سودمند افتد جز قوم یونس که چون (به هنگام) ایمان آوردند عذاب خواری را در زندگانی این جهان از آنان برداشتیم و تا روزگاری آنان را (از زندگی) بهره‌مند ساختیم» سوره یونس، آیه ۹۸.
↑ «پس اگر در برخی از آنچه به سوی تو فرو فرستاده‌ایم شک داری» سوره یونس، آیه ۹۴.
↑ «و برخی از آنان بدان ایمان می‌آورند و برخی از آنان بدان ایمان نمی‌آورند و پروردگار تو به (حال) تبهکاران داناتر است» سوره یونس، آیه ۴۰.
↑ المیزان.
↑ مجمع البیان، ج۵، ص۱۵۰.
↑ برگزیده تفسیر نمونه، ج۲، ص۲۷۰.
↑ «یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید» سوره یونس، آیه ۳۸.
↑ «و هر امّتی را پیامبری است» سوره یونس، آیه ۴۷.
↑ «هر امّتی زمانه‌ای دارد» سوره یونس، آیه ۴۹.
↑ «آگاه باشید که بی‌گمان وعده خداوند راستین است» سوره یونس، آیه ۵۵.
↑ «هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست» سوره یونس، آیه ۶۴.
↑ «و مردم جز امّتی یگانه نبودند» سوره یونس، آیه ۱۹.
↑ «و خداوند به بهشت فرا می‌خواند و هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون می‌گردد» سوره یونس، آیه ۲۵.
↑ «خداوند است که آفرینش را می‌آغازد سپس آن را باز می‌گرداند» سوره یونس، آیه ۳۴.
↑ «یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید» سوره یونس، آیه ۳۸.
↑ «بی‌گمان خداوند بر مردم هیچ ستم روا نمی‌دارد امّا این مردمند که به خویش ستم می‌ورزند» سوره یونس، آیه ۴۴.
↑ «و هر امّتی را پیامبری است» سوره یونس، آیه ۴۷.
↑ «بگو: من برای خویش اختیار زیان و سودی ندارم مگر آنچه خداوند بخواهد؛ هر امّتی زمانه‌ای دارد که چون فرا رسد نه ساعتی دیر می‌کنند و نه پیش می‌افتند» سوره یونس، آیه ۴۹.
↑ «آگاه باشید که بی‌گمان وعده خداوند راستین است» سوره یونس، آیه ۵۵.
↑ «او زنده می‌گرداند و می‌میراند و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره یونس، آیه ۵۶.
↑ «ای مردم! برای شما پندی از سوی پروردگارتان و شفایی برای دل‌ها و رهنمود و بخشایشی برای مؤمنان آمده است» سوره یونس، آیه ۵۷.
↑ «آگاه باشید که دوستان خداوند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره یونس، آیه ۶۲.
↑ «آنان که ایمان آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند» سوره یونس، آیه ۶۳.
↑ «در زندگی این جهان و در جهان واپسین نوید آنان راست. هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست، این است که رستگاری سترگ است» سوره یونس، آیه ۶۴.
↑ «گفتار آنان تو را اندوهگین نگرداند که عزّت یکسره از آن خداوند است، او شنوای داناست» سوره یونس، آیه ۶۵.
↑ صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره یونس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.

[1] «پس چرا (مردم) هیچ شهری بر آن نبودند که (به هنگام) ایمان آورند تا ایمانشان آنان را سودمند افتد جز قوم یونس که چون (به هنگام) ایمان آوردند عذاب خواری را در زندگانی این جهان از آنان برداشتیم و تا روزگاری آنان را (از زندگی) بهره‌مند ساختیم» سوره یونس، آیه ۹۸.

[2] «پس اگر در برخی از آنچه به سوی تو فرو فرستاده‌ایم شک داری» سوره یونس، آیه ۹۴.

[3] «و برخی از آنان بدان ایمان می‌آورند و برخی از آنان بدان ایمان نمی‌آورند و پروردگار تو به (حال) تبهکاران داناتر است» سوره یونس، آیه ۴۰.

[4] المیزان.

[5] مجمع البیان، ج۵، ص۱۵۰.

[6] برگزیده تفسیر نمونه، ج۲، ص۲۷۰.

[7] «یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید» سوره یونس، آیه ۳۸.

[8] «و هر امّتی را پیامبری است» سوره یونس، آیه ۴۷.

[9] «هر امّتی زمانه‌ای دارد» سوره یونس، آیه ۴۹.

[10] «آگاه باشید که بی‌گمان وعده خداوند راستین است» سوره یونس، آیه ۵۵.

[11] «هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست» سوره یونس، آیه ۶۴.

[12] «و مردم جز امّتی یگانه نبودند» سوره یونس، آیه ۱۹.

[13] «و خداوند به بهشت فرا می‌خواند و هر که را بخواهد به راهی راست رهنمون می‌گردد» سوره یونس، آیه ۲۵.

[14] «خداوند است که آفرینش را می‌آغازد سپس آن را باز می‌گرداند» سوره یونس، آیه ۳۴.

[15] «یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید» سوره یونس، آیه ۳۸.

[16] «بی‌گمان خداوند بر مردم هیچ ستم روا نمی‌دارد امّا این مردمند که به خویش ستم می‌ورزند» سوره یونس، آیه ۴۴.

[17] «و هر امّتی را پیامبری است» سوره یونس، آیه ۴۷.

[18] «بگو: من برای خویش اختیار زیان و سودی ندارم مگر آنچه خداوند بخواهد؛ هر امّتی زمانه‌ای دارد که چون فرا رسد نه ساعتی دیر می‌کنند و نه پیش می‌افتند» سوره یونس، آیه ۴۹.

[19] «آگاه باشید که بی‌گمان وعده خداوند راستین است» سوره یونس، آیه ۵۵.

[20] «او زنده می‌گرداند و می‌میراند و به سوی او بازگردانده می‌شوید» سوره یونس، آیه ۵۶.

[21] «ای مردم! برای شما پندی از سوی پروردگارتان و شفایی برای دل‌ها و رهنمود و بخشایشی برای مؤمنان آمده است» سوره یونس، آیه ۵۷.

[22] «آگاه باشید که دوستان خداوند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند» سوره یونس، آیه ۶۲.

[23] «آنان که ایمان آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند» سوره یونس، آیه ۶۳.

[24] «در زندگی این جهان و در جهان واپسین نوید آنان راست. هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست، این است که رستگاری سترگ است» سوره یونس، آیه ۶۴.

[25] «گفتار آنان تو را اندوهگین نگرداند که عزّت یکسره از آن خداوند است، او شنوای داناست» سوره یونس، آیه ۶۵.

[26] صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره یونس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

@@ خط ۳۹: / خط ۳۹: @@
 # بیان صفات و عادات [[بشر]] و آثار مترتب بر [[اعمال]] و [[سنت‌های الهی]] و بیان صفات ناپسندی که با [[اخلاق دینی]] قابل معالجه است.
 # بیان [[اعمال صالح]] که نتیجه [[ایمان راستین]] به [[تعالیم]] [[اعتقادی]] و عملی [[اسلام]] است.
-# [[وصف]] قرآن به کتاب مشتمل بر [[حکمت]] عالی که فقط می‌تواند از سوی خدا نازل شود. بیان قصه یونس به عنوان [[مدرک]] و دلیلی بر آن.
+# وصف قرآن به کتاب مشتمل بر [[حکمت]] عالی که فقط می‌تواند از سوی خدا نازل شود. بیان قصه یونس به عنوان [[مدرک]] و دلیلی بر آن.
 # ذکر [[آیه]] [[تحدی]] برای آوردن یک سوره مثل سوره‌ای از قرآن {{متن قرآن|أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«یا می‌گویند (پیامبر) آن را بربافته است، بگو: اگر راست می‌گویید سوره‌ای همگون آن بیاورید و هر کس جز خداوند را می‌توانید فرا خوانید» سوره یونس، آیه ۳۸.</ref>.
 # [[سنن]] و [[قوانین]] [[حاکم]] بر [[تاریخ]]: {{متن قرآن|لِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ}}<ref>«و هر امّتی را پیامبری است» سوره یونس، آیه ۴۷.</ref>، {{متن قرآن|لِكُلِّ أُمَّةٍ أَجَلٌ}}<ref>«هر امّتی زمانه‌ای دارد» سوره یونس، آیه ۴۹.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ}}<ref>«آگاه باشید که بی‌گمان وعده خداوند راستین است» سوره یونس، آیه ۵۵.</ref>، {{متن قرآن|لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ}}<ref>«هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست» سوره یونس، آیه ۶۴.</ref>.