عبادت

عبادت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عبادت در لغت - عبادت در قرآن - عبادت در حدیث - عبادت در معارف و سیره نبوی - عبادت در معارف و سیره علوی - عبادت در فقه سیاسی - عبادت در معارف دعا و زیارات - عبادت در معارف و سیره فاطمی - عبادت در معارف و سیره سجادی - عبادت در معارف و سیره حسینی - عبادت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - عبادت در معارف و سیره امام جواد - پرسش مرتبط ندارد

عبادت به‌معنای اظهار فروتنی و خاکساری، عبارت از اطاعت و بندگی انسان در برابر خداوند و پرستش، خداپرستی و نیایش به درگاه اوست. موضوع عبادت در آیات و روایات بسیاری مورد بحث و تاکید واقع شده و عبادت هدف از خلقت دانسته شده است. عبادت دارای آثاری است که مهمترین آنها قرب به خداوند است هرچند آثار فکری، روحی، اجتماعی و... نیز دارد. از مصادیق عبادت می‌توان به ذکر، دعا، استغفار، نماز، روزه، قرآن، حج، اعتکاف، توسل و زیارت اشاره کرد.

معناشناسی عبادت

مقالهٔ اصلی: عبادت در لغت

معنای لغوی

عبادت به‌معنای اظهار فروتنی و خاکساری در مقابل خداوند، طاعت و پرستش و پرستیدن است. اصل آن از "عبد" به‌معنای نهایت افتادگی در مقابل مولا و نرمش و ذلیل شدن آمده است.

معنای اصطلاحی

عبادت در اصطلاح دینی یعنی اطاعت و بندگی انسان در برابر خداوند و پرستش، خداپرستی و نیایش به درگاه او. عبادت عبارت است از مواظبت بر برخی اعمال که از ناحیه شارع دستور رسیده است. انجام تکالیفی همچون نماز، روزه، حج و جهاد عبادت است، البته تلاش برای تأمین زندگی از راه حلال، آموختن دانش، جهاد در راه خدا، رسیدگی به محرومان و نیکی به پدر و مادر نیز از بزرگترین عبادت‌هاست.

عبادت در قرآن

مقالهٔ اصلی: عبادت در قرآن

از مجموع آیات قرآن کریم استفاده می‌شود مراد از عبادت در اصطلاح قرآنی، معنای لغوی آن است یعنی اطاعت خاضعانه و بدون چون و چرا. برخی از این آیات عبارت‌اند از:

1. ﴿أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَيْكُمْ يَا بَنِي آدَمَ أَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِينٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِي هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾.
2. ﴿إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ﴾.
3. ﴿وَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَعْبُدُ اللَّهَ عَلَى حَرْفٍ﴾.

عبادت در حدیث

مقالهٔ اصلی: عبادت در حدیث

روایات متعددی از معصومین (ع) در تفسیر معنای عبادت مخلصانه خداوند وارد شده و آن را به اخلاص در اطاعت امر و نهی الهی و اطاعت امام منصوب از سوی خدا تفسیر کرده‌اند که برای نمونه به دو روایات اشاره می‌شود:

1. امام صادق (ع) فرمود: "کسی که فردی را در معصیت خدا اطاعت کند آن فرد را پرستیده است".
2. علی بن ابراهیم در تفسیر آیه کریمه ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ از امام باقر (ع) روایت می‌کند که حضرت فرمود: یعنی: برای دستور و فرمان و تکلیف آنان را آفریده و آفرینش آنان برای آن نبود که جبراً او را بپرستند بلکه آنان را آفرید تا به اختیار و انتخاب خود عمل کنند تا آنان را به وسیله امر و نهی بیازماید و معلوم کند چه کسی فرمانبر است و چه کسی نافرمانی می‌کند.

عبادت هدف خلقت

قرآن، فلسفه خلقت جن و انس را عبادت خدا می‌داند: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾ چرا که بندگی خدا انسان را به کمال روحی و معنوی و رشد اخلاقی می‌‌رساند و از گناهان و مفاسد باز می‌دارد. به نظر می‌رسد، مراد از عبودیّت انسان که هدف خلقت بیان شده، تنها عبادت ظاهری و خداترسی نیست؛ بلکه رسیدن انسان به مقامی است که همه اعمال و رفتار او عبادت محسوب شود و به قصد قرب به حق‌تعالی انجام شود (رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند) و هیچ شائبه‌ای در اعمال و رفتار فردی و اجتماعی او از ریا و عجب، خودبینی، تکبر و تجاوزگری و فساد و ظلم و... نباشد؛ چنین انسانی به حق می‌پیوندد.

اقسام عبادت

عبادت در اصطلاح قرآن مفهوم گسترده‌ای دارد. یک درجه که عالی‌ترین درجه است، این است که انسان در مقابل چیزی سجده کند. ولی از آن مرحله که بگذریم، قرآن هر اطاعتی را عبادت می‌شمارد و لذا می‌فرماید: کسی که هوای نفس خویش را اطاعت کند، خودپرست است. ﴿أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ﴾. البته هر توجه یا خضوع نسبت به چیزی عبادت نیست، خضوع نسبت به چیزی اگر جنبه تقدیس پیدا کند عبادت است.

اقسام عبادت‌کنندگان

یکی از تقسیم‌ها در عبادت، مربوط به عبادت‌کنندگان است که احادیث وارده به تبیین اقسام عبادت‌کنندگان پرداخته است.

1. انجام عبادت به قصد جلب رضایت مردم: این قسم از عبادت، علاوه بر نداشتن شرایط کمال، از جهت فقهی نیز باطل است؛ زیرا در نیت، قصد قربت لازم است و اینگونه از عبادات که برای جلب رضایت مردم و برای کسب موقعیت‌های دنیوی به جا می‌آورند؛ شرک ظاهر و ریای فقهی است.
2. انجام عبادت به منظور تحصیل مقاصد دنیوی: این گروه، هدفشان از انجام عبادت رسیدن به درخواست‌های دنیوی است؛ گرچه در انجام عمل خداوند را واسطه قرار می‌دهند؛ مثل خواندن نماز شب برای توسعه روزی و دیگر مقصدهای دنیوی. هرچند از جهت فقهی صحیح است؛ ولی دارای کمال نیست و بی‌ارزش است و مثل سایر کسب‌های مشروعه است، بلکه شاید از آن نیز کمتر باشد زیرا این عبادت، عبادت خالصانه نبوده؛ چراکه نیت صادق و اراده خالصانه ندارد.
3. انجام عبادت به منظور رسیدن به لذت‌های بهشتی: این گروه هدف‌شان از انجام عبادت، رسیدن به لذت‌های بهشتی است؛ گرچه در انجام عمل خداوند را واسطه قرار می‌دهند. روایات شریفه اینگونه عبادت را عبادت اجیران نامیده‌اند.
4. انجام عبادت به قصد خوف از جهنم: این گروه در انجام عمل، خدا را واسطه قرار می‌دهند؛ ولی هدف‌شان از انجام عبادت، ترس از عذاب جهنم است و برای رهایی از عذاب‌های جهنم خدا را عبادت می‌کنند. روایات شریفه اینگونه عبادت را عبادت عبید نامیده‌اند.
5. انجام عبادت به سبب شوق و محبت به خداوند: این گروه هدف‌شان از انجام عبادت، رسیدن به لقاءالله است و چون خدا را دوست دارند، او را پرستش می‌کنند و اگر خدا بهشت و جهنمی هم خلق نکرده بود، آنها خدا را پرستش می‌کردند. روایات شریفه اینگونه عبادت را عبادت عاشاقانه و پرستش محبانه نامیده‌اند. این قسم بالاترین مرتبه عبادت است.

بندگی خدا

مقالهٔ اصلی: بندگی خدا

بنده و عبد خدا کسی است که راه را برای اجرای فرامین پروردگار عالم هموار می‌نماید و تنها خواست خداوند را انتخاب کند و از کمالات والای اخلاقی است. انسان در سایه عبودیت به کمال آفرینش که همان بندگی خداست، دست می‌یابد و براساس استعداد خود، مسیر کمال را می‌پیماید. پیامبر اسلام (ص) می‌فرمایند: «مؤمن اگر بخواهد بنده شایسته‌ای باشد باید حدود خدا را نگه دارد و در عمل بندگی خود را نشان دهد». تقوای الهی، رضایت به خشنودی حق تعالی، عمل با بصیرت و ... از نشانه‌های بندگی و فریب خوردن از شیطان‌های گوناگون؛ عجب و خودبینی؛ سستی و کسالت و مشغول شدن به امور دنیا هم از موانع آن محسوب می‌شود.

آثار عبادت

مقالهٔ اصلی: آثار عبادت

عبادت، کمال انسانی است که آدمی در پرتو آن به قرب الهی و کمال غایی می‌رسد. از این رو، دستاوردهایش بسیار گسترده و گوناگون است. گفتنی است که دستاوردهای عبادت باید با کیفیت و ارزش عبادت ارزیابی گردد. این چنین نیست که هر عبادتی از هر کس، همه ارزش‌های نیک را به دنبال آورد، بلکه عبادت صحیح به میزانی که از ژرفا و معرفت و استواری برخوردار است، دارای ارزش و اثر است. در روایت است: «ثواب او ارزش عبادت به اندازه عقل و معرفت عابد است».

بخشی از آثار عبادت عبارت است از آثار فکری ـ معرفتی، آثار روحی ـ روانی، آثار عملی و رفتاری، آثار جسمی و آثار اجتماعی.

مصادیق عبادت

ذکر

ذکر به معنای یاد کردن زبانی و قلبی خداوند به تکبیر، تسبیح، تحمید، تهلیل و حوقله است. ذکر یکی از راه‌های ارتباط با خداوند است و مهم‌ترین نشانۀ ذکر راستین این است که آدمی خدا را فرمان بَرَد و از گناهان دوری کند. در قرآن کریم اهمیت و ضرورت ذکر به خوبی تبیین شده است. ذکر به اعتبارات گوناگون به اقسام متعددی تقسیم شده است، همانند ذکر قلبی و زبانی. ذکر، زمینه‌ها و اسباب مختلفی و همچنین فواید بسیاری دارد که از جمله آن، پرورش ایمان است. قابل توجه است که ذکر با زیارت اهل بیت (ع) ارتباط دارد؛ زیرا از آدابی که برای زیارت مرقدهای مطهر بیان شده، گفتن تکبیر و تهلیل هنگام تشرف است.

دعا

دعا در لغت به معنای خواستن چیزی به وسیلۀ صدا کردن و جلب توجۀ کسی است که او را صدا می‌‌زند؛ اما از دیگر معانی دعا ترغیب، تشویق، استغاثه و تضرع است. دعا در اصطلاح نیز به معنای روی آوردن به خدا و درخواست از او با حالت خضوع، تضرع و درخواست زیردست از مقام بالاتر به همراه حالت خضوع و تواضع است. دعا از برترین عبادات و بلکه عصاره و روح عبادت و سپر مؤمن و سلاح اوست.

عواملی که موجب می‌‌شود انسان به سمت دعا تمایل پیدا کند عبارت‌اند از: رشد و کمال آدمی؛ اعتقاد به ربوبیت خداوند؛ تحقق قضای الهی و.... دعا می‌تواند در جهت کمال انسان باشد به صورت درخواست هدایت، مغفرت و علم و می‌تواند برای رفع نیاز باشد مانند: درخواست فرزند و روزی. البته دعا آدابی دارد که بدون آنها دعا محقق نخواهد شد و دعای صحیح آثاری را به دنبال خواهد داشت مانند: ایجاد ارتباط بین خالق و مخلوق؛ برطرف شدن حجاب از مقابل فطرت انسان؛ جلب ولایت الهی؛ تزکیۀ نفس و....

استغفار

استغفار به معنای پوشاندن، عبارت از درخواست بخشش گناهان از خداوند که ارکان آن عبات است از پشیمانی کامل از گذشته، تصمیم جدی بر عدم بازگشت به گناهان، اداء حقوق الهی و حق الناس که فوت شده است و ... .

مراحل استغفار پشیمانی و عدم بازگشت به گناهان سابق است. در آیات و روایات فراوانی دربارۀ اهمیت، ضرورت و آثار استغفار بحث شده است. از دیدگاه قرآن و حدیث، استغفار راستین، افزون بر پاک‌سازی گناهان، شیطان را از انسان دور می‌کند، دل را جلا می‌بخشد، نور علم را در دل جلوه‌گر می‌سازد، غم و اندوه را از دل می‌برد، به روزی وسعت می‌بخشد و در یک جمله، از انواع آفات مادی و معنوی پیشگیری می‌نماید و انواع برکات دنیوی و اخروی را برای انسان به ارمغان می‌آورد.

نماز

نماز یکی از پرستش‌ها و نیایش‌های روزانه مسلمانان است که به شکرانه نعمت‌های خداوند و برای اطاعت از پروردگار، انجام می‌‌دهند. نماز از تکلیف‌های واجب و یکی از "فروع دین" است و اهمیت آن به حدی است که ستون دین به شمار آمده است.

از ارزش‌های نماز است آرامش خاص در عضلات، خشوع و فروتنی در چشمان، پست کردن و مهار نفس طغیانگر، آرامش و فرونشاندن هیجانات منطقی دل‌ها، منتفی‌کردن کبر و نخوت، تواضع و فروتنی با ساییدن صورت بر خاک و نهادن اعضا و جوارح شریف بر زمین برای احساس کوچکی در برابر خدای بزرگ.

از جمله حدیثی که سید بن طاووس در فلاح السائل نقل کرده است: فاطمه (س) از پدر بزرگوارش پرسید: مجازات مرد یا زنی که به نماز خود اهمیت ندهد و آن را سبک شمارد چیست؟ پیامبر فرمود: فاطمه! کسی که نماز را سبک بشمارد، خداوند او را به پانزده بلا گرفتار می‌کند: شش بلا در دنیا؛ سه بلا هنگام جان دادن؛ سه بلا در قبر؛ سه بلا در روز قیامت، هنگامی که از قبر خود خارج می‌شود. شش بلا که در دنیا گرفتار می‌شوند.

روزه

براساس آیات و روایات، روزه‌داری در ماه رمضان، یعنی امساک از خوردن و آشامیدن از اذان صبح تا اذان مغرب واجب است و این عمل به عنوان یکی از فروع دین شناخته شده است.

در قرآن کریم روزه کفاره برخی از گناهان و جایگزین برخی از آداب حج دانسته شده است. گرفتن روزه دارای آثار معنوی و جسمانی است مانند: به دست آوردن تقوا؛ خضوع و خشوع؛ اخلاص؛ مصونیت از عذاب جهنم و سلامتی بدن.

تلاوت قرآن

قرآن کتاب مقدس مسلمانان است که در مدت ۲۳ سال بر حضرت محمد (ص) نازل شد. کیفیت نزول قرآن به صورت "وحی" بود، نوعی ارتباط کلامی میان خدا و پیامبر که از طریق فرشته‌ای به نام "جبرئیل" صورت می‌‌گرفت و از آغاز بعثت پیامبر اسلام تا واپسین روزهای حیاتش، به تناسب حوادث و نیازها، قرآن به صورت بخش بخش فرود می‌‌آمد. حضرت محمد (ص) وحی را بر مردم بازخوانی می‌کرد و عده‌ای خاص به نام "کاتبان وحی" آن را می‌‌نوشتند.

تمام سخن پیرامون قرآن این است که:

1. برای امّت اسلام کتابی جاودانه است و تا قیامت راهنمای بشریّت محسوب می‌شود.
2. باطل از هیچ جهت بر آن وارد نمی‌گردد: ﴿وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾.
3. خود ناظر و قیّم بر سایر کتب آسمانی و سایر معارف بشری است و حق و باطل را از یکدیگر تفکیک می‌کند: ﴿ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ﴾؛ ﴿رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ يَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً فِيهَا كُتُبٌ قَيِّمَةٌ﴾.

حج و عمره

حج یکی از واجبات دینی مسلمانان است و بر عهده کسانی است که توانایی مالی و جسمی داشته باشد. حجّ، آهنگ خانه خدا کردن و به زیارت کعبه رفتن است که در زمان خاصّ و با اعمال و آداب خاصّی برگزار می‌شود. حج بدون ولایت، و آهنگ کعبه بدون امامت، و حضور در عرفات بدون معرفتِ امام، و قربانیِ بدون فداکاری در راه امامت، و رمی جمره بدون طرد استکبار درونی و بیرونی، و سعی بین صفا و مروه بدون کوشش در شناخت و طاعت امام، بی‌حاصل بوده و سودی نخواهد داشت؛ زیرا اگرچه یکی از مبانیِ اسلام حج است -« بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الْحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الْوَلَايَة» لکن هیچ یک از نماز و روزه و زکات و حج، همانند ولایت، رکن استوار اسلام نیست.

اعتکاف

اعتکاف اصطلاحی فقهی به معنی توقف در مساجدی خاص با شرایط مخصوص به قصد عبادت و پاک ساختن روح و توبه است. کناره‌گیری از اهل و خانواده و مشاغل دنیوی و عزلت‌گزینی در خانه خدا به قصد عبادت از کارهای پیشینه‌دار در ادیان توحیدی بوده است. اعتکاف در شرایع الهی از آن‌چنان اهمیت و جایگاه والایی برخوردار است که خداوند به دو پیامبر بزرگ خویش یعنی حضرت ابراهیم (ع) و اسماعیل (ع) فرمان می‌دهد که مسجدالحرام و خانه خدا را برای اعتکاف کنندگان تطهیر نمایند. برای اعتکاف احکام خاصی بیان شده است.

توسل

توسل به معنی واسطه قرار دادن انسان‌های مقرب به درگاه الهی جهت رسیدن به خواسته‌های مادی و معنوی است که یکی از مصادیق اصلی واسطه‌های الهی، ائمه (ع) هستند. از نگاه شیعه ایشان به صورت استقلالی نه مدعی و نه می‌‌توانند حوائج بندگان را برآورده کنند، بلکه نقش آنان در برآورده شدن حاجات، نقش واسطه است، بنابراین نمی‌توان آنان را در جایگاه معبود تصور کرد.

زیارت

زیارت عبارت است از دیدار و ملاقات کردن، به دیدن اشخاص محترم و مکان‌های مقدّس و حرم‌های امامان و امامزادگان رفتن. یکی از دستورالعمل‌های اکید اسلام، رفتن به زیارت قبر پیشوایان دین، انبیا و اولیا، از جمله زیارت قبور مؤمنین است. زائرانی که به زیارت حرم‌های مطهّر می‌روند، بهره معنوی می‌برند و از مدفونین در آن مزارها، الهام می‌گیرند. بیشترین تشویق، نسبت به زیارت قبر امام حسین (ع) در کربلا انجام گرفته است.

جستارهای وابسته

• گرایش‌های انسانی
• بندگی خدا (عبادت خدا)
• عبادات شرعیه
• عبادت اهل بهشت
• عبادت غیر مولی به امر مولی
• عبادت بشر
• عبادت مشرکین
• عبادت مقربین
• عبادت عملی
• عبادت قلبی
• عبادت قولی
• عبادت خدا
• عبادت غیر خدا
• یگانه پرستی
• استحقاق عبادت
• اعمال عبادی
• تفاوت عبادت با تعظیم
• معبود
• وجوب عبادات
• بهترین عبادت
• رکوع
• سجده
• نگاه به صورت عالم
• نیکو ترین عبادت
• استنکاف از عبادت
• آفت عبادت
• برتری فضیلت علم از فضیلت عبادت
• تحرج
• دلبستگی
• رغبت عبادت
• سرکشی
• عابد
• فراغت برای عبادت
• نگاه به صورت مؤمن

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. محدثی، جواد، فرهنگ زیارت
3. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
4. نظرزاده، عبدالله، فرهنگ اصطلاحات و مفاهیم سیاسی قرآن کریم
5. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر
6. دهدست، محمد رضا، مقاله «بندگان خدا»، دانشنامه صحیفه سجادیه
7. ساکت، محمد حسین، کرامت انسان، دانشنامه امام علی ج۴
8. مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی
9. ابوطالبی، محمد، ذکر، دائرةالمعارف قرآن کریم
10. سحرخوان، محمد و یوسف‌زاده، حسین علی، دائرةالمعارف قرآن کریم
11. باقری‌فر، علی، مقاله «استغفار»، دانشنامه صحیفه سجادیه
12. مظفری ورسی، حیدر، مادران چهارده معصوم
13. محققیان، رضا، مقاله «آیه صوم»، دانشنامه معاصر قرآن کریم
14. شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «روزه»، دانشنامه صحیفه سجادیه
15. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۱
16. رضوی، سید جعفر، مقاله «اعتکاف»، دانشنامه امام رضا ج۲
17. آقازاده، فتاح، مقاله «اعتکاف»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۳
18. محمدی، مسلم، فرهنگ اصطلاحات علم کلام
19. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۱
20. بابایی، قاسم، مقاله «نظام عبادی اسلام»، منظومه فکری امام خمینی