ویژگی‌های ولی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. ویژگی‌های ولی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ویژگی‌های ولی در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

ویژگی‌های ولی در آیه ولایت

• با توجه به آن چه تاکنون گذشت، می‌توان ویژگی‌های ولی در آیه ولایت را چنین برشمرد:

ولایت تکوینی

• ولایت تکوینی یکی از ابعاد ولایت خداوند است؛ از این‌رو، بر اساس آن چه که بیان شد، می‌توان گفت خداوند متعال به حضرت رسول (ص) و مصداق مدنظر نیز چنین ولایتی را داده است، مگر آنکه مقیدی وجود داشته باشد. خداوند متعال در آیاتی می‌فرماید که چنین ولایتی را به برخی از انسان‌ها داده است؛ چنان‌که راجع به حضرت عیسی (ع) می‌فرماید: ﴿أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ﴾.
• در این آیه نیز، آفرینش یک موجود جاندار، شفا دادن کور مادرزاد و مبتلا به مرض پیسی و حتی زنده کردن مردگان به اذن خداوند، اموری تکوینی هستند، که به حضرت عیسی (ع) نسبت داده شده است.
• حضرت موسی (ع) نیز به اذن و امر خداوند متعال، عصای خود را به سنگ زد و دوازده چشمه از آن جوشید: ﴿وَإِذِ اسْتَسْقَى مُوسَى لِقَوْمِهِ فَقُلْنَا اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْحَجَرَ فَانْفَجَرَتْ مِنْهُ اثْنَتَا عَشْرَةَ عَيْنًا﴾.
• همچنین آن حضرت، عصای خود را به دریا زد، دریا از هم شکافته شد و بنی اسرائیل از آن عبور کردند: ﴿فَأَوْحَيْنَا إِلَى مُوسَى أَنِ اضْرِبْ بِعَصَاكَ الْبَحْرَ فَانْفَلَقَ فَكَانَ كُلُّ فِرْقٍ كَالطَّوْدِ الْعَظِيمِ﴾.
• بر اساس آیات قرآن کریم، ولایت تکوینی و توان تصرف در کائنات عالم، به پیامبران اختصاص ندارد؛ برای نمونه می‌توان از حضرت سلیمان (ع) یاد کرد که از اطرافیان خود سؤال کرد که بین این دو، چه کسی می‌تواند تخت بلقیس را از بیت المقدس تا صنعای یمن، نزد او بیاورد، در حالی که در حدود دو ماه راه بوده. در میان حاضران، مرد صالحی از اطرافیان حضرت سلیمان (ع) که به تعبیر قرآن کریم، بهره‌ای از علم به کتاب را داشت، گفت: ﴿أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي﴾.
• بنابر آن چه بیان شد، خداوند متعال ولایت تکوینی و توان تصرف در امور عالم به اذن خود را به برخی از بندگانش داده است.
• اینک می‌توان گفت:

1. ولایت تکوینی به برخی بندگان داده شده است، از این‌رو ایشان نیز به گونه ولایت تکوینی‌اند؛
2. حضرت رسول (ص) و مصداق مدنظر در این آیه نیز، ولی هستند؛ از این‌رو با توجه به اطلاق و سیاق آیه ولایت، می‌توان گفت ولی در این آیه، به اذن خداوند متعال از ولایت تکوینی برخوردار است که خداوند متعال بدو داده است.

رهبری اجتماعی

• ولایت در رهبری اجتماعی، اصالتاً از آنِ خداوند متعال است. بر اساس اطلاق و سیاق آیه ولایت، خداوند متعال این ولایت را نیز به حضرت رسول (ص) و مصداق مدنظرش داده، چنان‌که به برخی دیگر از بندگان نیز داده است؛ برای نمونه، بر اساس آیات قرآن کریم حضرت سلیمان (ع) یکی از پیامبرانی است که این نوع ولایت را از خداوند تقاضا کرد و خداوند نیز چنین ولایتی را به او داد: ﴿قَالَ رَبِّ اغْفِرْ لِي وَهَبْ لِي مُلْكًا لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ بَعْدِي إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ فَسَخَّرْنَا لَهُ الرِّيحَ تَجْرِي بِأَمْرِهِ رُخَاءً حَيْثُ أَصَابَ﴾.
• بنابراین می‌توان گفت:

1. خداوند متعال ولایت در اداره جامعه را به برخی بندگان داده است، از این‌رو، ایشان نیز ولی در اداره جامعه هستند؛
2. حضرت رسول (ص) و مصداق مدنظر در آیه ولایت نیز، ولی‌اند و بر اساس اطلاق و سیاق آیه ولایت، اینان نیز برخوردار از چنین ولایتی هستند؛ چرا که اعطای چنین ولایتی به ولی، نه تنها در آیات دیگر نفی شده است، بلکه بر دیگران نیز واقع شده است.

مرجعیت دینی

• حق قانون گذاری، جعل و تشریع احکام، از جمله اموری است که اولاً و بالذات به خداوند اختصاص دارد. در قرآن کریم، بارها از حکم کردن پیامبران سخن به میان آمده که مقصود از آن، همان داوری و قضاوت میان مردم است؛ ضمن آنکه همان حکم کردن نیز در آیاتی به ﴿بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ﴾ مقید است؛ چنان‌که خداوند متعال خطاب به رسول اکرم (ص) می‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ﴾.
• در آیات دیگری که مبیّن رسالت پیامبر اکرم (ص) و سایر پیامبران الهی است نیز محور سخن، تبین احکام، و نه جعل و تشریع آنها، است؛ برای نمونه، خداوند متعال می‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾.
• از این‌رو، اگرچه بر اساس سیاق و اطلاق آیه ولایت ولی نیز از ولایت در جعل و تشریع احکام، برخوردار است، به نظر می‌رسد، بر اساس این آیات نورانی قرآن کریم، نتوان مقام جعل احکام و قانون گذاری را به روشنی برای بندگان ثابت کرد، بلکه می‌توان گفت: خداوند متعال، ولایت در تبیین احکام و مرجعیت دین بر اساس آن چه خودش فرموده را به پیامبران داده است. البته باید گفت، به لحاظ عقلی منعی در برخورداری بندگان از ولایت در تشریع احکام نیست، بلکه در روایات نیز، به طور جزئی، شواهدی بر تشریع پیامبر اکرم (ص) در حوزه احکام عملی وجود دارد..

مرجعیت اخلاقی و تربیتی

• خداوند متعال در قرآن کریم، خود را تزکیه کننده و مربی انسان‌ها معرفی می‌کند: ﴿وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.
• باری تعالی ولایت در این امر را به برخی بندگان برگزیده خود، همچون پیامبران گرامی سپرده است؛ چنان‌که راجع به پیامبر گرامی اسلام (ص) می‌فرماید: ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾. خداوند متعال در آیه ولایت، به طور مطلق و با سیاق واحد از حضرت رسول (ص) و مصداق مدنظر، با عنوان “ولی” یاد می‌کند؛ از این‌رو، می‌توان گفت ولایت مطلق ایشان، شامل ولایت در مرجعیت اخلاقی و تربیتی نیز می‌شود.

عالم بودن به علم الهی

• لازم است ولی از علم الهی برخوردار باشد تا از طریق آن بتواند اِعمال ولایت کند. این مدعا با مراجعه به قرآن کریم اثبات می‌شود؛ آنجا که خداوند می‌فرماید: ﴿قَالَ الَّذِي عِنْدَهُ عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَنْ يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِنْدَهُ قَالَ هَذَا مِنْ فَضْلِ رَبِّي﴾؛
• در این آیه، سخن آصف بن برخیا، وزیر و وصی حضرت سلیمان (ع) آمده است. یقیناً، اینکه وی می‌تواند در زمانی کمتر از یک چشم برهم زدن، تخت بالقیس را نزد پیامبر خود حاضر کند، از بهره مندی وی از ولایت تکوینی حکایت می‌کند که به تصریح این آیه، از فضل خداوند بدو داده شده است. آن چه موجب توانمندی آصف بن برخا نسبت به عمل مذکور می‌شود، همان برخورداری از علم الهی است که با عبارت ﴿عِلْمٌ مِنَ الْكِتَابِ﴾ از آن یاد شده و به تعبیر برخی محققان، همان اسم اعظم یا اسمای حسنایی است که غیر اکتسابی است و موجب نیل حضرت آدم (ع) به مقام خلافت شد: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا﴾؛ با توجه به آن چه گذشت، الهی بودن علم ولی نیز ثابت می‌شود.
• در پایان، یادکرد این نکته بسیار ضروری است که ولایت داشتن رسول خدا (ص) و مصداق مذکور در آیه ولایت، به معنای واگذاری برخی از امور دنیا به ایشان، به گونه تفویض یا توکیل نیست. به دیگر بیان، چنین نیست که خداوند متعال زمام برخی از امور عالم را به ولی داده باشد تا او مستقلاً به رتق وفتق امور بپردازد و خود دیگر در آن امور دخالتی نداشته باشد؛ زیرا لازمه این مدعا، محدود شدن ربوبیت خداوند متعال است، در حالی که آیات قرآن کریم به نامحدود بودن آن تصریح کرده‌اند؛ از این‌رو، همیشه باید توجه داشت که اگر ولی ولایتی دارد، ولایت او در طول ولایت خداوند متعال است.

منصوب بودن به نصب الهی

• از تمام آن چه تاکنون بیان شد، به روشنی ثابت می‌شود که مردم نمی‌توانند ولی را برگزینند؛ در توضیح این مطلب باید گفت حق اداره جهان اصالتاً از آنِ خداوند است؛ از این‌رو، اگر کسی بخواهد بر جهان مدیریت کند، روشن است که صاحب حق باید این حق را به او بدهد. همچنین ولی الله که خداوند، قدرت تصرف در کائنات، سرپرستی جهان و منصب مرجعیت دینی را به او داده است و برخوردار از علم ویژه الهی، برای اِعمال این ولایات است، نمی‌تواند به وسیله مردم شناخته شود، از این‌رو، لزوماً خداوند او را تعیین می‌کند.

ویژگی‌های ولایت خلیفه الهی

• یکی از ویژگی‌های مهم و اساسی ولایت‌مداری خلفای الهی اعم از پیامبران و اوصیا (ع) رحمت و دلسوزی و هدایت همه‌جانبه مادّی و معنوی، فردی و اجتماعی برای سعادتمند کردن دیگران است که بر مبنای وحی و الهام الهی، و دارای جهات مختلف با روش‌های مختلف است؛ هدایت در جهات مختلف فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و با روش‌های مختلف همچون انذار و تبشیر است.
• هدایتی که در آن دعوت به تقوا، ترغیب به کسب علم و اعمال تفکر و تعقل در مسائل معرفت‌شناسی اعم از درونی و برونی، دعوت به فضایل اخلاقی و استغفار، توبه و بندگی پروردگار عالمیان است. هدایتی که در آن تزکیه، تعلم، تکامل و رشد است و نسبت به همدیگر عفو و گذشت داشتن و به یکدیگر عطوفت و مهربان بودن است. و هدایتی که....

داشتن دین حق

• کلمه "دین"، در لغت عبارت از "خضوع و انقیاد در قبال برنامه یا مقررات معینّی است و قریب به آن معنا، عبارت از اطاعت، تعبد، محکومیت، مقهوریت و تسلیم در مقابل قانونی یا حکمی یا جزایی است" و "دین یعنی اطاعت و جزا که از باب استعاره به شریعت، دین گفته می‌شود" و "دین به معنای جزا﴿مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ﴾ ، اطاعت و بندگی﴿هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ﴾، و قانون و شریعت﴿لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ﴾؛ ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾ در قرآن آمده است".
• ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَكَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا﴾؛ و آیات دیگر: ﴿هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾ .

ولایت خلیفه الهی، تجلّی ولایت خدای سبحان

• ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾؛ آیات دیگر: ﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا﴾؛ * در این آیات، ولایت خلفای الهی همچون پیامبر و وصی او عطف بر ولایت خدای سبحان بدون تکرار لفظ‍ "ولی‌" شده که دلالت بر وحدت بین آن دو نوع ولایت می‌کند.
• ولایت خدای متعال اصلی و ولایت خلفای او، تَبَعی و تجلی ولایت پروردگار متعال است؛ چنان که عصیان و نافرمانی از دستورهای ولی حق، عصیان خدای سبحان و گرفتاری در عذاب جهنم خواهد بود: ﴿مَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَإِنَّ لَهُ نَارَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا﴾؛ و آیات دیگر: ﴿وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُهِينٌ﴾؛ ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾.
• و اراده جانشین خدای سبحان، ظهور اراده اوست: ﴿مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ﴾؛ هر کس که از پیامبر اسلام (ص) اطاعت کند، در واقع از خدای متعال اطاعت کرده است؛ زیرا اراده او، اراده خدای سبحان است، و بیعت با او، بیعت با خداست﴿فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلَاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾.
• در حدیثی از امام حسن عسکری (ع) نقل شده است: "قلب‌های ما، محل و ظرف ظهور مشیت خدا است؛ هنگامی که خدای سبحان چیزی را اراده کند، ما نیز همان را اراده می‌کنیم"

هدایت به امر الهی

• ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.
• کلمه "هدی" به معنای راهنمایی و دلالت کردن بر چیزی است که متعلق آن امور مادی و معنوی است؛ امور مادی مثل هدایت به راه‌ها و مکان‌ها؛ امور معنوی که یا "هدایت و دلالت به سوی خیر است، مانند راهنمایی معنوی پیامبران (ع) یا دلالت و راهنمایی به سوی شرّ است، مانند: دلالت شیطان به سوی عذاب سوزان جهنم﴿كُتِبَ عَلَيْهِ أَنَّهُ مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ يُضِلُّهُ وَيَهْدِيهِ إِلَى عَذَابِ السَّعِيرِ﴾".
• راغب در مفردات می‌نویسد: "هدایت، دلالت با لطف است، اما هدایت شیطان به جهنم، از باب استعمال لفظ‍ از روی سرزنش و مغالطه در معنا است، مثل بشارت عذاب الیم دردناک به کافران و مشرکان". اما با توجه به کلمه هدایت و وازگان هم‌خانواده استعمال شده در قرآن مجید، هدایت صرفاً به معنای دلالت خواهد بود.
• هدایت از جانب خدای متعال یا تشریعی است، تکوینی، مانند: ﴿وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى﴾
• و تشریعی مانند: ﴿قُلْ إِنَّنِي هَدَانِي رَبِّي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ دِينًا قِيَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا﴾.
• هدایت خلفای الهی (ع) نیز تشریعی و تکوینی است؛ اما تشریعی آن نسبت به تکوینی عمومیت دارد و آن، هدایت به سوی صراط‍ و راه مستقیم﴿وَكَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾؛ ﴿وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾؛ ﴿إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّي وَرَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ﴾ با امر و عنایت الهی بوده که شامل امور مادی و معنوی و همه افراد می‌شود و تکوینی آن در صورت وجودِ قابل و شرایط‍ خاصی تحقق می‌یابد.
• اگر در قرآن کریم آمده که: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾ و ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾،
• پس: فرستادن پیامبر برای هدایت آنان چه معنا دارد؟ جواب کوتاه، اینکه: هدایت نکردن ظالمان و کافران بعد از اتمام حجت بوده است، که در صورت اصرار بر ظلم و کفرشان، از لطف و عنایت ویژه الهی که توفیق هدایت باشد، بی‌نصیب می‌شوند.

داشتن برنامه مدوّن الهی

• ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ﴾؛
• ﴿وَإِذْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَالْفُرْقَانَ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾؛
• ﴿وَهَذَا كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ مُبَارَكٌ فَاتَّبِعُوهُ وَاتَّقُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛
• ﴿قَالَ إِنِّي عَبْدُ اللَّهِ آتَانِيَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِي نَبِيًّا﴾؛
• ﴿وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ إِلَّا لِتُبَيِّنَ لَهُمُ الَّذِي اخْتَلَفُوا فِيهِ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴾؛
• ﴿وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ﴾.
• یکی از ویژگی‌های خلفای پروردگار عالمیان، این است که دارای برنامه مشخص و قانون مُدَوّن از جانب او هستند، از جانب خالقی که بر مخلوقاتش احاطه علمی دارد و آنچه برای رشد، تکامل فردی و تعامل اجتماعی، مورد نیاز بشر و برای او ضروری است، تحت عنوان کتاب، بر خلیفه‌اش نازل می‌کند، کتابی که قوانین آن را حکیم علی‌الاطلاق با اغماض نکردن از کوچک‌ترین مسأله مورد نیاز بشر در امور مادّی و معنوی، تدوین کرده است و پیامبران و اوصیا (ع)، با عنایت خدای سبحان، بر اجرای آن نظارت کرده و در مواقع لزوم، آن را تفسیر و تبیین می‌کنند

برخورداری از وحی و الهام

• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛
• ﴿إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا﴾؛
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا أَفَلَا تَعْقِلُونَ﴾؛
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ إِلَّا رِجَالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾؛
• ﴿وَمَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ مِنْ رَسُولٍ إِلَّا نُوحِي إِلَيْهِ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدُونِ﴾؛
• ﴿وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَأَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيْرَاتِ وَإِقَامَ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءَ الزَّكَاةِ وَكَانُوا لَنَا عَابِدِينَ﴾.
• انبیا و اوصیا (ع)، هماره مورد عنایت ویژه الهی بوده و هستند و در زمان نیاز، به آنان وحی یا الهام می‌شده و می‌شود. بنابراین، یکی دیگر از ویژگی‌های ولایت ولی حق، داشتن وحی و الهام الهی است که حاکی از نبودن کوچک‌ترین انحراف در هدایت انسان‌ها توسط‍ آنان به سوی سعادت دنیوی و اخروی است

دعوت همراه با ادله روشن

• ﴿وَلَقَدْ أَهْلَكْنَا الْقُرُونَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَمَّا ظَلَمُوا وَجَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ وَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا كَذَلِكَ نَجْزِي الْقَوْمَ الْمُجْرِمِينَ﴾؛
• ﴿كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْمًا كَفَرُوا بَعْدَ إِيمَانِهِمْ وَشَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَجَاءَهُمُ الْبَيِّنَاتُ وَاللَّهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾؛
• ﴿مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ﴾.
• کلمات ﴿الْبَيِّنَاتُ﴾ و "بینة"، یعنی دلالت واضح؛ و چون مادّه اصلی آن از "بَین"، به معنای وسط‍ و فاصله بین دو چیز است و "بینات" نیز از آن مادّه است، پس به مفهوم ایجاد فاصله بین حق و باطل به صورت آشکار خواهد بود؛ لذا خلفای الهی دارای ادله واضح و برهان قاطع عقلی آشکار هستند، در صورتی که هر فردی با تعقل و تدبر بدون پیشداوری، آنها را مطالعه کند، حقانیت پیامبران (ع) را تصدیق کرده، و از قُدرت شناخت و تفاوت بین حق و باطل بهره‌مند خواهد شد.
• در این برهه، بینه ماندگار پیامبر اسلام (ص) (قرآن مجید) برای طالبان ولایت حق، دلیلی روشن و راهنمایی جاودان تا روز قیامت خواهد بود

دعوت مبتنی بر برهان‌های قاطع، موعظه حسنه و جدال احسن

• ﴿ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ﴾.
• حکمت یعنی برهان و دلیلی که هیچ ابهام، شک و ایرادی نداشته و نتیجه‌اش اثبات حق باشد. موعظه حسنه، بیانی است که حاوی مطالب پند و عبرت‌آموز بوده و نَفْس شنونده را رام و قلب او را متأثر می‌کند. جدال خوب، جدلی است که سیر صعودی دارد و فکر را از احساس به گمان، از گمان به استدلال و از استدلال به عقل محض بالا می‌برد.
• سخن جدلی، دو هدف را دنبال می‌کند: یکی اینکه جدل‌کننده با تکیه بر مشهودات و مسلّمات، الزام و اقناع خصم را بخواهد. دوم اینکه خواهان ایجاد ظنّ قَوی در عقیده‌ای است که قصد تصحیحش را دارد، به نحوی که خصم گمان کند آن عقیده از یقینات است.
• مفسری در ذیل آیه شریفه می‌نویسد: "از اینجا روشن می‌شود که حُسن موعظه از جهت حُسن اثر آن در احیای حق، مورد نظر است، و حُسن اثر هنگامی است که واعظ‍ خود به وعظهایش عمل کند، و از آن گذشته در وعظ‍ خود، چندان حُسن خُلق نشان دهد که کلامش در قلب شنونده مورد قبول افتد، قلب با مشاهده آن خُلق و خوی، رقّت یابد و پوست بدنش جمع شود و گوشش آن را گرفته و چشم در برابرش خاضع شود. و اگر از راه جدال دعوت می‌کند، باید از هر سخنی که خصم را بر ردّ دعوتش تهییج می‌کند و او را به عناد و لجبازی واداشته به غضبش می‌اندازد، بپرهیزد و مقدمات کاذب را هر چند که خصم راستش بپندارد، به‌کار نگیرد. و نیز باید از بی‌عفتی در کلام و سوء تعبیر اجتناب ورزد و به خصم خود و مقدسات او توهین نکند. و جدال، از موعظه بیش‌تر احتیاج به حُسن دارد، به همین دلیل خداوند، موعظه را به حُسن مقید ساخته، ولی جدال را مقید به احسن (بهتر) کرد".

اخراج از ظلمات به سوی نور

• ﴿قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ﴾؛
• ﴿الر كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾.
• کلمه ﴿الظُّلُمَاتِ﴾ جمع "ظُلمة"، به معنای تاریکی‌ها است که دو صورت دارد: مادّی که همان تاریکی است و معنوی، مانند کفر، شرک، جهل، شر، ظلم و هر چه باطل باشد و "هر اخلاق ناپسند و اعمالی که در ظلمت عقل، قلب، روح، حرکت کمالی انسان، شعور و حیات معنوی مؤثر باشند".
• ظلمت در امور معنوی، مراتبی دارد، چنان که در امور مادّی دارای شدت و ضعف است؛ کفر و شرک، دارای ظلمت شدید معنوی و ایمان ناقص، دارای ظلمت با شدت کم‌تری است، لذا وظیفه پیامبران و اوصیا (ع) عمومی بوده و نسبت به همه مراحل ظلمت افراد، احساس مسؤولیت کرده و آنان را به سوی نور فرا می‌خوانند.
• کلمه ﴿النُّورِ﴾، با لحاظ‍ جهاتی، به چند قِسم تقسیم می‌شود:

1. مادّی؛
2. معنوی؛
3. نور روشنایی بخش به دیگری، مثل خورشید، چراغ و لامپ روشنایی؛
4. نور غیر روشنایی‌بخش دیگری، مثل آب، ماه؛ و آن حالت روشنی بخشی در قِسم معنوی نیز ملحوظ‍ می‌گردد.

• پس وجود انبیا و اوصیا (ع) همچون نور معنوی، روشنی‌بخش افراد خواهند بود، لذا هر که خود را در معرض تابش نور معنوی آنان قرار دهد، نورانی شده و از ظلمات بیرون می‌آید. و نحوه خروج از ظلمات به سوی نور، به تأثیرپذیری و قابلیت افراد بستگی دارد.
• علت استعمال ظلمات به صورت جمع و نور به صورت مفرد این است که از آنجا مصادیق باطل متعدد، مختلف و با اهداف گوناگون هستند، ظلمات، جمع آورده شده است، اما از آنجاکه حق منحصر در یک مورد است، نور نیزکه حاکی از آن است، مفرد آورده شده است.
• مفسری آن اخراج از ظلمات به سوی نور را، حقیقی دانسته که واقعاً در عالَم خارج متحقق می‌شود ؛ و مفسری دیگر با ردّش آن را مجازی و از باب استعاره دانسته است؛ ولی اخراج از ظلمات به سوی نور حقیقی معنوی است که در عالم روحانی نفس افراد، در صورتی که به احکام اصیل اسلامی متعهد و تابع محض ولایت خلیفه خدای سبحان باشند، تحقق می‌یابد و آن حالت معنوی برای خود آن افراد، قابل درک خواهد بود

اِحیاگری

• ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اسْتَجِيبُوا لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ إِذَا دَعَاكُمْ لِمَا يُحْيِيكُمْ﴾.
• حیات دو قِسم دارد، مادّی که از آن تعبیر به حیات نباتی و حیوانی می‌شود، و معنوی که همان حیات انسانی است که در مسیر رشد، تکامل روحی و کسب فضایل اخلاقی قرار دارد.
• مفسران درباره سبب احیا، اقوال و نظریه‌هایی بیان کرده‌اند؛

1. مراد از ﴿لِمَا يُحْيِيكُمْ﴾، جهاد است؛ زیرا سبب احیای دین و عزت اسلام است؛
2. قرآن مجید است، چون تبعیت از آن، موجب حیات دائم در بهشت ابدی آخرت می‌شود؛
3. علم است، علمی که سبب هدایت به حق و تبعیت از آن شود.
4. ایمان است که حیات قلب، به ایمان است و موت آن، به کفرورزی.
5. خلود در بهشت است و دلیل آن، آیه شریفه: ﴿وَإِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوَانُ﴾ است.
6. اطاعت کردن از دستورهای پیامبر اسلام (ص) است که جهاد، ایمان و عمل به فرمان‌های قرآن و هر عمل نیک را دربر می‌گیرد، که موجب احیای دین و اصلاح افراد است و آن نیز سبب حیات ابدی آنان می‌شود.
7. طبق احادیثی، ولایت امیرمؤمنین علی بن ابی‌طالب (ع) است.

• اما با توجه به اطلاق آیه شریفه، احیا مخصوص یکی از آن موارد مذکور نخواهد بود، بلکه شامل همه آنها و مصادیق دیگری که سبب ایجاد حیات سالم اسلامی در امور مادّی و حیات معنوی فردی و اجتماعی جامعه اسلامی است، خواهد بود.
• چنان که مفسری پس از نقل آن اقوال پیش‌گفته می‌نویسد: "وجوه ذکر شده، از مواردی است، که آیه بر هر یک از آنها، قابل انطباق است، و آیه مطلق است و موارد مذکور، موجب صَرف آیه از معنای وسیعی که داراست، نمی‌شود".

دعوت همراه با انذار و بشارت

• ﴿إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ بِالْحَقِّ بَشِيرًا وَنَذِيرًا وَإِنْ مِنْ أُمَّةٍ إِلَّا خَلَا فِيهَا نَذِيرٌ﴾؛
• ﴿يَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَقُصُّونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِي وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا شَهِدْنَا عَلَى أَنْفُسِنَا وَغَرَّتْهُمُ الْحَيَاةُ الدُّنْيَا وَشَهِدُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَنَّهُمْ كَانُوا كَافِرِينَ﴾؛
• ﴿أَوَعَجِبْتُمْ أَنْ جَاءَكُمْ ذِكْرٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَلَى رَجُلٍ مِنْكُمْ لِيُنْذِرَكُمْ وَلِتَتَّقُوا وَلَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛
• ﴿أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ﴾؛
• ﴿فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحَى إِلَيْكَ وَضَائِقٌ بِهِ صَدْرُكَ أَنْ يَقُولُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ أَوْ جَاءَ مَعَهُ مَلَكٌ إِنَّمَا أَنْتَ نَذِيرٌ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ﴾ ؛
• ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾؛
• ﴿وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ إِنَّمَا أَنْتَ مُنْذِرٌ وَلِكُلِّ قَوْمٍ هَادٍ﴾؛
• ﴿وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا إِلَّا بِالْحَقِّ وَإِنَّ السَّاعَةَ لَآتِيَةٌ فَاصْفَحِ الصَّفْحَ الْجَمِيلَ﴾؛
• ﴿وَمَا أَهْلَكْنَا مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا لَهَا مُنْذِرُونَ﴾؛
• ﴿إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾؛
• ﴿قُلْ إِنَّمَا أَنَا مُنْذِرٌ وَمَا مِنْ إِلَهٍ إِلَّا اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ﴾؛
• ﴿إِنْ يُوحَى إِلَيَّ إِلَّا أَنَّمَا أَنَا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾؛
• ﴿وَسِيقَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِلَى جَهَنَّمَ زُمَرًا حَتَّى إِذَا جَاءُوهَا فُتِحَتْ أَبْوَابُهَا وَقَالَ لَهُمْ خَزَنَتُهَا أَلَمْ يَأْتِكُمْ رُسُلٌ مِنْكُمْ يَتْلُونَ عَلَيْكُمْ آيَاتِ رَبِّكُمْ وَيُنْذِرُونَكُمْ لِقَاءَ يَوْمِكُمْ هَذَا قَالُوا بَلَى وَلَكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذَابِ عَلَى الْكَافِرِينَ﴾.
• کلمه "انذار"، به معنای اعلام و اخبار از امر ترسناکی است که نسبت به آن، هشدار و سفارش به مراقبت و پرهیز از واقع شدن در آن می‌شود.
• لغت‌نویسی می‌نویسد: "انذار، تخویف است از مخوفی که زمانش وسیع است، تا از آن احتراز شود"؛ وظیفه اصلی خلفای خدا، همان انذار است. در قرآن کریم خطاب به پیامبر اسلام (ص) آمده: ﴿إِنْ أَنْتَ إِلَّا نَذِيرٌ﴾. چون اگر انسان به حال خود، رها شود و از آینده خویش ترسناک نباشد، گرفتار جنون حیوانی شده، به هر کار قبیحی اقدام می‌کند، و از جهتی دارای قوّه تعقل است و از هر امر ترسناک حتّی در صورت احتمال، احتیاط‍ کرده و سعی در ترک آن می‌کند، لذا نخست باید افراد را انذار کرد، تا به سوی کارهای بد نروند و از عواقب سوء آن بترسند، و هنگامی که از اعمال بد، دوری کردند، به کارهای نیک تشویق کرد و آنان را به بهشت ابدی و رضوان الهی بشارت داد.
• در بعضی آیات، انذار همراه با بشارت آمده: ﴿وَمَا نُرْسِلُ الْمُرْسَلِينَ إِلَّا مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ فَمَنْ آمَنَ وَأَصْلَحَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾.
• بشارت یعنی خبری که مسرّت‌بخش است، یکی از ویژگی‌های ولایتمداری خلفای الهی، این است که علاوه بر ترساندن از عواقب سوء مخالفت و تکذیب آنان و ایمان نیاوردن و مرتکب اعمال بد شدن و داشتن معتقدات باطل، بشارت و خبرهای مسرّت‌بخش نیز به افرادی که ایمان بیاورند و از کارهای بد دوری کنند و زیر پرچم ولایت آنان قرار گیرند، می‌دهند. بشیر بودن در کنار راهنمایی کردن است، انبیاء و اوصیا (ع) راه و نتیجه پیمودن آن را نشان داده و بشارت نیز می‌دهند که: اگر به راهی که ما نشانتان می‌دهیم، بروید، به مقصد و مقصود فطری و عقل‌پسندتان خواهید رسید. و بعد از مدتی، در پایان آن، می‌بینید که به چه مقصد عالی نزدیک شده و چه بهشت ابدی خواهید داشت که از نعمت‌های آن و بالاتر از آن، از مهر و صفای ملاقات الهی که ثمره پیمودن راه مستقیم است، برخوردار خواهید شد: ﴿وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ كُلَّمَا رُزِقُوا مِنْهَا مِنْ ثَمَرَةٍ رِزْقًا قَالُوا هَذَا الَّذِي رُزِقْنَا مِنْ قَبْلُ وَأُتُوا بِهِ مُتَشَابِهًا وَلَهُمْ فِيهَا أَزْوَاجٌ مُطَهَّرَةٌ وَهُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾.
• واژه بشارت در خبرهای مسرّت‌بخش و نیز نگران‌کننده در قرآن مجید استعمال شده است: ﴿بَشِّرِ الْمُنَافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا﴾.
• بعضی درباره آن می‌نویسند: "اما جایی که عذاب است و در آن کلمه بشارت در قرآن به‌کار رفته است، نوعی تحکم است، یعنی مژده و پاداشی نداری، مگر عذاب".
• اما باتوجه به اینکه، ماده اصلی تبشیر، بَشَر است، سرّ نامگذاری انسان به بشر این است که حالات گوناگون افراد همچون: نشاط‍‌، شادی، غم و اضطراب از روی پوست صورت افراد معلوم می‌شود؛ لذا بشارت عذاب به منافقین از باب مجاز و تحکم نیست، بلکه بشارت معنای عامی حقیقی دارد که شامل اخبار مسرّت‌بخش و غم‌آور است؛ زیرا آثار شنیدن اخبار خوب و بد با بشره صورت، نمایان و ظاهر می‌شود.

منابع

1. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان
2. حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن