اهداف قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
| پرسش مرتبط = | | پرسش مرتبط = | ||
}} | }} | ||
[[هدف]] به معنای نشانه و غرض بوده و در اصطلاح '''اهداف قرآن''' عبارت از [[غایت]] و مقصدی است که [[خداوند متعال]] با [[نزول قرآن]] در پی تحقق آن است. راه‌های [[شناخت قرآن]] مراجعه به خود [[قرآن]] و استفاده از منابع خارجی است و اهداف قرآن [[دعوت به توحید]]، [[انسان‌سازی]] و [[بیان احکام]] است. مهمترین ویژگی‌های آن [[جامعیت]] و [[فطری]] بودن اهداف بوده [[گناه]]، [[حب دنیا]] و [[خودبینی]]، از موانع دستیابی به اهداف قرآن است. | |||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
نسخهٔ ۳۰ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۰۰
این مدخل زیرشاخهٔ بحث قرآن است. اهداف قرآن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اهداف قرآن در قرآن - اهداف قرآن در علوم قرآنی - اهداف قرآن در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - اهداف قرآن از دیدگاه برون‌دینی - پرسش مرتبط نداردهدف به معنای نشانه و غرض بوده و در اصطلاح اهداف قرآن عبارت از غایت و مقصدی است که خداوند متعال با نزول قرآن در پی تحقق آن است. راه‌های شناخت قرآن مراجعه به خود قرآن و استفاده از منابع خارجی است و اهداف قرآن دعوت به توحید، انسان‌سازی و بیان احکام است. مهمترین ویژگی‌های آن جامعیت و فطری بودن اهداف بوده گناه، حب دنیا و خودبینی، از موانع دستیابی به اهداف قرآن است.
مقدمه
هدف به معانی نشانه تیر[۱] و غرض[۲] است. در اصطلاح مراد از اهداف قرآن، غایت و مقصدی است که خداوند متعال با نزول قرآن در پی تحقق آن است[۳]. قرآن، کتاب معرفت، اخلاق و دعوت به سعادت و کمال است و هر مفسری که از این امر غفلت کرده و یا چشم پوشیده یا به آن اهمیت نداده، از مقصود قرآن غفلت ورزیده است؛ چنان که معنای تفسیر نیز شرح مقاصد کلام الهی است و مفسر وقتی مقصد از نزول را بفهماند، مفسر است[۴].[۵]
پیشینه
هدف از نزول قرآن کریم، هدایت[۶]، تفکر و توسعه معرفت[۷] و تعقل و تدبر[۸]و ... است.
از آنجا که قرآن کریم کتاب هدایت است، در ضمن قیود و اوصاف و حکمت‌ها، به برخی شرایط و اهداف خود، و گاه در ضمن وسایل اعتقادی، اخلاقی و قصص، به مقاصد خود اشاره کرده است[۹] که روشن شدن مقاصد و اهداف قرآن، در چگونگی نگرش مفسر به قرآن مؤثر است[۱۰]. هدف تفسیر نیز به هدف شناخت قرآن، به عنوان کتاب آسمانی و کتاب درس زندگی و کسب سعادت بازمی‌گردد[۱۱].
یکی از ویژگی‌های این کتاب آسمانی هدف‌دار بودن آن است[۱۲]. مفسری می‌تواند تفسیر واقعی قرآن را به دست دهد که مقاصد قرآن را درک کرده باشد[۱۳] و هدف از تفسیر به هدف نزول قرآن بر می‌گردد[۱۴].
بر مفسر لازم است در تفسیر حقیقی قرآن، معارف و حکمت‌های دریافتی را در قالب مقاصد قرآن به متعلم تفهیم کند[۱۵] و در بیان این مقاصد بکوشد؛ زیرا غفلت از این روش، موجب محرومیت از آموزه‌های قرآنی و بستن راه هدایت به روی مردم می‌شود[۱۶].[۱۷]
راه‌های شناخت اهداف قرآن
مفسران در تعیین راه‌های شناخت اهداف قرآن، به دو روش توجه کرده‌اند:
- مراجعه به خود قرآن؛
- استفاده از منابع خارجی.
در راه نخست، به استفاده از آیات زیربنایی و معارف کلیدی قرآن برای فهم آیات و مقاصد قرآن[۱۸] و در راه دوم به استفاده از روایات تفسیری در فهم مقاصد قرآن و شناخت سبب نزول آیات و مکی یا مدنی بودن آنان توجه می‌کنند[۱۹].
برخی از دانشمندان معتقدند در به دست آوردن مقصود و اهداف قرآن شایسته است به دو شیوه برون‌متنی (عقلی) و درون‌متنی که در آن از خود قرآن برای دستیابی به اهداف کمک گرفته می‌شود، استفاده کرده و بر این نظرند که گذشته از جهات عقلی و برهانی که مقصد از تنزیل را می‌فهماند، باید مقصود و هدف قرآن را از خود کتاب و قرآن برگرفت؛ زیرا مصنف کتاب، مقصد خود را بهتر می‌داند[۲۰].
اهداف اصلی و فرعی قرآن
از جمله ویژگی‌های قرآن کریم که آن را جهان شمول و ابدی کرده، هدف‌داری قرآن کریم و قانون‌مندی این اهداف است[۲۱]. مفسران اهداف قرآن را به اعتبار اینکه بعضی مقاصد مهم‌ترند و دیگر موارد به آن باز می‌گردد و آن را تکمیل می‌کند، تقسیم کرده‌اند[۲۲].
اهداف و مقاصد اصلی قرآن عبارت‌اند از:
- دعوت به توحید و معرفت خداوند: مقصد اصلی بعثت پیامبران(ع) و فرستادن کتب آسمانی، نشر توحید، بیان معرفت الهی[۲۳] و قطع ریشه کفر و شرک است[۲۴].
- هدایت و پندگرفتن: از جمله مقاصد نزول قرآن، هدایت مردم و پندگرفتن آنهاست و خود قرآن نیز در موارد فراوانی[۲۵] به این مقصد اشاره کرده است[۲۶] تا انسان را به سوی عالم نور و راه راست، هدایت کند[۲۷].
- انسان‌سازی، دعوت به تهذیب نفوس و تحصیل سعادت: این هدف خود دارای دو شاخه است: یکی تقوا به جمیع مراتب آن و دیگری ایمان به تمام مراتب و شئون که شامل اقبال به حق تعالی و رجوع به آن ذات مقدس می‌شود[۲۸].
- بیان احکام الهی: قرآن کریم با اینکه روشن‌گر همه چیز و همه امور بوده و واجد همه دستورها و احکامی است که بشر برای سعادت خود بدان نیازمند است[۲۹].
- احوال معاد: هدف دیگر قرآن پرداختن به احوال معاد و براهین آن، کیفیت عقاب و ثواب و تفاصیل بهشت و جهنم است[۳۰].
- اجرای عدالت اجتماعی: یکی از مقاصد قرآن کریم و بعثت انبیای الهی(ع)، رفع ظلم و برقراری عدالت در عرصه اجتماع به منظور اداره امور زندگی بشر است[۳۱].[۳۲]
اهداف قصه‌های قرآن
قرآن کریم در آیات متعددی نیز به بیان قصص و تاریخ انبیا(ع) می‌پردازد[۳۳] که نشان دهنده اهمیت و هدفمند بودن بیان قصه‌ها در قرآن است. اندیشمندان اسلامی اهداف مختلفی برای ذکر این قصه‌ها در قرآن برشمرده‌اند؛ از جمله:
- اثبات وحی رسالی[۳۴]؛
- وحدت دین و عقیده در جمیع انبیا(ع)[۳۵]؛
- بشارت به مؤمنان به شمول نصرت و لطف الهی برای انبیا(ع) و مؤمنان[۳۶]؛
- تربیت انسان[۳۷].
بیان قصه‌های انبیا(ع) در قرآن به جهت بیان تاریخ و مجرد اخبار و قصه‌گویی نیست؛ بلکه کتاب توحید، معارف، مواعظ و حکمت‌ها و کتاب سیر و سلوک الی الله است و در این قصه‌ها چگونگی تربیت حق تعالی نسبت به انبیا(ع) و تربیت انبیا(ع) نسبت به مردم بیان می‌شود و در آن، معارف و تعلیمات بی‌شماری است که عقل را متحیر می‌کند[۳۸].[۳۹]
ویژگی‌های مقاصد قرآن
ویژگی اهداف قرآن جامعیت آن است که منحصر به احکام تکلیفی نیست[۴۰] و همه مردم را در همه زمان‌ها شامل می‌شود[۴۱] و سه بُعد بینش، گرایش و عمل را دربر می‌گیرد، اما بُعد بینش و فکر انسان مانند غفلت‌زدایی، بُعد گرایش مانند انذار و پنددادن و بُعد عمل مانند هدایت به صراط مستقیم است[۴۲].
اهداف قرآن دارای ویژگی‌های است که برخی از آنها عبارت‌اند از:
- فطری بودن اهداف قرآن[۴۳]: اهداف قرآن فطری است؛ زیرا گرایش به توحید و شناخت خداوند و عشق به کمال مطلق و تنفر از نقائص از امور فطری است[۴۴].
- جامع بودن اهداف قرآن: قرآن کریم به همه جهات مادی و معنوی و ابعاد فردی و اجتماعی بشر توجه تام می‌کند[۴۵].
- تنوع در بیان: مقاصد قرآن با عبارات مختلف و مواعظ به طرق گوناگونی تکرار شده است تا افزون بر اینکه متنوع باشد و ایجاد کسالت نکند، متناسب با سطح درک و معرفت قشرهای مختلف باشد و هر یک از آنان را به طریقی دعوت کند و مقاصد را بفهماند[۴۶].
- مراتب داشتن اهداف قرآن: مقاصد قرآن مراتب متعددی دارد و همه افراد در سطح‌های مختلف می‌توانند از آن بهره برند[۴۷].[۴۸]
موانع دستیابی به اهداف قرآن
موانعی برای بهره‌مندی از اهداف قرآن بیان شده است؛ از جمله:
- ایمان نداشتن به رسالت اسلامی و دعوت قرآن: کسی می‌تواند از مقاصد قرآن بهره‌مند شود که به درستی رسالت و دعوت قرآن ایمان کامل داشته باشد؛ اما با آلوده بودن به شرک و بی‌ایمانی هرگز نمی‌توان به مقاصد قرآن دست یافت[۴۹]؛
- مشغول شدن به علوم ادبی و تجربی[۵۰]؛
- گناه: حجاب گناهان و تاریکی‌های حاصل از طغیان و سرکشی در برابر پروردگار، مانع از این می‌شود که قلب انسان حقایق و معارف الهی را درک کند[۵۱]؛
- حب دنیا: دوستی دنیا سبب می‌شود تمام همت انسان صرف دنیا شود و قلب او از ذکر خداوند غافل بماند[۵۲]؛
- خودبینی و قناعت به داشته‌ها: از جمله حجاب‌های بزرگ میان انسان و قرآن خودبینی است که سبب بی‌نیاز دیدن خویش از قرآن می‌شود[۵۳]؛
- اعتقادات و آرای فاسد: این حجاب غالباً از تبعیت و تقلید کورکورانه پدید می‌آید[۵۴]؛
- عقیده به انحصار استفاده از قرآن: اعتقاد و جمود بر اینکه تنها مفسران، حق استفاده از قرآن را دارند و تفکر و تدبر در آیات آن، همان تفسیر به رأی ممنوع است، از حجاب‌های استفاده از قرآن و معارف متعدد آن است[۵۵]؛
- توجه به اختلاف دیدگاه مفسران از عامه و خاصه[۵۶].[۵۷]
منابع
پانویس
- ↑ ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۹، ص۳۴۵-۳۴۶؛ دهخدا، ج۱۴، ص۲۰۷۱۲.
- ↑ فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج۴، ص۲۸؛ عسکری، حسن بن عبدالله، الفروق فی اللغة، ص۲۶.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۴۵ -۴۹؛ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲-۱۹۳.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.
- ↑ بقره، ۲؛ زمر، ۴۱.
- ↑ حشر، ص۲۱.
- ↑ ص، ۲۹؛ یوسف، ۲.
- ↑ ایازی، ملاکات احکام و شیوه‌های استکشاف آن، ص۱۱۶ ـ ۱۲۶.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۹۰.
- ↑ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۱۸۸.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ - ۱۸۵؛ تفسیر حمد، ص۱۰۹ - ۱۱۰؛ حدیث جنود، ص۱۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲ -۱۹۳.
- ↑ تفسیر حمد، ص۹۱-۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲؛ صحیفه، ج۸، ص۱۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲- ۱۹۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ مهدی رضوانی‌پور|رضوانی‌پور، مهدی]]، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۵.
- ↑ زحیلی، ج۱، ص۴۴۴؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۸۶.
- ↑ طاهری، ج۲، ص۳۰۲؛ رجبی، ص۲۷۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۳.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۵۹- ۶۲ و ج۲، ص۱۳۲- ۱۳۳.
- ↑ ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۱، ص۱۳۱؛ ملاصدرا، مفاتیح الغیب، ص۴۹.
- ↑ کسار، جواد علی، فهم القرآن، ص۱۵۳.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۵۳، ۱۸۵، ۱۸۹ و ۱۹۴؛ صحیفه، ج۱۹، ص۲۸۴- ۲۸۵.
- ↑ بقره، ۲؛ نحل، ۴۴؛ ص، ۲۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۴ و ۱۹۳؛ تقریرات، ج۳، ص۳۶۱- ۳۶۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۳.
- ↑ امام خمینی، تقریرات، ج۳، ص۱۸۶.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ص۲۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۹ - ۱۹۱؛ صحیفه، ج۱۵، ص۵۰۴.
- ↑ امام خمینی، ولایت فقیه، ص۷۰ -۷۱ و ص۱۳۸ - ۱۴۱؛ صحیفه، ج۷، ص۱۱۷ و ج۱۷، ص۴۳۴.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۶.
- ↑ بقره، ۵۱؛ مائده، ۲۷؛ یوسف، ۴.
- ↑ شحاته، عبدالله محمود، تفسیر القرآن الکریم، ج۶، ص۲۱۴۲.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۵۶.
- ↑ حکیم طباطبایی، سید محمد باقر، علوم القرآن، ص۳۶۰.
- ↑ ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر والتنویر، ج۲۳، ص۱۳۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۶.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۸.
- ↑ آلوسی، سیدمحمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی، ج۱۵، ص۴۸۵.
- ↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۸، ص۲۹ -۳۰.
- ↑ مصباح یزدی، محمدتقی، قرآن‌شناسی، ج۲، ص۲۳ -۴۳.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۲، ص۵۱۱.
- ↑ امام خمینی، شرح چهل حدیث، ص۱۸۵ - ۱۸۶ و ۳۵۸؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۸.
- ↑ امام خمینی، صحیفه، ج۱۷، ص۴۳۴- ۴۳۵؛ ایازی، سیدمحمدعلی، تفسیر قرآن مجید برگرفته از آثار امام خمینی، ج۱، ص۸۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۷-۱۸۸؛ صحیفه، ج۱۳، ص۳۹۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۸۵ – ۱۸۶.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۸.
- ↑ عمید زنجانی، عباسعلی، مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، ص۳۲۴.
- ↑ رشید رضا، محمد، تفسیر القرآن الحکیم (المنار)، ج۱، ص۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۱.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۲۰۲.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۵ – ۱۹۶.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۶-۱۹۷.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۹.
- ↑ امام خمینی، آداب الصلاة، ص۱۹۲.
- ↑ رضوانی‌پور، مهدی، مقاله «اهداف قرآن»، دانشنامه امام خمینی ج۲ ص ۴۵۹.