تکلیف

این مدخل زیرشاخهٔ بحث احکام دین است. تکلیف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: تکلیف در قرآن - تکلیف در فقه اسلامی - تکلیف در معارف و سیره سجادی - تکلیف در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

تکلیف در لغت به معنای درخواست یا امر کردن کسی به انجام کاری دشوار است. منشا تکلیف خداوند است و انسان‌ها، جنیان، فرشتگان و... مکلف به تکلیف هستند. هدف از تکلیف جلب منفعت، دفع مفسده، آزمایش مکلفان و... است. البته انجام تکلیف در حد توان است و این تکلیف شامل مرد و زن، معصوم و غیر معصوم می‌‌شود و محدود به دنیاست. حیات، بلوغ، عقل و... از شرایط تکلیف بوده و اضطرار، اکراه و ترس از عوامل سقوط تکلیف است. ستم به خویشتن، حسرت خوردن در آخرت و لعن و عذاب الهی از پیامدهای ترک تکلیف است.

معناشناسی

تکلیف در لغت به معنای درخواست یا امر کردن کسی به انجام دادن کاری دشوار است. ریشه «ک ل ف» رنگی است که در پوست صورت ظاهر می‌شود و رنگ پوست صورت را تغییر می‌دهد و چون امر دیگری، به انجام کار دشوار سبب می‌شود که اثر تکلیف در چهره او احساس شود از این جهت به آن تکلیف گویند.

به کسی که تکلیف از او صادر می‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌دهد «مکلَّف» و کاری که تکلیف به آن تعلق میگیرد «مکلَّفٌ به» گویند.

تکلیف در اصطلاح نیز عبارت است از بعث و تحریک عبد به سوی مأموربه. طبق بیان‌های ذکر شده تکلیف، تنها به واجبات و محرمات اختصاصمی‌یابد، در صورتی که تکلیف از نظر اصطلاح فقهی، شامل مستحب و مکروه و مباح و نیز شامل احکام وضعیه مثل طهارت و نجاست نیز می‌شود؛ لذا برخی در تعریف تکلیف گفته‌اند: تکلیف عبارت است از هر اعتبار شرعی که متعلق به افعال مکلف باشد.

تکالیف شرعی و عقلی

تکالیف را از جهت منشأ صدور، دو قسم کرده‌اند: تکالیف شرعی (سمعی) و تکالیف عقلی. تکالیف شرعی از جانب شریعت برای افراد مقرر می‌‌شود؛ ولی تکالیف عقلی تکالیفی‌اند که انسان به کمک عقل و قوه تفکر آنها را درمی یابد. تعبیر فقها درباره احکام شرعی که از آن به «احکام تکلیفی پنج گانه» یاد می‌‌کنند نیز حاکی از آن است که تکلیف در نظر آنان مفهومی عام و وسیع دارد.

تکلیف در قرآن

در قرآن از تکلیف با واژگان و تعابیر مختلفی یاد شده است؛ از جمله:

1. «تکلیف» و مشتقات آن که ۸ بار در قرآن به کار رفته و در بیشتر موارد، به معنای تکلیف اصطلاحی است.
2. «حدود الله» که به معنای اوامر و نواهی الهی یا خصوص واجبات یا تنها محرمات دانسته شده است.
3. «حکم» و مشتقات آن که در قرآن پرشمار آمده و در برخی آیات شامل تکالیف شرعی نیز می‌‌شود.
4. ﴿حُرُمَاتِ اللَّهِ﴾ به معنای آنچه خداوند حرام کرده؛ یعنی محرمات یا مطلق اوامر و نواهی است.
5. ﴿شَعَائِرَ اللَّهِ﴾ که یکی از معانی آن، تکالیف و اوامر و نواهی الهی است.
6. ﴿ الْأَمَانَةَ﴾: برخی مراد از آن را در آیه ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ ...﴾ و ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَخُونُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ وَتَخُونُوا أَمَانَاتِكُمْ﴾ تکالیف الهی دانسته‌اند.

خداوند جاعل احکام

از آیات فراوانی استفاده می‌شود که جعل احکام، فقط توسط خداوند صورت می‌گیرد: ﴿إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾. وظیفه رسولان الهی ابلاغ این تکالیف به بشر و تبیین آنهاست: ﴿مَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ﴾ و اگر احکامی توسط رسول یا امام معصوم بیان شده از جانب خداوند است.

درباره اینکه آیا عقل نیز می‌تواند انشاء تکلیف کند یا خیر، دیدگاه‌های متفاوتی میان علمای اسلامی مطرح شده است که به سه نظر مهم اشاره می‌کنیم:

1. بزرگان علم اصول گفته‌اند: شأن عقل فقط ادراک تکالیف شرعی و مولوی است و عقل خودش جاعل و حاکم نیست، ولی عمل به آنچه عقل از تکالیف شرعی ادراک می‌کند، لازم است و در صورت مخالفت با آن عقاب می‌شود.
2. برخی گفته‌اند عقل نیز حاکم است و از جمله شواهد این دیدگاه، آیاتی است که در آنها، انسان‌ها به تعقل فرمان داده شده‌اند.
3. برخی نیز نظیر اخباریان، عقل و ادراکات عقلی را بی‌ارزش شمرده و به برخی از آیات قرآن که عذاب مجرمان را به تمام بودن بیان شرعی و ارسال رسول منوط دانسته، استدلال نموده‌اند. لیکن این استدلال‌ها ضعیف است، زیرا در برخی از آیات تصریح نموده که بر عدم تعقل عذاب مترتب می‌شود و نیز روایات، عقل را به عنوان یک حجت از طرف شارع و به عنوان رسول دیگری از طرف خدا بیان نموده است.

معتزله و امامیه نظر اول را پذیرفته‌اند و به حسن و قبح عقلی قائل شده‌اند و بر آن‌اند که عقل قادر است حسن و قبح برخی امور، مانند حسن راستگویی و قبح دروغگوبی را ادراک کند، هرچند نسبت به ادراک حسن و قبح برخی امور دیگری همچون عبادات، ناتوان است. اشاعره نظر سوم را پذیرفته و می‌گویند عقل در مورد حسن و قبح افعال، حکم و قضاوتی ندارد و آن چنان نیست که حسن و قبح از امور حقیقی باشد و پیش از ورود بیان شارع در افعال به عنوان مُقوّم ذاتی موجود باشد، بلکه حسن و قبح افعال، به نظر شارع بستگی دارد که اگر شارع چیزی را تحسین کرد حسن است و اگر تقبیح نمود قبیح خواهد بود.

در احادیث نیز از عقل به عنوان رسول حق و حجت باطنی خداوند یاد شده است، ثانیاً مراد از «رسول» می‌‌تواند تکلیف یا حجت الهی باشد، در نتیجه شامل تکلیف عقلی نیز می‌‌شود. ثالثاً اگر مراد از «رسول» صرفاً پیامبران الهی باشد، مقصود آیه امور یا تکالیفی است که عقل راهی برای ادراک و شناخت آنها ندارد نه همه تکالیف.

اقسام مکلفان

در آیات متعدد از برخی وظایف که خداوند آن را بر خود مقرر کرده، یاد شده است، مانند رحمت بر بندگان و آمرزش آنان در صورت توبه و جبران گذشته، روزی دادن همه جنبندگان و یاری کردن انسان‌های مؤمن. در روایات و ادعیه نیز از واجب بودن برخی امور بر خداوند یاد شده است. بر اساس دیدگاه نخست، اصناف مکلفان یا موجوداتی که احتمال تکلیف در مورد آنها داده شده بر پایه قرآن و منابع اسلامی عبارت‌اند از:

انسان‌ها

انسان اصلی‌ترین مخاطب تکالیف الهی است. در آیه ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا﴾ از عرضه شدن امانت الهی بر آسمان و زمین و کوه‌ها سخن به میان آمده و گفته شده که آنان از پذیرش امانت امتناع کردند؛ ولی انسان آن را پذیرفت. مراد از این «امانت»، به نظر برخی از مفسران، تکالیف الهی است. در برخی احادیث نیز مراد از آن، امامت و ولایت دانسته شده که اعتقاد به آن از بارزترین مصادیق تکلیف انسان است. در آیات متعدد دیگر نیز از برخی تکالیف اعتقادی و عملی انسان‌ها یاد شده است؛ مانند اعتقاد به خدا، پیامبران الهی، کتب آسمانی، فرشتگان و روز جزا، پرستش خداوند، پرداخت زکات و خمس و روزه گرفتن.

جنیان

جنیان موجوداتی با شعور و اراده و در انتخاب راه نیکی و بدی مختارند، ازین رو همانند انسان‌ها مکلف به شمار می‌‌روند. مستند این دیدگاه، آیات پرشمار قرآنی است که هدف از خلقت جن را همانند انسان‌ها عبادت خدا دانسته است: ﴿وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ﴾.. در آیه ﴿وَإِذْ صَرَفْنَا إِلَيْكَ نَفَرًا مِنَ الْجِنِّ يَسْتَمِعُونَ الْقُرْآنَ فَلَمَّا حَضَرُوهُ قَالُوا أَنْصِتُوا فَلَمَّا قُضِيَ وَلَّوْا إِلَى قَوْمِهِمْ مُنْذِرِينَ﴾، مأمور شدن گروهی از جنیان برای شنیدن آیات قرآن از پیامبراکرم(ص) و تبلیغ آن در میان همنوعان خود مطرح شده است. مفسران از این آیه مکلف بودن جنیان و مأمور بودن پیامبر اکرم(ص) برای هدایت آنان را استفاده کرده‌اند.

از برخی آیات نیز نکاتی وجود دارد دال بر مکلف بودن حنیان مانند: وجود افراد مؤمن و فاسق در میان جنیان خبر داده؛ تهدید جنیان به ورود در جهنم؛ محشور شدن آنها در قیامت؛ اقرار آنان به گناه خویش یا عذاب شدن جنیان در قیامت.

در احادیث اسلامی نیز از پیمان گرفتن پیامبر اکرم(ص) از جنیان درباره به جا آوردن برخی عبادات، همچون نماز، روزه، حج و جهاد یاد شده است.

فرشتگان

به استناد آیه ﴿وَكَذَّبَ بِهِ قَوْمُكَ وَهُوَ الْحَقُّ قُلْ لَسْتُ عَلَيْكُمْ بِوَكِيلٍ﴾، که «عصیان نکردن» در برابر فرمان الهی را از ویژگی‌های فرشتگان شمرده: ﴿لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ﴾ و آیات مشابه و نیز برخی روایات، یا از عبادت، سجده و رکوع آنان در برابر خدا و نیز طواف آنان بر گرد بیت المعمور، شماری از عالمان شیعه و برخی علمای اهل سنت، فرشتگان را موجوداتی مختار و مکلف دانسته‌اند و البته بر آن‌اند که آنان بر اثر عصمت، از فرمان خدا سرپیچی نمی‌کنند، بر این اساس برخی، فرشتگان را شایسته دریافت پاداش دانسته و گفته‌اند که پاداش آنان، بالا رفتن درجات آنها و نیز سرور و لذت ناشی از انجام دادن تکلیف است.

حیوانات

آیه ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ﴾ حیوانات را امت‌هایی همانند انسان‌ها شمرده است. همچنین آیه ﴿وَإِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ﴾ از محشور شدن حیوانات وحشی در قیامت سخن به میان آورده است. در برخی روایات نیز از حشر برخی حیوانات در قیامت و پاداش آنان به سبب برخی از کارها یاد شده است. برخی مفسران از این آیات و احادیث استفاده کرده‌اند که حیوانات همانند انسان‌ها نوعی تکلیف دارند. برخی گفته‌اند که ثبوت تکلیف، منوط به داشتن عقل است و حیوانات چون عقل ندارند، مکلف نیستند.

جمادات

در آیه ﴿إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولًا﴾ از عرضه شدن امانت بر آسمان و زمین و کوه‌ها و امتناع آنها از پذیرش آن سخن به میان آمده است. مراد از این امانت را تکلیف الهی دانسته‌اند. برخی مخاطب آیه را اهل آسمان و زمین دانسته‌اند، اما عدّه‌ای بر آن‌اند که این تکالیف بر خود آسمان و زمین و کوه‌ها عرضه شده است ولی آنان از پذیرش تکالیف امتناع کردند. شماری دیگر، این تعبیر را کنایی دانسته و مراد آیه را این دانسته‌اند که اگر آسمان و زمین و کوه‌ها عقل و قابلیت پذیرش تکالیف را داشتند، به سبب عظمت آن تکالیف از پذیرش آنها خودداری می‌‌کردند؛ ولی انسان آنها را پذیرفت.

اهداف تکالیف

برخی از مذاهب کلامی، از جمله اشعریان، هدفمند بودن تکالیف الهی را منکرند و برآن‌اند که جست و جوی غرض برای افعال الهی، از جمله تکالیف، ناممکن و بیهوده و دست کم امری بی‌اهمیت است، براین اساس، برخی از آنان با استناد به ادله‌ای که خلقت و تکلیف کردن را حق خداوند شمرده تشریع تکالیف را مقتضای الوهیت خداوند و عبودیت بنده شمرده و گفته‌اند: خداوند هرچه بخواهد می‌‌تواند بر بندگان تکلیف کند و ضرورتی ندارد که تکالیف او دارای حُسن باشد، ولی امامیان و معتزلیان، تکالیف الهی را امری ضروری و دارای هدف دانسته و برآن‌اند که لازمه نفی غرض از تکالیف الهی، عبث بودن افعال خداوند است، در حالی که این امر بر خداوند قبیح است و قرآن کریم نیز آن را مردود شمرده است.؛ همچنین اینان تشریع تکالیف از سوی خداوند را امری نیکو دانسته، صدور تکلیف قبیح و مُنکَر را بر خداوند ناروا شمرده‌اند، بر پایه آموزه‌های قرآنی، عمده‌ترین اهداف در تکالیف عبارت‌اند از:

جلب منفعت

مهم‌ترین هدف تکالیف الهی منفعت رساندن به بشر و بهره‌مند ساختن او از ثواب الهی است. به نظر مفسران، مراد از ﴿حُرُمَاتِ اللَّهِ﴾ اوامر و نواهی الهی است. منافع تکالیف الهی گاه دنیوی است و گاه اخروی؛ گاهی برای خود شخص و گاه برای دیگران سودمند است؛ نمونه آنکه:

1. تکلیف الهی حج، هم منافع مادی دارد و هم منافع معنوی. منافع مادی حج، سود حاصل از تجارت در ایام حج است و منافع معنوی آن، عفو و مغفرت الهی و ثواب اُخروی است.
2. روزه، افزون بر سلامت جسمانی بدن، موجب تقویت تقواست.
3. نماز سبب نزول آرامش بر انسان و وسیله نیل او به مقامات معنوی و تکامل است.
4. زکات و انفاق در راه خدا از یک سو برای فقرا سودمند است و از سوی دیگر تقرب به خداوند و رحمت الهی را برای انفاق کننده در پی دارد.

دفع ضرر و مفسده

هدف دیگر تکالیف الهی، دفع مفاسد دنیوی و عذاب‌های اخروی است؛ مانند:

1. حرمت گوشت خوک، مردار و خون، که دلیل آن نجاست و پلیدی و زیانبار بودن آن‌هاست.
2. نهی انسان‌ها از شراب‌خواری و قمار از آن روست که این دو عمل مایه دشمنی و کینه میان انسان‌ها و مانع ذکر خدا می‌‌شود. در احادیث نیز زیان‌های پرشماری برای شراب ذکر شده است.
3. فلسفه مهم تشریع نماز، دوری از گناه و کارهای ناپسند و پاک شدن از گناهان گذشته است، چنان که در روایات نیز آمده است.

آزمایش مکلفان

هدف مهم دیگر تشریع تکالیف شرعی، آزمودن انسان‌هاست. در آیاتی دیگر نیز حکمت برخی تکالیف آزمودن مکلفان ذکر شده است؛ مانند حکم تغییر قبله برای جداسازی فرمانبرداران از نافرمانان یا جهاد در راه خدا برای جداسازی افراد شکیبا از دیگران. گاه تکالیف امتحانی خداوند برای ارتقای انسان هاست. چنان که برای اعطای مقام امامت به حضرت ابراهیم(ع)، وی با تکالیفی آزموده شد.

کیفر گناهکاران

برپایه برخی آیات، غرض از تشریع شماری از تکالیف، مجازات گناهکاران است. از آن جمله است تحریم برخی خوراکی‌های حلال بر بنی اسرائیل به سبب ارتکاب گناهانی مانند ظلم به دیگران، رباخواری و خوردن اموال دیگران. از همین قبیل است مکلف شدن آنان به قتل یکدیگر به سبب ارتداد و انحراف از دین. از آیات مربوط به احکام کیفری نیز برمی آید که یکی از اغراض تشریع آنها، مجازات بزهکاران بوده است؛ مانند احکام مربوط به حد زنا، قذف و سرقت.

ویژگی‌های تکالیف

مهم‌ترین ویژگی‌های تکالیف الهی از دیدگاه قرآن کریم عبارت‌اند از:

در حد توان بودن تکالیف

انجام دادن تکلیف، همان گونه که از معنای لغوی آن برمی آید، نوعی دشواری دربردارد؛ ولی خداوند بیش از توان افراد، تکلیفی از آنان نمی‌خواهد، بر این اساس هرگاه تکلیفی بیش از توان مکلف بوده یا مشقت زیادی را بر او وارد آورد، آن تکلیف ساقط می‌‌شود؛ مانند سقوط تکلیف جهاد از ناتوانان و بیماران یا افرادی که امکان حضور در جنگ ندارند. گاه نیز تکلیف دشوار به تکلیفی آسان‌تر تبدیل می‌‌شود؛ مانند تشریع تیمم به جای وضو و غسل برای کسانی که آب برای آنان ضرر دارد یا تهیه آن مقدورشان نیست؛ همچنین مانند تبدیل روزه ماه رمضان به روزه قضا. شرایط تکلیف، عوامل سقوط یا تبدیل تکلیف افزون بر این، در شریعت اسلام، تکالیفی آسان‌تر از شرایع پیشین مقرر شده‌اند. یکی از درخواست‌های پیامبر(ص) و مسلمانان را از خداوند همین امر ذکر می‌‌کند. در احادیث متعدد از تفاوت تکالیف مسلمانان با پیروان شرایع دیگر یاد شده است؛ مثلا حدیث معروف «رفع»، کارهای بسیاری را بر مسلمانان مباح می‌‌داند؛ مانند آنچه از روی خطا، فراموشی، جهل یا در حال اکراه یا اضطرار صورت گیرد.

اشتراک تکلیف

بر پایه «قاعده اشتراک» در فقه اسلامی، بیشتر تکالیف الهی میان اصناف گوناگون مکلفان مشترک است. مهم‌ترین مصادیق اشتراک تکالیف عبارت‌اند از:

اشتراک زنان و مردان

اکثریت قریب به اتفاق تکالیف الهی میان مردان و زنان مشترک است. این امر از آیاتی از قرآن که مردان و زنان را به طور مشترک مخاطب برخی تکالیف دانسته استفاده می‌‌شود؛ همچنین بسیاری عناوین قرآنی که مخاطب آن مردان هستند. شامل زنان نیز می‌‌شوند و کاربرد الفاظ مذکر در این قبیل موارد از باب تغلیب است.

اشتراک مخاطبان و غیر مخاطبان

هرچند بیشتر تکالیف مذکور در قرآن و احادیث خطاب به حاضران صادر شده‌اند؛ ولی دیگران نیز در این تکالیف شریک‌اند. در این باره به آیات متعددی از قرآن استدلال شده است که در آن انذار پیامبر اکرم(ص) حاضران و نیز همه کسانی را که تکالیف الهی به آنان می‌‌رسد دربرمی گیرد. در احادیث گوناگون نیز بر اشتراک جهانیان در تکالیف تأکید شده است؛ مانند اینکه پیامبر(ص) خود را فرستاده خداوند برای همه جهانیان دانست و حلال و حرام شریعت خود را حلال و حرام ابدی شمرد.

اشتراک معصوم با غیر معصوم

معصومان(ع) هرچند به درجه برین کمال رسیده‌اند؛ ولی در مکلف بودن به تکالیف شرعی با دیگران شریک‌اند. این مطلب از آیات متعددی استفاده می‌‌شود؛ مانند آیاتی که پیامبران را مخاطب برخی تکالیف قرار داده یا از حبط اعمال آنان در صورت شرک ورزیدن خبر داده یا از بازخواست رسولان الهی در قیامت نسبت به انجام وظیفه خود یاد کرده‌اند. در مقابل، برخی گفته‌اند: هدف از تکلیف، رسیدن به کمال است و پیامبران چون به کمال رسیده‌اند از انجام تکلیف بی‌نیازند. این نظریه مردود است؛ زیرا اولاً با آیات قرآن در تضاد است، ثانیاً مکلف نبودن پیامبران به تکالیف مربوط به معاملات و قوانین دنیوی، موجب فساد و اختلال نظم جامعه، و مکلف نبودن آنان به تکالیف عبادی سبب تخلف ملکات فاضله آنان از آثارش می‌‌گردد. همچنین اگر دلیلی خاص بر اختصاص تکلیفی به معصوم نباشد، دیگر مکلفان نیز در تکالیفی که مخاطب آن معصومان هستند شریک‌اند.

محدود بودن تکالیف به دنیا

تکالیف بشر و برخی موجودات دیگر همیشگی نیست، بلکه محدود به عالم دنیاست، ازین رو دنیا را «دارتکلیف» خوانده‌اند. آیات متعددی بر محدود بودن تکلیف به دنیا اشاره دارد؛ مانند:

1. آیه ﴿وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا﴾ که در آن حضرت عیسی(ع) مکلف شدن خود به نماز و زکات را تا زمان حیات خود دانسته است.
2. آیاتی که بر اساس آنها زمان برخی تکالیف الهی تا پیش از فرارسیدن مرگ است: ﴿وَأَنفِقُوا مِن مَّا رَزَقْنَاكُم مِّن قَبْلِ أَن يَأْتِيَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ فَيَقُولَ رَبِّ لَوْلا أَخَّرْتَنِي إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ فَأَصَّدَّقَ وَأَكُن مِّنَ الصَّالِحِينَ﴾.
3. آیه ﴿وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ﴾ که خداوند در آن پیامبر اکرم را به عبادت تا هنگام مرگ فرمان داده است.

شرایط تکلیف

تکلیف شرایط متعددی دارد که برخی از آنها از شرایط عام و برخی دیگر مانند حریت (برده نبودن)، از شرایط خاص تکلیف‌اند و تنها در برخی تکالیف شرط شده‌اند. شرایط تکلیف عبارت‌اند از:

1. حیات: یکی از شرایط تکلیف، زنده بودن مکلف است. این شرط، از آیاتی که تکالیفی مانند انفاق در راه خدا یا زکات را تا زمان مرگ مقرر ساخته فی الجمله استفاده می‌‌شود.
2. بلوغ: از شرایط مهم تکلیف، بلوغ است، از این رو نابالغان مشمول احکام تکلیفی نیستند.
3. عقل: شرط دیگر تکالیف شرعی، عقل است، از این رو مجنون مکلف نیست. بر شرط بودن عقل برای تکلیف، ادلهای مانند قرآن، عقل و احادیث دلالت دارند.
4. قدرت: از دیگر شرایط تکلیف، توانایی مکلف بر انجام دادن آن است.. از نظر عقل، قدرت شرط تکلیف به شمار می‌‌رود و مکلف ساختن افراد به بیش از توان آنان قبیح است. در روایات اسلامی نیز تکلیف به بیشتر از توان نفی شده است.
5. اسلام: برخی فقها یکی از شرایط تکلیف را اسلام (مسلمان بودن) دانسته‌اند، بر این اساس، کافران، به احکام شرعی فرعی مکلف نیستند.
6. علم: به نظر برخی فقها علم داشتن به تکلیف از شرایط عام تکلیف است؛ ولی بسیاری آن را از شرایط تنجز تکلیف دانسته‌اند زیرا تکالیف شرعی میان عالم و جاهل مشترک است و جهل به تکلیف آن را ساقط نمی‌کند، بلکه تنها عقاب و مؤاخذه را برمی دارد.

عوامل سقوط یا تبدیل تکلیف

در اسلام تشریع تکالیف با لحاظ شرایط و مصالح افراد است، از این رو آنجا که تکالیف شرعی در توان یا به مصلحت افراد نبوده، آن تکلیف ساقط یا تکلیفی دیگر جایگزین آن شده است. مهم‌ترین عوامل سقوط یا تبدیل تکالیف عبارت‌اند از:

1. اضطرار: در صورت اضطرار یعنی مجبور شدن به انجام عملی برخلاف میل باطنی فرد، تکلیف از عهده انسان ساقط می‌‌شود؛ مانند تجویز استفاده کردن از مردار، خون و گوشت خوک در موارد اضطراری. البته رفع موقت تکلیف و اباحه در این موارد، تنها در حدّ رفع اضطرار (مثلاً نجات جان) است.
2. اکراه: در صورت اکراه، یعنی وادار کردن شخص بر انجام دادن کاری بدون میل باطنی، تکالیف الزامی رفع می‌‌شود؛ مانند جواز اظهار سخنان کفرآمیز در حال اکراه.
3. ترس: ترس شدید در پاره‌ای موارد می‌‌تواند تکلیفی را ساقط کند؛ مثلا در صورت ترس نمازگزار، خواندن نماز کامل ساقط و نماز خوف جایگزین آن می‌‌شود و مکلف می‌‌تواند نماز را به صورت نشسته یا خوابیده یا در حال حرکت، خواه پیاده یا سواره، به جا آورد.
4. بیماری و ضعف: بیماری گاهی سبب سقوط تکلیف می‌‌گردد؛ مانند حکم وجوب جهاد یا وجوب حمل سلاح و آمادگی نظامی در هنگام جنگ و احتمال حمله دشمن و گاه سبب تبدیل یک تکلیف به تکلیفی دیگر یا تأخیر زمان آن می‌‌شود؛ مانند جواز تراشیدن سر برای مُحرِم محصور بیماری که نمی‌تواند تا رسیدن قربانی به منا صبر کند و روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن حیوان به عنوان کفاره به جای آن است.
5. سفر: در سفر، برخی تکالیف با شرایط و احکامی خاص ساقط می‌‌شوند؛ مثلا روزه در سفر ساقط است و مکلف باید قضای آن را به جا آورد؛ همچنین در سفر، خواندن نماز کامل ساقط و بر مسافر واجب است.
6. بروز دشواری و فقدان امکانات: در برخی موارد، وجود مشکلات جدی یا فقدان وسایل لازم، سبب سقوط یا تبدیل تکلیف می‌‌گردد؛ مانند سقوط جهاد از کسانی که توانایی مالی را برای رفتن به جهاد ندارند یا حکومت امکانات اعزام آنان را نداشته باشد.

پیامدهای تکلیف گریزی

قرآن کریم برای سرباز زدن مکلفان از امتثال تکالیف الهی، افزون بر محرومیت از منافع و مصالح تکالیف مزبور، پیامدها و آثار ناخوشایند دنیوی و اخروی را برمی شمرد؛ مانند:

1. ستم به خود: بی مبالاتی به انجام تکالیف شرعی فرد را در زمره ظالمان قرار می‌‌دهد؛ زیرا تجاوز از حدود الهی ستم به شمار می‌‌رود و متجاوزان از حدود الهی، ظالمانی‌اند که بیشتر به خویشتن ستم می‌‌کنند؛ زیرا با ترک تکلیف، انسان در معرض عقاب الهی قرار می‌‌گیرد.
2. خیانت به خدا و پیامبر(ص): تکالیف شرعی امانت الهی در دست بشرند.، از این رو متعهد نبودن به این تکالیف و بی‌اعتنایی به آنها نوعی خیانت در امانت به شمار می‌‌رود.
3. حسرت در قیامت: آنان که اوامر و نواهی الهی را در دنیا فرو گذارده‌اند، در قیامت دچار حسرت می‌‌شوند.، از این رو برای انجام دادن تکالیفِ ترک شده، مانند نماز، روزه و حج، از خداوند خواهان بازگشت به دنیایند.
4. لعن و عذاب الهی: دیگر پیامد فروگذاردن تکالیف شرعی، لعن الهی و عذاب اخروی است.

منابع

1. صادقی فدکی، سید جعفر، مقاله «تکلیف»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)
2. محققیان، رضا، مقاله «تکلیف»، دانشنامه معاصر قرآن کریم