|
|
| خط ۱۰: |
خط ۱۰: |
|
| |
|
| == دیدگاه شیخ صدوق درباره گستره عصمت امام == | | == دیدگاه شیخ صدوق درباره گستره عصمت امام == |
| === [[عصمت از اشتباه]] در نظریات [[علمی]] ===
| |
| پیش از ورود به این بحث مهم، باید به چند نکته توجه داشت:
| |
| # ممکن است مقتضای [[منصب امامت]] چیزی باشد و آنچه درباره [[امامان]] [[پاک]] {{عم}} در خارج اتفاق افتاده است، چیز دیگری. به دیگر بیان، ممکن است متکلمی بر این [[باور]] باشد که لازمه منصب امامت، [[عصمت امام]] از [[اشتباه]] در [[علوم عادی]] نیست؛ در عین حال بر این نظریه نیز تأکید داشته باشد که امامان پاک {{عم}} به دلیل [[تفضل الهی]] از اشتباه در علوم عادی غیردینی معصوم‌اند؛
| |
| # علومی که از امامان {{عم}} به ما رسیده است، به دو دسته کلی بخش پذیرند:
| |
| ## [[علوم]] مربوط به [[دین]]؛
| |
| ## علوم عادی، مانند [[پزشکی]] و [[کشاورزی]]. [[مرحوم صدوق]] از هر دو دسته این علوم، در کتب خود به طور گسترده روایاتی را نقل کرده است<ref>درباره روایات مربوط به علم دینی ر. ک: محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، صفحات مختلف؛ همو، المقنع، صفحات مختلف و.... نیز درباره روایات مربوط به علم غیردینی ر. ک: همو، الخصال، ج۲، ص۴۸۹-۴۹۱، ص۵۱۱-۵۱۴؛ همو، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۲، ص۲۸۱.</ref>؛
| |
| # اگرچه از عبارات مرحوم صدوق در آثار مختلف ایشان می‌توان به این نتیجه رسید که وی به دو گونه [[علم]] و [[آگاهی]] برای [[امام]] قایل بوده است، هیچ ملاک و معیاری برای تفکیک میان این دو علم در آثار ایشان دیده نمی‌شود؛
| |
| # از نظر [[شیخ صدوق]] در اینکه امام {{ع}} علم خود را به گونه‌ای [[غیرطبیعی]] از [[خدا]] و [[پیامبر اکرم]] {{صل}} دریافت کرده است، شبهه‌ای نیست؛ زیرا می‌نویسد: «پس همه [[علم امامت]] از [[خداوند]] و [[رسول]] اوست»<ref>{{عربی|فعلم الإمامة كله من الله عز و جل و من رسول الله {{صل}}}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، کمال الدین، ج۲، ص۶۶۰، ذیل ح۳). بعید نیست مرحوم صدوق در این دیدگاه، از روایاتی متأثر باشد که در آثارش دیده می‌شود: {{متن حدیث|عَنِ الرِّضَا {{ع}}:... قَالَ فِي الْأَئِمَّةِ إِنَّهُمْ عُلَمَاءُ صَادِقُونَ مُفَهَّمُونَ مُحَدَّثُونَ...}}؛ (همو، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ب ۳۰، ح۴۴)، نیز {{متن حدیث|...عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ {{ع}} يَقُولُ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تُتْرَكُ إِلَّا بِعَالِمٍ يَعْلَمُ الْحَلَالَ وَ الْحَرَامَ وَ مَا يَحْتَاجُ النَّاسُ إِلَيْهِ وَ لَا يَحْتَاجُ إِلَى النَّاسِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ عَلِمَ مَا ذَا [بِمَا ذَا] قَالَ وِرَاثَةً مِنْ رَسُولِ اللَّهِ {{صل}} وَ عَلِيٍّ {{ع}}}}؛ (همو، کمال الدین، ج۱، ص۲۲۳).</ref>؛
| |
| # محل [[نزاع]] اینجاست که آیا [[امام]] {{ع}} تنها دسته اول از [[علوم]] خود را از ناحیه [[خداوند]] دریافت کرده است یا همه آن را؟
| |
| اگر بگوییم امام {{ع}} همه علوم خود را از خداوند دریافت کرده است، می‌توانیم نظریات [[علمی]] ایشان را نیز [[مطابق با واقع]] و مصون از [[اشتباه]] قلمداد کنیم؛ در غیر این صورت باید بگوییم که به مقتضای [[حکم عقل]]، امکان اشتباه در نظریات علمی امام هست.
| |
|
| |
| حال با توجه به این مقدمات باید گفت: اولاً، [[مرحوم صدوق]] چنان که گذشت، تصریح دارد که اشتباه و [[فراموشی]] در زمینه [[علوم دینی]] برای امام {{ع}} ممکن نیست<ref>{{متن حدیث|أن... الأئمة {{عم}}... عالمون بالكتاب و السنة و لا يجوز عليهم في شي‌ء من ذلك الغلط و لا النسيان...}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۲).</ref>؛
| |
| ثانیاً، درباره اینکه امام {{ع}} در نظریات علمی خود در علومی که با [[کتاب و سنت]] ارتباطی ندارد، از اشتباه [[معصوم]] است یا نه، نظریه روشنی از مرحوم صدوق [[مشاهده]] نمی‌شود؛ اما شاید بتوان از برخی قراین که درباره [[قلمرو علم امام]] است، نظریه ایشان را در این مسئله به دست آورد. از سخنان ایشان مقدمات زیر برمی‌آید:
| |
| # شرط و لازمه [[منصب امامت]]، [[علم به دین]] و [[احکام الهی]] است: «...امر [[امامت]] تمام نمی‌شود مگر با علم به دین و [[معرفت]] به [[احکام]] خداوند و [[تأویل]] [[کتاب خدا]]»<ref>{{متن حدیث|و الإمامة لا يتم امرها الا بالعلم بالدين و المعرفة باحكام رب العالمين و بتأويل كتابه...}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۹).</ref>؛
| |
| # [[مرحوم صدوق]] در مواردی که در [[مقام]] بیان [[عظمت]] [[علمی]] [[امامان]] است، تنها از [[لزوم]] واقف بودن امامان به [[احکام الهی]] و [[تفسیر]]، [[تأویل]]، [[ناسخ]]، [[منسوخ]]، [[محکم و متشابه]] [[قرآن]] سخن به میان آورده است<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۶۶۰۰، ذیل ح۳.</ref>؛
| |
| # مرحوم صدوق در یک مورد پا را فراتر نهاده و سخن [[ابن قبه رازی]] را نقل می‌کند که [[امام]] {{ع}} به هیچ یک از روایاتی که به [[دروغ]] به ایشان و [[پدران]] بزرگوارشان نسبت داده می‌شود، [[آگاه]] نیست؛ زیرا او [[عالم به غیب]] نیست و تنها [[بنده]] صالحی است که [[کتاب و سنت]] و [[اخبار]] [[شیعیان]] را که به او می‌رسد، می‌داند<ref>{{متن حدیث|و الإمام أيضا لم يقف على كل هذه التخاليط التي رويت لأنه لا يعلم الغيب و إنما هو عبد صالح يعلم الكتاب و السنة و يعلم من أخبار شيعته ما ينهى إليه}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۱۱۰).</ref>. گفتنی است [[شیخ صدوق]] تعرضی به [[کلام]] این [[قبه]] ندارد؛
| |
| # مرحوم صدوق در مواردی حتی [[پیامبران]] را نیز [[ناآگاه]] از برخی مسائل دانسته است؛ مانند اینکه [[موسی]] {{ع}} معنی کارهای [[خضر]] را نمی‌دانست<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، ج۱، ص۶۲.</ref>.
| |
|
| |
| نتیجه‌ای که می‌توان از عبارات بالا گرفت، این است که در [[اندیشه]] شیخ صدوق اولاً، لازمه مقام و [[منصب امامت]]، [[علم]] به کتاب و سنت است، نه بیشتر؛ ثانیاً، امام {{ع}} واجد همه [[علوم]] و [[آگاهی‌ها]] نیست؛ ثالثاً، لازمه دو سخن فوق این است که اگر امام {{ع}} سخنی غیر از [[احکام دین]] بیان فرمود، دو احتمال وجود دارد:
| |
| # این سخن [[مطابق با واقع]] و درست باشد؛
| |
| # این سخن مطابق با واقع و درست نباشد که این معنا مساوی با [[ضرورت]] نداشتن [[عصمت امام]] در نظریات غیردینی است.
| |
| دقت در این مسئله بسیار لازم است که وقتی می‌گوییم امام {{ع}} موضوعات غیردینی را نمی‌داند، بنابراین ممکن است در نظریات غیردینی خود مرتکب [[اشتباه]] شود، به این معنا نیست که وی با وجود ندانستن یک موضوع، درباره آن اظهار نظر کرده است و در نتیجه ممکن است اشتباه کند، بلکه به این معنا است که وی از ناحیه [[خداوند]] به این موضوعات [[علم]] پیدا نکرده است؛ ولی ممکن است از راه‌های عادی از این [[علوم]] [[آگاه]] شده و بر اساس همین علوم نیز اظهار نظر کرده باشد، و از آنجا که منشأ و خاستگاه نظریه [[امام]] در مسئله غیردینی، علوم بشری – و نه علم اعطاشده از جانب خداوند - است، مانند هر [[کلام]] بشری، امکان اشتباه در آن هست.
| |
|
| |
| البته از آنجاکه [[مرحوم صدوق]] هیچ یک از دو احتمال بالا را بیان نکرده است، نمی‌توان نظریه‌ای را به او نسبت داد؛ ضمن آنکه اساساً وی می‌تواند بگوید با وجود آنکه امام {{ع}} واجد همه علوم نیست، خداوند می‌تواند مانع از اشتباه وی هنگام اظهار نظر در مسائل غیردینی شود.
| |
| تأکید دوباره بر این مطلب لازم است که وقتی مرحوم صدوق مدعی است لازمه [[مقام امامت]]، تنها علم به [[کتاب و سنت]] است، نباید [[تصور]] کرد که وی [[امامان معصوم]] [[مذهب امامیه]] را لزوماً [[جاهل]] به دیگر علوم می‌داند، بلکه مراد این است که لازمه مقام امامت، علم به کتاب و سنت است؛ اما دیگر علوم را نیز امام - همه [[امامان]] یا برخی از آنها - می‌تواند داشته باشد و حتی می‌تواند آنها را از خداوند نیز به نحو [[لطف]] و [[تفضل]] گرفته باشد. [[شیخ صدوق]] خود ناقل روایت‌هایی است که در آنها امام {{ع}} نظریاتی [[علمی]] در زمینه [[طب]] و [[نجوم]] بیان کرده است<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، ج۱، ص۱۰۴-۱۰۸؛ ج۲، ص۵۹۳-۵۹۸.</ref>؛ به ویژه آنکه - چنان که گذشت - وی امامان [[پاک]] {{عم}} را از همه [[پیامبران الهی]] [[برتر]] می‌داند. از این رو، نمی‌توان با ملاحظه حال [[حضرت موسی]] {{ع}}، [[حکم]] وی را درباره امامان پاک {{عم}} جاری کرد. وجود [[روایت]] زیر از [[امام علی]] {{ع}} که در کتاب‌های [[شیخ صدوق]] به چشم می‌خورد، و ظاهر در [[عالم بودن]] ایشان به همه [[علوم]] است نیز منافاتی ندارد: «... از من بپرسید پیش از آنکه مرا از دست بدهید. پس به [[خدا]] [[سوگند]] چیزی از من نمی‌پرسید، مگر آنکه شما را به آن [[آگاه]] می‌کنم»<ref>{{متن حدیث|... سَلُونِي قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي فَوَ اللَّهِ لَا تَسْأَلُونِّي عَنْ شَيْ‌ءٍ يَكُونُ إِلَّا نَبَّأْتُكُمْ بِهِ}}؛ (محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، علل الشرایع، الامالی، ص۱۳۳).</ref>.
| |
| البته در پایان نباید از این نکته [[غفلت]] کرد که عمومیت [[نظریه]] [[سهو النبی]] {{صل}} را می‌توان در این موارد نیز [[حاکم]] دانست.
| |
| خلاصه نظریات [[مرحوم صدوق]] در بحث [[قلمرو عصمت]] عبارت است از:
| |
| # [[امام]] {{ع}} از [[ارتکاب گناه]] [[کبیره]] پیش از [[تصدی منصب امامت]]، ضرورتاً [[معصوم]] است؛
| |
| # امام {{ع}} از ارتکاب همه [[گناهان]] [[صغیره]] پیش از تصدی منصب امامت، ضرورتاً معصوم نیست؛
| |
| # امام {{ع}} از ارتکاب گناه کبیره و صغیره پس از تصدی منصب امامت، ضرورتاً معصوم است؛
| |
| # امام {{ع}} از [[سهو]] و [[نسیان]] در [[تبلیغ دین]]، ضرورتاً معصوم است؛
| |
| # امام {{ع}} از سهو و نسیان در امور غیر مربوط به تبلیغ دین، مانند سهو در [[نماز]]، [[قضا شدن نماز]] و نیز امور عادی [[زندگی]]، ضرورتاً معصوم نیست؛
| |
| همچنین لازمه [[کلام]] مرحوم صدوق که البته خود وی به آن [[اذعان]] نکرده است، و از این رو نمی‌توان نظریه‌ای را به وی نسبت داد، این است که امکان [[اشتباه]] امام {{ع}} در نظریات [[علمی]] هست.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۵۰.</ref>
| |
|
| |
| == دیدگاه [[ابن قبه]] درباره گستره عصمت امام == | | == دیدگاه [[ابن قبه]] درباره گستره عصمت امام == |
| در معدود عبارات به جای مانده از [[ابن قبه]] اشاره‌های کوتاهی به بحث [[قلمرو عصمت]] شده است: | | در معدود عبارات به جای مانده از [[ابن قبه]] اشاره‌های کوتاهی به بحث [[قلمرو عصمت]] شده است: |
