بنی‌غفار

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قبایل است. بنی‌غفار از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بنی‌غفار در قرآن - پرسش مرتبط ندارد

بنی غفار یکی از قبایل عرب است که در جنوب مدینه ساکن بودند. شغل آنان دامداری و چوپانی بود و بیشتر آنان دارای آیین جاهلی بودند. پس از ظهور اسلام و در پی اسلام آوردن ابوذر غفاری و تبلیغ در میان قبیله خود، برخی از افراد قبیله مسلمان شدند. پس از پیامبر با تبعید ابوذر، برخی از افراد قبیله نیز با او به ربذه هجرت کردند. افرادی از این قبیله در شمار شهدای کربلا هستند.

نسب

نسب بنی غفار به غفار بن مُلَیْل بن ضمره می‌رسد که در بین مدینه و مکه سکونت داشتند. غِفار بن ملیل فرزندانی داشت که هریک شاخه‌‌های ریزتری در میان غفار پدید آوردند.

موقعیت جغرافیایی بنی غفار

شاخه‌‌های غفار عمدتاً در جنوب مدینه یعنی در نیمه شمالی راه مکه به مدینه سکنا داشتند. از عمده‌‌ترین مراکز جمعیتی آنان می‌‌توان به وَدّان و غَیْقَه ‌‌ اشاره کرد. غفاری‌ها از غیقه (میان‌‌ مکه و مدینه) به مدینه بسیار رفت و آمد داشتند. اَضائة غفار در ۱۰ میلی مکه به عنوان میقات بنوغفار و از دره‌‌ای در منطقه نجد به نام مَناصف به عنوان میقات دیگر غفار یاد شده است.

غفار پیش از اسلام

بنی غفار از طریق دامداری و چوپانی امرار معاش می‌‌کردند. راهزنی آنان در مسیر کاروان‌های تجاری و غارت اموال حجاج موجب شده بود که در میان برخی قبایل به اهل سَلَّه (دزد) و سُرّاق الحَجیج مشهور شوند.

با وجود تفکر صحرانشینی در میان غفاری‌ها کسانی از ایشان به آیین جاهلی پشت کرده بودند. غفاری‌ها با یهود خیبر و بنی اسلم هم‌پیمان بودند، به گونه‌‌ای که نام غفار در بسیاری از گزاره‌‌های تاریخی با نام اسلم هم‌ردیف است. در منابع از برخی جنگ‌های آنان یاد شده است. به گفته ابوعمرو شیبانی، میان غفار و بنولیث (از دیگر قبایل کنانی) نیز نبردی رخ داد که به پیروزی بنو‌‌لیث انجامید.

اسلام غفار

غفاری‌ها از همان آغاز با بعثت رسول خدا (ص) در مکه آشنا شدند. وجود ابوذر به عنوان چهارمین یا پنجمین مسلمان و بازگشت او به میان قبیله‌‌اش و تبلیغ اسلام نزد آنان خود دلیلی بر این ادعاست؛ اما در خصوص اسلام غفاریان، به جز معدودی که در دوران مکی یا اوایل هجرت، مسلمان شدند روایات مختلف است. برخی گزارش‌ها به اسلام ایماء بن رحضه غفاری بزرگ، خطیب و امام غفار به همراه نیمی از قبیله‌‌اش پیش از هجرت اشاره دارند. بر پایه خبر ابن اسحاق تیره‌‌های بنونار و بنوحراق از غفاری‌ها دست‌‌کم تا زمان جنگ بدر مسلمان نبودند.

در خصوص نحوه اسلام غفار آمده است که آنان گرفتار خشکسالی شده، برای تهیه خوراکی، به مدینه آمدند و در ملاقات با رسول خدا (ص) خود را غفاری و بر آیین صابئی معرفی کرده، تصریح کردند که مسلمان نیستند. پیامبر (ص) در پایان آن روز فرمان داد مردم از غفاری‌ها پذیرایی کنند. صبح روز بعد همگی آنان به مسجد مدینه آمده، مسلمان شدند.

پیامبر خدا (ص) غفار را برای بسیاری از مردم سبب امتحان دانست و در برابر شماتت برخی، دایر بر پیروی راهزنانی چون غفار از رسول خدا، آن حضرت غفاری‌ها را دوستان خدا و رسول و از بهترین‌ها در قیامت برشمرده، از قبایل بزرگی مانند تمیم بهتر دانست.

رسول خدا (ص) در سال ششم هجری قصد عمره کرد و برای فزونی جمعیت، قبایلی از جمله غفار را فراخواند. برخی از منافقان غفاری با بهانه کردن بی‌‌سرپرستی خانواده و نخلستان‌هایشان، تخلف کرده، عذر آوردند همچنین آمده است که برخی از غفاریان در غزوه خیبر (در سال هفتم) پیامبر را یاری دادند و غفار از غنایم خیبر بهره برد، این در حالی بود که برخی از قریش پیروزی یهود را با همکاری غفار و دیگر همپیمانان ایشان پیش بینی می‌‌کردند. برخی ضمن گزارش از تخلّف برخی از غفاریان از دستور پیامبر (ص) برای شرکت در فتح مکه آیه ۱۰ سوره فتح را در این خصوص ذکر کرده‌‌اند.

بنی‌‌غفار در نبرد حنین نیز به پرچمداری ابوذر، شرکت داشتند، اما در غزوه تبوک بیش از ۸۰ تن از ایشان از دعوت پیامبر، سرپیچی کرده، موجب ناخرسندی رسول خدا شدند.

غفار پس از پیامبر (ص)

در جریان فتوحات، برخی از غفاری‌ها، در فتح مصر شرکت داشتند و چون تعدادشان برای داشتن رایت، دیوان یا محله‌‌ای خاص کافی نبود، با برخی ‌‌تیره‌‌های عرب تحت یک رایت گرد آمده، به اهل‌‌الرایه معروف شدند و در محله رایت واقع در فسطاط مصر سکونت گزیدند. برخی نیز به عراق کوچ کرده، در بصره و کوفه ساکن گشتند.

گروهی از غفاری‌ها، ابوذر را در ملاقاتی با عثمان که به تبعید وی به ربذه منجر شد، همراهی کردند و از برخورد ظالمانه عثمان با او خشمگین بودند. از نقش آنان در دوران خلافت علی (ع) گزارشی نرسیده است. در حادثه کربلا عبدالله و عبدالرحمن پسران قیس ‌‌بن ابی‌‌عروه غفاری، از بزرگان و شجاعان کوفه، شرکت داشتند. آنان و همچنین جون ‌‌بن احوی مولای ابوذر در شمار شهدای کربلا هستند.

از بزرگان غفاری مسلمان، ابوذر غفاری از نخستین مسلمانان و از ارکان چهارگانه شیعه را می‌توان نام برد، همچنین ابوالاحوص، ابوحازم تمار، ابوالغصن ثابت بن قیس، صالح بن کیسان، نافع بن عباس، عمرو بن سعد فدکی، و صخر بن اسحق حجازی از موالیان غفاری بودند، همچنین ابی‌اللحم غفاری و ایماء بن رحضه غفاری را می‌توان از بزرگان غفاری نام برد.

منابع

1. حسینیان مقدم، حسین، مقاله «بنی غفار»، دانشنامه حج و حرمین شریفین ج۴
2. حسینیان مقدم، حسین، مقاله «بنی غفار»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۶