نظارت در حقوق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{مدخل مرتبط

| موضوع مرتبط = نظارت

| عنوان مدخل  = نظارت

| مداخل مرتبط = [[نظارت در قرآن]] - [[نظارت در حقوق اسلامی]]

| پرسش مرتبط  =  

}}

== مقدمه<ref>یادآوری این نکته لازم است که با توجه به اهمیت نظارت در جامعه اسلامی، این امر از “حق” فراتر رفته و تبدیل به “تکلیف” نیز شده است، اما در این قسمت، “حق” بودن آن برجسته شده است.</ref> ==

در [[آیات قرآن کریم]]، [[نظارت]] آزادانه بر قدرت [[حاکمان]]، آن هم از مسیر یک گروه همراه و هم [[فکر]] و همبسته که [[قرآن کریم]] از آن تعبیر به “امت” می‌کند، تأکید بسیار شده است که باید گروهی از مردم باشند که [[امربه معروف و نهی از منکر]] کنند: {{متن قرآن|وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«و باید از میان شما گروهی باشند که (مردم را) به نیکی فرا می‌خوانند و به کار شایسته فرمان می‌دهند و از کار ناشایست باز می‌دارند و اینانند که رستگارند» سوره آل عمران، آیه ۱۰۴.</ref>.

حال، منکر گاه، فردی است و گاه، [[سیاسی]]- [[اجتماعی]]. منکر سیاسی گاه می‌تواند یک [[جامعه]] را به ورطه نابودی کشاند، طبیعی است که گروه و [[جماعت]] ناظر، قرار نیست که صرفاً به منکرهای فردی بپردازد، بلکه با توجه به وسیع بودن دامنه پیامدهای منکر سیاسی، آن گروه بیش از هر چیز باید به [[رویارویی]] با این گونه [[منکرها]] بپردازد و با [[نظارت]] مستمر، جلوی [[فساد]] [[قدرت]] را بگیرد؛ عملیاتی کردن و حضور این گروه‌ها در عرصه اجتماعی و نقش [[بازی]] کردن در حوزه سیاسی، به معنی به رسمیت [[شناختن حق]] نظارت است که در جامعه [[آزاد]] رخ می‌دهد. [[علامه طباطبایی]] ذیل [[آیه]] ۱۰۴ [[آل عمران]] که در بالا بیان شد، اشاره دارد که این اصل ساده، بهترین و [[قوی]] تری نیروی نظارتی و [[بازرسی]] در جامعه است، نقش نظارتی این آموزه به سان شالوده‌ای است که پایه‌های [[استواری]] جامعه بر آن بنا شده است و موجب [[همگرایی]] و [[هماهنگی]] اجزا و اعضای جامعه می‌گردد، اگر [[امر به معروف و نهی از منکر]]، در میان نباشد، عوامل مختلفی که [[دشمن]] بقای “وحدت اجتماعی” هستند، همچون موریانه از درون، ریشه‌های [[اجتماع]] را می‌خورند و آن را از هم فرو می‌پاشند، بنابراین [[حفظ]] [[وحدت اجتماعی]] بدون [[نظارت عمومی]]، ممکن نیست<ref>ر.ک: سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۲۲۱.</ref>.

[[رشید رضا]] در [[تفسیر المنار]] به نقل از استادش [[محمد عبده]] ذیل آیه ۱۰۴ [[سوره آل عمران]]، نقل می‌کند که معنی [[آیه]] چنین است که باید [[طایفه]] و گروهی مشخص از [[مؤمنان]] وجود داشته باشند که [[امر به معروف و نهی از منکر]] را برپا دارند، و مخاطب آیه، همه [[جماعت]] [[مؤمنین]] است، پس آنان [[مکلف]] هستند تا گروهی را از میان خود برگزینند تا این [[فریضه]] را اقامه کنند، پس، در اینجا، دو امر [[واجب]]، وجود دارد، یکی بر عهده همه [[مسلمانان]] است و دومی بر گردن گروهی که [[انتخاب]] می‌شوند، و معنای دقیق این امر با دقت در لفظ “امت” فهمیده می‌شود، “امت” به معنای “جماعت” نیست، درست آن است که [[امت]] اخص از جماعت است، گروهی متشکل و منسجم از افرادی که دارای پیوندی [[استوار]] و [[یگانگی]] هستند، و منظور از اینکه همه مؤمنین مخاطب آیه هستند تا این امت را تشکیل دهند، آن است که هر فردی دارای [[اراده]] و عمل است برای ایجاد و سعادت‌آوری آن و [[نظارت]] بر حرکات و [[رفتار]] آنان به مقدار توان تا اگر [[خطا]] یا [[انحرافی]] در آن امت دیدند، آنها را به [[راه راست]] برگردانند، آن گونه که مسلمانان در [[صدر اسلام]] چنین می‌کردند<ref>سید محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۴، ص۳۰.</ref>. وی سپس در ادامه بیان می‌کند که در معنی امت، نوعی [[ارتباط]] و [[وحدت وجود]] دارد که با وجود [[اختلاف]] [[وظایف]] و رفتارهای افراد، گویی شخصی واحد است، این امت در [[امور اجتماعی]] ورود پیدا می‌کند که از مسائل مرتبط با [[حاکمان]] است، آن گونه که در امور دانشی، راه‌های نشر و تثبیت [[احکام]] نیز ورود پیدا می‌کند، برای همین است که در این [[وظیفه]]، “امت” مطرح شده است که در معنای آن [[قدرت]] و [[اتحاد]] وجود دارد؛ زیرا که این گونه امور بدون آن دو ویژگی به انجام نمی‌رسد، پس امت و گروه یگانه، از سوی افراد، [[مقهور]] و مغلوب نمی‌شود و نمی‌تواند [[ضعف]] و [[ناتوانی]] را حتی یک [[روز]] بهانه کند که از [[وظایف]] خویش سر باز زند که اگر چنین شود، [[فساد]] به همه [[جامعه مسلمین]]، سرایت می‌کند<ref>سید محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۴، ص۳۷.</ref>. وی سپس به نکته‌ای ظریف اشاره می‌کند که یکی از وظایف این است و [[جماعت]] [[رویارویی]] با [[ستمگران]] است؛ زیراکه [[ظلم]]، زشت‌ترین منکر است و [[ستمکار]] همیشه [[قوی]] است، برای همین است که در [[نهی]] کنندگان از منکر شرط شده است که [[امت]] باشند؛ زیرا که غالباً [[مخالفت]] با امت راحت نیست و به [[سادگی]] مغلوب نمی‌گردد؛ پس این امت و [[رفتار]] اوست که انحراف‌های [[حکومت]] را [[اصلاح]] می‌کند<ref>سید محمد رشیدرضا، تفسیر المنار، ج۴، ص۳۷.</ref>.