ولایت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
خط ۶: خط ۶:
}}
}}


== مقدمه ==
== معناشناسی ==
* لغویین [[عرب]] برای واژه "[[ولایت]]" و "ولی" و "[[مولی]]" معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند که از این معانی آنچه با ذات [[اقدس]] [[حق]] تناسب دارد معنای [[مالکیت]] [[امر]] و [[سلطنت]] و صاحب [[اختیار]] بودن است و بر این اساس، واژه "[[ولایت]]" - به کسر یا [[فتح]] - مصدر و واژگان "ولی" و "[[مولی]]" به یک معناست.
=== معنای لغوی ===
* [[ابن منظور]] در لسان العرب می‌گوید: "[[ولیّ]] از اسماء [[خدای متعال]] است، [[ولیّ]] به معنای [[یاور]]، و گفته‌اند: به معنای عهده‌دار امور [[جهان]] و خلائق و انجام‌دهنده آن است"<ref>{{عربی|ولي: في اسماء الله تعالی. الولي: هو النّاصر و قيل: المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها}}؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۶، ذیل واژه «وَلَیَ».</ref>.
[[وِلایت]]، وَلایت، ولی، [[مولی]] و... همه از مادۀ "و، ل، ی"، اشتقاق یافته‌اند. مفهوم “ولی” از مفاهیم کلیدی و محوری است که در [[شناخت]] چیستی [[مقام امامت]] نقش بسزایی دارد. این واژه در لغت، به معانی گوناگونی همچون [[ناصر]]، [[دوست]]، هم [[پیمان]] و متولی امر یا [[سرپرست]] به کار رفته است. [[خلیل]] فراهیدی در این باره می‌نویسد: {{عربی|و وَلَّى الرجل، أي: أدبر. و اسْتَوْلَى فلان على شي‏ء، إذا صار في يده}}<ref>خلیل بن احمد، فراهیدی، العین، ج۸، ص۳۶۶.</ref>؛ “وَلِی الرجل، یعنی، پشت کرد و اینکه فلانی بر چیزی مسلط شده، هنگامی که آن چیز در اختیارش قرار گرفت”. ابن منظور نیز می‌نویسد: “ولی در (از) [[نام‌های خداوند]] [[متعال]] است، ولی همان [[ناصر]] است و گفته شده که ولی [[مسئول]] امور عالم و مخلوقاتی است که [[قائم]] به او هستند”<ref>محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۷.</ref>.
* آنچه در [[آیات]] کریمه [[قرآن]] دلالت بر [[اراده]] معنای دوم از واژه "ولی" می‌کند، این است که در بسیاری از [[آیات قرآن کریم]] - که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود - واژه [[ولیّ]] در کنار واژه "[[نصیر]]" به گونه‌ای به کار رفته که صریح در این است که مراد از واژه "ولی" در استعمالات [[قرآنی]]، [[ناصر]] نیست، بلکه همان {{عربی|المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها}} است که همان معنای [[سلطان]] و [[مَلِک]] است. از برای مثال:
* '''[[آیه]] اول:''' {{متن قرآن|أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«آیا نمى‌دانستى که حکومت آسمان‌ها و زمین، تنها از آن خداست؟! (و مى‌تواند هرگونه تغییر و تبدیلى در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، سرپرست و یاورى براى شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را مى‌داند)» سوره بقره، آیه ۱۰۷.</ref>. در این [[آیه]] ضمن عطف [[نفی]] {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} بر [[نفی]] {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} که - به [[دلیل]] تکرر [[نفی]] - صریح در تعدّد معنای این دو واژه است، صدر [[آیه]]، قرینه روشنی است بر اینکه مراد از "وَلِی" همان [[سلطان]] و [[مَلِک]] است.
* '''[[آیه]] دوم:''' {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«حکومت و پادشاهی آسمان‌ها و زمین تنها از آنِ خداست؛ زنده مى‌کند و مى‌میراند؛ و جز خدا، سرپرست و یاورى ندارید» سوره توبه، آیه ۱۱۶.</ref>. در این [[آیه]] نیز تکررّ [[نفی]] در {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} و {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} صریح در تعددّ معنای این دو واژه است از یک سو، و صدر [[آیه]] که {{متن قرآن|لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} است، قرینه روشنی بر [[اراده]] معنای "[[مَلِک]] و [[سلطان]] و صاحب [[اختیار]] و مالک [[تصرف]]" از واژه "وَلِی" از سوی دیگر است.
* '''[[آیه]] سوم:''' {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}}<ref>«بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>. در این [[آیه]] نیز افزون بر تکرّر [[نفی]] بین "ولی" و "[[نصیر]]" که صریح در تعدّد معناست، صدر [[آیه]] قرینه بر این است که مراد از "ولی" همان صاحب [[اختیار]] و مالک امر [[تدبیر]] و تصرّف در [[خلق]] است.
* موارد استعمالات [[قرآنی]] فراوان دیگری بر تعدّد معنای "ولی" و "[[نصیر]]" دلالت دارد، البته این تعدّد معنا با ناصر بودن ضمنی "ولی" منافات ندارد؛ زیرا [[ولیّ]] به معنای [[سلطان]] و صاحب [[اختیار]] و [[مَلِک]]، به کار [[نصرت]] و [[یاری]] نیز می‌پردازد.
* [[ابن منظور]] در بیان [[وحدت]] معنای "ولی" و "[[مولی]]" می‌گوید: "[[ولیّ]] و [[مولی]] در [[کلام عرب]] به یک معناست"<ref>{{عربی|و الولي و المولی واحد في كلام العرب}}؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۸.</ref>.
* [[فیروزآبادی]] در قاموس می‌گوید: وَلْی به معنای نزدیکی است<ref>{{عربی|الوَلْي: القُرْبُ و الدُّنُوُّ...}}</ref> - تا آنجا که می‌گوید: -و وَلی اسم برگرفته شده از آن است<ref>{{عربی|و الوَلي: الاسم منه...}}</ref> - تا آنجا که می‌گوید: - [[ولایت]] (به [[فتح]] واو) مصدر است (و به کسر واو) به معنای [[کشور]] و [[امارت]] و [[سلطنت]] است، {{عربی|و أوْلَيتُه الأمْرَ}} به معنای {{عربی|وَلَّيتُه إياهُ}} است و "وَلاءُ" به معنای [[مالکیت]] است....<ref>{{عربی|و وَلِي الشيءَ و عليه: وِلاية و وَلايه، أَو هي - أي بالفتح - المصدر و بالكسر: الخُطَّة و الإِمارَه، و السُّلطانُ و أوْلَيتُه الأمْرَ وَلَّيتُه إياهُ و الوَلاءُ: المِلْك... الی آخر كلامه}}فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۴۶۴و۴۶۵.</ref>.
* [[فیومی]] در المصباح المنیر می‌گوید: "[[ولیّ]] بر وزن فعیل به معنای فاعل است که از ریشه "وَلِیهُ" است که به معنای انجام دهنده و به عهده گیرنده است و به همین معناست {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} جمع آن: [[اولیاء]] است، ابن [[فارس]] گفته: به هرکس گفته شود {{عربی|وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ}} به معنای آن است که [[ولیّ]] اوست"<ref>{{عربی|و الْوَلِي: فَعِيلٌ بِمَعْنَى فَاعِلٍ، مِنْ وَلِيهُ: إِذَا قَامَ بِهِ وَ مِنْهُ}} {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} {{عربی|و الْجَمْعُ أَوْلِياءُ: قَالَ ابْنُ فَارِسٍ: وَ كلُّ مَنْ وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ فَهُوَ وَلِيه}}؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.</ref>.
* [[راغب اصفهانی]] در مفردات می‌گوید: "[[ولایت]]: به معنای [[نصرت]] است و [[ولایت]] به معنای عهده‌دار شدن امر است و گفته‌اند [[وِلایت]] و [[وَلایت]]؛ نظیر: دِلالت و دَلالت است و [[حقیقت]] آن: عهده‌دار شدن و تصدّی امر است"<ref>{{عربی|و الوِلَاية النُّصْرة و الوَلَاية تَوَلِّي الأمرِ، و قيل: الوِلَاية و الوَلَاية نحو: الدِّلَالة و الدَّلَالة و حقيقته: تَوَلِّي الأمرِ}}؛ راغب اصفهانی، المفردات، ص۸۸۵.</ref>.
* همانگونه که در کلمات [[اهل]] لغت و نیز برخی از [[آیات قرآن]] ملاحظه شد، بیشترین کاربری واژگان "[[ولایت]]" و "ولی" و "[[مولی]]" در زبان [[عرب]] در دو معنای [[نصرت]] و [[مُلک]] است، لکن در [[قرآن کریم]] کاربری این واژگان در [[حقّ]] [[خدای متعال]]، به معنای دوم؛ یعنی صاحب [[اختیار]] بودن و صاحب [[مُلک]] و [[سلطنت]] بودن است.
* در اینجا لازم است به تعدادی از [[آیات قرآن کریم]] که در آنها واژه "[[ولایت]]" یا مشتقات آن در [[شأن]] [[خدای متعال]] به کار رفته و قرائن قطعی دلالت آن را بر [[اراده]] معنای [[مُلک]] و [[سلطنت]] و اختیارداری [[تأیید]] و تأکید می‌کند، اشاره کنیم؛ در این [[آیات]] نیز [[ولایت]] به معنای [[مُلک]] و [[سلطنت]] منحصراً از آن [[خدای متعال]] دانسته شده است.
* '''[[آیه]] نخست:'''
*{{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«خداوند، ولىّ و سرپرست کسانى است که ایمان آورده‌اند؛ آنها را از ظلمت‌ها خارج ساخته، به سوى نور مى‌برد. ولى کسانى که کافر شدند، اولیاى آنها طاغوت‌ها هستند؛ که آنها را از نور خارج ساخته، به سوى ظلمت‌ها مى‌برند؛ آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن خواهند بود» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.
* در این [[آیه]] "ولی" به معنای صاحب [[اختیار]] و [[مَلِک]] و [[متصرف]] و [[قائم]] به امر است. قرائن و شواهد متعدّدی بر [[اراده]] این معنا از کلمه "ولی" در [[آیه]] مذکور دلالت می‌کنند.
* [[سیاق آیات]] قبل و بعد از این [[آیه]] از جمله [[آیة الکرسی]] که همه جملات آن در رابطه با وصف [[سلطنت]] و [[حاکمیت الهی]] است؛ نظیر: {{متن قرآن|لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ}} "آنچه در [[آسمان‌ها]] و آنچه در [[زمین]] است، از آنِ اوست"، {{متن قرآن|وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ}} "قلمرو [[حکومت]] او، [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] را دربر گرفته"، {{متن قرآن|وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا}} "و نگه‌داری آنها او را خسته نمی‌کند". و از جمله [[آیه]] بعد از [[آیه الکرسی]] که جملات آن نیز در راستای وصف شیوه اجرای [[مُلک]] و [[سلطنت]] و [[حاکمیت الهی]] و وصف [[مؤمنان]] و فرمانبران و سرنهادگان به این [[مُلک]] و [[سلطنت]] است.
* جمله {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}} "اکراهى در قبول [[دین]]، نیست" اشاره به این [[حقیقت]] است که برپایی [[حاکمیت خدا]] در [[جامعه بشر]] با [[اکراه]] نیست، و مراد از [[دین]]، همان [[آیین]] [[عدل]] است که بهوسیله [[پیامبر اکرم]] {{صل}} برای [[برقراری نظم]] در [[جامعه بشر]] فرستاده شده؛ چنان‌که در [[سوره شوری]] فرمود: {{متن قرآن|وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ}}<ref>«مأمورم در میان شما عدالت را اجرا کنم» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>.
* در جمله {{متن قرآن|قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ}} "راه درست از [[بیراهه]]، روشن شده است" اشاره به این مطلب است که شیوه برپایی [[حاکمیت الهی]] در [[جامعه بشری]] [[شیوه]] [[تبیین]] و [[ارشاد]] و توضیح [[حقیقت]] و تمییز آن از [[باطل]] در برابر [[مردم]] است تا با [[آگاهی]] از [[حق و باطل]] با [[انتخاب]] خویش [[حکومت حق]] را برگزینند و از [[حکومت]] [[باطل]] و گردن نهادن به آن سرباز زنند.
* در جمله {{متن قرآن|فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى}} "بنابراین، کسى که به [[طاغوت]] = [[فرمانروایی]] جز [[خداوند]] [[کافر]] شود و به [[خدا]] [[ایمان]] آورد، به محکم‌ترین دستگیره چنگ زده است" * اشاره به وصف و حال کسانی است که پس از [[تبیین]] [[حاکمیت]] حقه [[الهی]] و تمییز آن از [[حاکمیت]] [[باطل]] [[مدّعیان دروغین]] [[رهبری]] و [[حاکمیت]] در [[جامعه بشر]]، [[دست]] رد به سینه نامحرمان زده و از گردن نهادن به [[حاکمیت]] [[طاغوت]] [[امتناع]] ورزیده و به [[حاکمیت]] [[خداوند متعال]] [[ایمان]] آورده و در برابر [[فرمان]] او سر [[تسلیم]] فرود آورده‌اند. این [[آیه]] فرمانبران [[امر و نهی]] [[الهی]] و سرسپردگان به [[حاکمیت]] مطلق [[خدا]] را با جمله {{متن قرآن|فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى}} توصیف نموده است.
* در جمله بعد از {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} می‌فرماید: {{متن قرآن|يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}؛ [[اخراج]] از [[ظلمات]] به [[نور]]، همان [[اخراج]] از [[ظلمات]] به نوری است که در یک جا [[قرآن کریم]] را وسیله و سبب آن معرفی کرده است: {{متن قرآن|قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«از طرف خدا، نور و کتاب روشنگرى به سوى شما آمد * خداوند به برکت آن، کسانى را که از رضاى او پیروى کنند، به راه‌هاى سلامت و امنیت، هدایت مى‌کند؛ و به فرمانش، آنان را از ظلمت‌ها خارج ساخته به سوى نور مى‌برد؛ و آنها را به سوى راه راست، هدایت مى‌نماید» سوره مائده، آیه ۱۵-۱۶.</ref>.
* و در جایی دیگر [[رسول اکرم]] {{صل}} را سبب آن معرفی نموده است: {{متن قرآن|كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}<ref>«(این) کتابى است که بر تو نازل کردیم، تا مردم را از تاریکی‌ها (ى شرک و ظلم و جهل) به سوى روشنایى (ایمان و عدل و آگاهى)، بیرون آورى (و هدایت کنى)» سوره ابراهیم، آیه ۱.</ref>.
* بنابراین، [[اخراج]] من الظلمات الی النّور به وسیله [[امر و نهی]] [[تشریعی]] یا همان [[اعمال]] [[حاکمیت الهی]] انجام می‌گیرد که سبب و ابزار آن، [[قانون]] و مجریان قانونند؛ [[کتاب خدا]] بیان [[قانون]] را به عهده دارد و مجریان آن و [[حاکمان]] بر طبق آن، وجود [[مقدس]] [[رسول‌الله]] {{صل}} و [[حاکمان]] تعیینشده از سوی اویند.
* بنابراین، جمله {{متن قرآن|يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}} اشاره به وظیفه‌ای است که [[حاکم اسلامی]] در [[جامعه بشری]] بر عهده دارد. لهذا [[حاکمیت الهی]] در [[حقیقت]]، [[اخراج]] [[مردم]] از [[ظلمات]] به [[نور]] و از [[نقص]] به کمال و از [[گمراهی]] و [[ضلالت]] به [[هدایت]] و [[تقوی]] و [[فضیلت]] است.
* و در آخر، جمله {{متن قرآن|وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ}} اشاره روشنی است به اینکه [[ولایت]] در اینجا به معنای همان اختیارداری و [[رهبری]] است؛ زیرا واژه "[[طاغوت]]" در لغت [[عرب]]، در اصل به معنای [[تجاوز]] از حدّ در [[عصیان]] و [[تمرّد]] است. [[فیومی]] در المصباح المنیر می‌گوید: "[[طاغوت]] به دو شیوه مذکر و مؤنث به کار می‌رود، مصدر آن "[[طغیان]]" است که به معنای گذشتن از حد است و هر چیزی که در [[معصیت]] از اندازه و مرز [[تجاوز]] کند [[طاغی]] است"<ref>{{عربی|الطَّاغُوتُ يذكرُ وَ يؤَنَّثُ وَ الاسْمُ، الطُّغْيانُ وَ هُوَ مُجَاوَزَة الْحَدِّ، وَ كلُّ شَيءٍ جَاوَزَ الْمِقْدَارَ وَ الْحَدَّ فِي الْعِصْيانِ فَهُوَ طَاغٍ}}؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۳۷۳ و۳۷۴.</ref>.
* و در کاربرد [[قرآنی]] آن در مصداق [[برتر]] این [[طغیان]] که [[حاکم جائر]] است، به کار رفته است؛ چنانکه [[آیات]] پنجاه و نه، و شصت [[سوره نساء]] بر آن دلالت دارند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}<ref>«اى کسانى که ایمان آورده اید! اطاعت کنید خدا را! و اطاعت کنید پیامبر (خدا) و پیشوایان (معصوم) خود را و هرگاه در امرى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر باز گردانید (و از آنها داورى بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید. این (کار براى شما) بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است * آیا ندیدى کسانى را که ادّعا مى‌کنند به آنچه (از کتاب‌هاى آسمانى که) بر تو و پیش از تو نازل شده، ایمان آورده‌اند، درحالى‌که مى‌خواهند براى داورى نزد طاغوت و حکّام باطل بروند؟! با اینکه به آنها دستور داده شده که به طاغوت کافر شوند» سوره نساء، آیه ۵۹-۶۰.</ref>.
* [[آیه]] اول، متضمّن امر به [[تسلیم]] و [[طاعت]] در برابر [[حاکمیت]] [[حاکمان]] [[الهی]] است و [[آیه]] دوم [[سرزنش]] کسانی است که به [[حاکمیت]] [[حاکمان]] غیر [[الهی]] تن می‌دهند و به [[حکومت]] آنان سر می‌سپارند. در این [[آیه]] روشن است که مراد از "[[طاغوت]]" [[حاکم جائر]] است؛ و کسانی که به [[حکومت]] او - به جای [[حکومت]] [[خدا]] - سر فرود می‌آورند، مورد [[سرزنش]] شدید قرار گرفته‌اند.
* در [[آیات]] دیگری از [[قرآن کریم]] نیز "[[طاغوت]]" به معنای [[حاکم]] غیر [[الهی]] به کار رفته است و به طور کلّی، از کاربری‌های این واژه در [[قرآن کریم]] استفاده می‌شود که مقصود از این واژه در همه کاربری‌های [[قرآنی]]، [[حاکم]] یا [[حاکمان]] غیر [[الهی]] است: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُؤْمِنُونَ بِالْجِبْتِ وَالطَّاغُوتِ وَيَقُولُونَ لِلَّذِينَ كَفَرُوا هَؤُلَاءِ أَهْدَى مِنَ الَّذِينَ آمَنُوا سَبِيلًا * أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ وَمَن يَلْعَنِ اللَّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ نَصِيرًا * أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِّنَ الْمُلْكِ فَإِذًا لاَّ يُؤْتُونَ النَّاسَ نَقِيرًا * أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ فَقَدْ آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُم مُّلْكًا عَظِيمًا}}<ref>«آیا ندیدى کسانى را که بهره‌اى از کتاب آسمانى به آنان داده شده، (با این حال،) به "جبت" و "طاغوت" = فرمانروایان غیر الهی ایمان مى‌آورند، و درباره کافران مى‌گویند: "آنها، از کسانى که ایمان آورده‌اند، به راه هدایت نزدیک‌ترند"؟! * آنها کسانى هستند که خداوند، ایشان را از رحمت خود، دور ساخته است؛ و هر کس را خدا از رحمتش دور سازد، هرگز یاورى براى او نخواهى یافت. * آیا آنها سهمى در حکومت دارند؟! درحالى‌که اگر چنین بود کمترین حقى را به مردم نمى‌دادند. * یا اینکه نسبت به مردم = پیامبر و خاندانش، بر آنچه خدا از فضلش به آنان بخشیده، حسد مى‌ورزند؟! ما به خاندان ابراهیم کتاب و حکمت دادیم؛ و حکومت عظیمى در اختیار آنها قرار دادیم» سوره نساء، آیه ۵۱-۵۴.</ref>.
* صرف نظر از قرائن [[قرآنی]] فراوانی که در رابطه با [[تفسیر]] مضامین این [[آیات]] وجود دارد که دلالت روشنی بر این دارد که این [[آیات]]، همگی در رابطه با مسئله [[حکومت]] و [[ولایت امر]] وارد شده است و بالخصوص به مسئله [[حکومت]] و [[ولایت]] بعد از [[رسول خدا]] {{صل}} اشاره داشته و اولیای امر را بعد از [[رسول خدا]] {{صل}} معین می‌کند. آنچه اکنون از این [[آیات]] مورد [[استشهاد]] ماست، کاربری واژه [[طاغوت]] است که به معنای [[حاکم]] غیر [[الهی]] یا به تعبیری دیگر {{عربی|كل من يطاع من دون الله}} است، قرائنی که در این [[آیات]]، بر این مطلب دلالت می‌کند، چند چیز است:
# جمله {{متن قرآن|أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌ مِنَ الْمُلْكِ}} است؛ زیرا [[ضمیر]] {{متن قرآن|لَهُمْ}} به همان کسانی بر می‌گردد که کلمه {{متن قرآن|هَؤُلَاء}} به آنها بر می‌گردد و معلوم است که مشارالیه {{متن قرآن|هَؤُلَاء}} همان [[جبت و طاغوت]] است.
# جمله {{متن قرآن|أَمْ يَحْسُدُونَ النَّاسَ عَلَى مَا آتَاهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ}} زیرا مراد از [[فضل]] به قرینه ذیل این [[آیه]] و بسیاری دیگر از [[آیات قرآنی]] [[فضل]] [[ملک]] و [[رهبری]] است و [[حسادت]] [[جبت و طاغوت]] بر کسانی که [[خداوند]] به آنان [[فضل]] خود یعنی [[مُلک]] خود را به آنان عطا کرده قرینه بر آن است که مراد از [[جبت و طاغوت]] کسانی است که به ناحق خود را در [[جایگاه]] [[فرمانروایی]] قرار داده‌اند.
# مقابله [[ایمان]] به [[جبت و طاغوت]] با {{متن قرآن|آتَيْنَا آلَ إِبْرَاهِيمَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَآتَيْنَاهُمْ مُلْكًا عَظِيمًا}} که نشانه آن است که [[مؤمنان]] به [[جبت و طاغوت]]، [[جبت و طاغوت]] را به جای صاحبان اصلی [[مُلک]] [[الهی]] به [[فرمانروایی]] پذیرفته و از آنان [[اطاعت]] می‌کنند.
* [[آیه]] دیگری که [[طاغوت]] در آن به کار رفته، [[آیه]] ذیل است: {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا}}<ref>«کسانى که ایمان دارند، در راه خدا پیکار مى‌کنند؛ و آنها که کافرند، در راه طاغوت = فرمانروایان غیر الهی پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید؛ (و از آنها نهراسید؛) زیرا که نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است» سوره نساء، آیه ۷۶.</ref>.
* در این [[آیه]] نیز "[[طاغوت]]" در معنای [[حاکم]] غیر [[الهی]] به کار رفته که [[کافران]] در راه تحکیم [[قدرت]] او و [[امتثال]] [[فرمان]] او می‌جنگند و به همین سبب، در [[ولایت شیطان]] قرار گرفته و از اولیای [[شیطان]] به شمار می‌آیند.
* قرینه روشنی که بر کاربری [[طاغوت]] در این [[آیه]] در [[حاکم]] غیر [[الهی]] دلالت دارد، [[آیه]] ما قبل آن است: {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}}<ref>«چرا در راه خدا، و (براى رهایى) مردان و زنان و کودکانى که ناتوان گشته‌اند، پیکار نمى‌کنید؟! همان افراد (ستمدیده‌اى) که مى‌گویند: "پروردگارا! ما را از این شهر که اهلش ستمگرند، بیرون ببر (و رهایى ببخش)؛ و از سوى خود، براى ما فرمانروا و سرپرستى قرار ده؛ و از جانب خود، یار و یاورى براى ما مقرر فرما"» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>.
* در این [[آیه]] [[دستور]] [[جنگ]] بر ضدّ [[حاکمان]] [[ستمگری]] داده شده که با [[حاکمیت]] ظالمانه خویش، [[جور]] و [[ستم]] بر [[مردم]] روا داشته‌اند تا جایی که [[مردم]] ستمدیده دست [[تضرع]] و نیاز به سوی [[خدا]] برداشته و از [[خدای بزرگ]]، [[نجات]] از [[ظلم و ستم]] این [[حاکمان]] را طلب می‌کنند.
* [[آیه]] بعد در ادامه مطالب همین [[آیه]] است و لذا مناسبت [[سیاق]] اقتضا می‌کند، مراد از [[طاغوت]] همان [[حاکمان جائر]] و [[ستمگری]] باشد که [[مردم]] [[مستضعف]] و ستمدیده از آنان به [[خدا]] پناه برده و او را برای [[یاری]] خویش و [[نجات]] از [[ستم]] آنان فرا می‌خوانند.
* در [[آیات]] دیگر - نظیر: {{متن قرآن|وَلَقَدْ بَعَثْنَا فِي كُلِّ أُمَّةٍ رَسُولًا أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ وَاجْتَنِبُوا الطَّاغُوتَ}}<ref>«ما در هر امّتى رسولى برانگیختیم که: "خداى یکتا را بپرستید؛ و از طاغوت اجتناب کنید"» سوره نحل، آیه ۳۶.</ref>. نیز:{{متن قرآن|وَجَعَلَ مِنْهُمُ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ وَعَبَدَ الطَّاغُوتَ}}<ref>«و بعضى از آنها را به صورت میمون‌ها و خوک‌ها و بنده طاغوت قرار داده است» سوره مائده، آیه ۶۰.</ref>.
* واژه [[طاغوت]] به همین معنا آمده و مقصود از "[[عبادت]] و [[بندگی]] [[طاغوت]]" [[اطاعت]] آن است<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.
* '''[[آیه]] دوم:'''
* از آیاتی که با به کارگیری واژه [[ولایت]] یا مشتقات آن دلالت بر [[حصر]] [[مُلک]] و [[سلطنت]] و [[حاکمیت]] در [[ذات اقدس باری‌تعالی]] دارد [[آیه کریمه]] ذیل است: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ * وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«سرپرست و ولىّ شما، تنها خداست و پیامبر او و کسانى که ایمان آورده‌اند؛ همان‌ها که نماز را بر پا مى‌دارند، و در حال رکوع، زکات مى‌دهند * و کسانى که ولایت خدا و پیامبر او و آن دسته از مؤمنان را بپذیرند، (پیروزند) زیرا حزب خدا پیروز ا‌ست» سوره مائده، آیه ۵۵-۵۶.</ref>.
* درباره دلالت این [[آیه]] دو مطلب وجود دارد:
# دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] بر [[مؤمنان]] در [[خدا]] و [[رسول خدا]] و [[مؤمنان]] مخصوصی که آنان را به وصف {{متن قرآن|يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«نماز برپا مى‌دارند، و در حال رکوع، زکات مى‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> توصیف کرده است.
# دلالت خود [[آیه]] و قرائن دیگر بر اینکه واژه "ولی" به معنای [[حاکم]] و [[مَلِک]] و [[رهبر]] و آمر و ناهی است.
* اما مطلب اول: دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] در [[خدا]] و [[رسول]] و [[مؤمنان]] مخصوص موصوف به اوصاف مشارالیها در [[آیه]] روشن است؛ زیرا به کارگیری لفظ "إنّما" که برای افاده [[حصر]] وضع شده دلالت بر [[حصر]] دارد.
* [[راغب اصفهانی]] در المفردات در ذیل شرح معنای "إنّ" می‌گوید: هرگاه "ما" بر "إنّ" داخل شود عمل او را [[باطل]] می‌کند و چنین می‌رساند که [[حکم]] مذکور در آن مورد ثابت است و از غیر آن منصرف است؛ نظیر: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ}} که دلالت دارد که [[نجاست]] تامه تنها برای متصف به [[شرک]] ثابت است<ref>{{عربی|و إذا أدخل عليه [أي علی إنّ] "ما" يبطل عمله، و يقتضي إثبات الحكم للمذكور و صرفه عمّا عداه، نحو: {{متن قرآن|إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ}} تنبيها على أنّ النجاسة التامة هي حاصلة للمختص بالشرك}}؛ راغب اصفهانی، مفردات، ص۹۲، در تفسیر معنای: إنّ و أنّ.</ref>.
* همچنین [[ابن منظور]] در لسان العرب می‌گوید:هرگاه بر "إنّ"، "ما" اضافه کنید معنای [[تعیین]] و اختصاص می‌دهد؛ نظیر: فرموده [[خدای تعالی]] {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ}}... <ref>{{عربی|و إذا زدت علی إنّ "ما" صار للتعيين كقوله تعالی {{متن قرآن|إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ}} }}</ref> و معنای {{متن قرآن|إِنَّمَا}} [[اثبات]] حکمی است که پس از آن می‌آید و [[نفی]] آن است از ماسوای آن.<ref>{{عربی|و معنی إنما اثبات لما يذكر بعدها و نفي لما سواه}}؛ ابن منظور، لسان العرب، ذیل ماده «أنن».</ref>
* از سوی دیگر در [[آیه]] بعد می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«و کسانى که ولایت خدا و پیامبر او و آن دسته از مؤمنان را بپذیرند، (پیروزند؛) زیرا حزب خدا پیروزند» سوره مائده، آیه ۵۶.</ref>.
* واژه {{متن قرآن|حِزْبَ اللَّهِ}} در وصف کسانی به کار رفته که [[ولایت]] مذکور در [[آیه]] قبل را پذیرفته‌اند و در این [[آیه]] "[[غلبه]]"، مخصوص ولایت پذیرفتگان [[سرسپرده]] به [[خدا]] دانسته شده است که بالالتزام دلالت بر [[حصر]] [[ولایت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] و [[رسول]] و آن دسته از [[مؤمنان]] مخصوص دارد.
* اما مطلب دوم: قرائن متعددی در خود [[آیه]] و نیز در برون آن وجود دارد که همگی دلالت بر [[اراده]] معنای [[مُلک]] و اختیارداری از واژه "ولی" در [[آیه]] مذکور دارند:
# [[حصر]] [[ولایت]] در [[خدا]] و [[رسول]] و [[مؤمنان]] مخصوص؛ در حالی که سایر معانی "ولی" یا ممتنع الصدق بر [[خدای متعال]] است (مانند [[ولیّ]] به معنای ابن‌العم) و یا آنکه منحصر در [[ذات خدای متعال]] و [[رسول]] و [[مؤمنان]] مخصوص نیست (نظیر معنای [[ناصر]]، [[محب]] و...) و تنها معنایی از "[[ولایت]]" که می‌تواند مخصوص [[خدا]] و [[رسول]] و [[مؤمنان]] خاص باشد، معنای "[[حکومت]] و [[مُلک]]" است که در [[آیات]] دیگر نیز بر انحصار آن در [[ذات خدا]] و منصوبین از سوی او تأکید شده است.
# اضافه "ولی" به [[ضمیر]] "کُم" که مراد جمع [[مسلمین]] است، قرینه دیگری بر [[اراده]] معنای [[حکومت]] و [[مُلک]] و [[رهبری]] است؛ آن جمع از [[مسلمین]] که مخاطب [[آیه کریمه]] هستند جمعی است که شامل [[رسول]] و آن دسته از [[مؤمنان]] خاص که معطوف بر [[رسول]] و خدایند نیست، بلکه مراد [[عامه]] [[مسلمین]] است.
* بنابراین، [[مؤمنان]] خاص معطوف بر [[خدا]] و [[رسول]] در این [[آیه]] دو ویژگی دارند:
# با [[خدا]] و [[رسول]] در [[حکم]] [[ولایت]] بر سایر [[مؤمنان]] شریک‌اند؛
# با سایر [[مؤمنان]] این تفاوت را دارند که مخاطب به این [[آیه]] نیستند و در نتیجه نسبتشان با [[ولایت]] مضاف به [[ضمیر]] "کم" نسبت من "له الولایه" است، نه نسبت "من علیه الولایه".
* این [[ولایت]] با این ویژگی، در [[ولایت]] به معنای [[مُلک]] و [[حاکمیت]] و [[رهبری]] منحصر است؛ زیرا تنها [[ولایت]] به این معناست که می‌تواند از این دو ویژگی برخوردار باشد.
* و به عبارتی دیگر، [[آیه کریمه]] فوق دلالت بر این [[حقیقت]] دارد که معنایی از "[[ولایت]]" در آن [[اراده]] شده که من له الولایهای دارد و من علیه الولایه؛ و اینکه [[عامه]] [[مسلمین]] که با [[ضمیر]] "کُم" در "ولیکم" مورد خطاب قرار گرفته‌اند، "من علیه الولایه" می‌باشند و جمعی خاص از [[مؤمنان]] که با {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ}} به آنها اشاره شده در کنار [[خدا]] و [[رسول]] "من له الولایه" می‌باشند. [[ولایتی]] که در آن، بین [[مسلمین]] "من له الولایه" خاص محصور و "من علیه الولایه" عام شامل داشته باشد، در [[ولایت]] به معنای [[ولایت امر]] و [[حق حاکمیت]] و [[امر و نهی]] منحصر است.
* '''[[آیه]] سوم:'''
* از [[آیات ولایت]] که بر [[حصر حاکمیت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] دلالت دارد، [[آیات]] چهاردهم و پانزدهم از [[سوره انعام]] است: {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ * قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ}}<ref>«بگو: "آیا غیر خدا را ولىّ خود انتخاب کنم؟! (خدایى) که آفریننده آسمان‌ها و زمین است؛ اوست که روزى مى‌دهد، و نیازى به روزى ندارد" بگو: "من مأمورم که نخستین مسلمان باشم؛ و (خداوند به من دستور داده که) از مشرکان نباش" * بگو: "من (نیز) اگر نافرمانى پروردگارم کنم، از مجازات روزى بزرگ [= قیامت] مى‌ترسم» سوره انعام، آیه ۱۴-۱۵.</ref>.
* در این دو [[آیه]]، [[حصر]] [[ولایت]] در [[ذات خدای متعال]] به صراحت بیان شده و بنابر قرائن متعدده، معنایی که از "[[ولایت]]" [[اراده]] شده [[ولایت]] به معنای [[مُلک]] و [[امر و نهی]] است. این قرائن عبارتاند از:
*۱. دو وصفی که برای ذات باری‌تعالی بعد از [[نفی]] اتخاذ ولی جز [[خدا]] ذکر شده، [[ظهور]] در علّیت برای مفاد جمله قبل، یعنی {{متن قرآن|أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا}} دارد. در این [[آیه شریفه]]، برای استفهام انکاری که به معنای تأکید بر [[نفی]] [[ولایت]] غیر خداست، دو [[دلیل]] یا علّت ذکر شده است:
# [[خالقیت]] [[خداوند]] {{متن قرآن|فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}}؛
# رازقیت [[خداوند]] و انحصار رازقیت در ذات او {{متن قرآن|وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ}}.
* این دو علّتی است که موجب [[حق حاکمیت]] و [[امر و نهی]] است. [[خالقیت]] [[خالق]]، عقلاً موجب [[استحقاق]] [[تصرف]] در مخلوق و در نتیجه [[حق اطاعت]] [[امر]] بر مخلوق می‌شود. همچنین رازقیت [[رازق]] - عقلاً - [[استحقاق]] [[امر و نهی]] به مرزوق را برای [[رازق]] و [[وجوب اطاعت]] او را [[اثبات]] می‌کند.
* بنابراین، تعلیل [[حصر]] [[ولایت]] در [[خدا]] به این دو علّت، [[دلیل]] روشنی بر [[اراده]] معنای [[حاکمیت]] و [[مُلک]] و [[حق]] [[امر و نهی]] و [[فرمانروایی]] از واژه "ولی" در [[آیه کریمه]] فوق است.
*۲. در ذیل [[آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ}}<ref>«بگو: "من مأموریت یافته‌ام که نخستین سرسپرده باشم"» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref>، [[اسلام]] در اینجا همانگونه که روشن است، به معنای [[خضوع]] مطلق و [[طاعت]] محض است که با [[ولایت]] به‌معنای [[حاکمیت]] و آمریت و ناهویت و [[فرمانروایی]] تناسب دارد.
*۳. [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي أَخَافُ إِنْ عَصَيْتُ رَبِّي عَذَابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ}}<ref>«بگو: "من (نیز) اگر نافرمانى پروردگارم کنم، از مجازات روزى بزرگ [= قیامت] مى‌ترسم"» سوره انعام، آیه ۱۵.</ref> قرینه سیاقی شکل می‌دهد که موجب دلالت "ولی" در {{متن قرآن|أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا}} بر معنای [[حاکم]] و [[ولیّ]] امر و آمر و ناهی و [[مَلِک]] و [[فرمانروا]] است.
* بنابراین، واژه "ولی" در این [[آیه]] به معنای [[ولیّ]] امر و [[حاکم]] و [[سلطان]] است که در این [[آیه]] به [[حصر]] آن در ذات [[اقدس]] حق تعالی تصریح شده است. نتیجه [[حصر حاکمیت]] این است که جز [[خدا]] و کسانی که از سوی [[خدا]] برای [[حکومت]] و [[ولایت]] [[نصب]] شده‌اند کسی دیگر [[حق]] [[حکومت]] و [[مُلک]] و [[فرمانروایی]] و [[امر و نهی]] ندارد.
* '''[[آیه]] چهارم:'''
*{{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«آیا آنها غیر از او را ولىّ خود برگزیدند؟! درحالى‌که "ولىّ" فقط خداوند است و اوست که مردگان را زنده مى‌کند، و اوست که بر هر چیزى تواناست» سوره شوری، آیه ۹.</ref>.
* در این [[آیه کریمه]] ضمن [[توبیخ]] کسانی که به جز [[خدا]] "اولیائی" پذیرفته‌اند، [[خدای متعال]] تنها "ولی" [[علی]] الاطلاق معرفی شده و به دو [[دلیل]] برای [[حصر]] [[ولایت]] در [[خدای متعال]] نیز اشاره شده است، که عبارتند از:
#{{متن قرآن|وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى}}<ref>«و اوست که مردگان را زنده می‌کند» سوره شوری، آیه ۹.</ref>
#{{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و اوست که بر همه چیز تواناست» سوره شوری، آیه ۹.</ref>
* [[دلیل]] نخست [[حصر]] [[ولایت]] در [[خدای متعال]] این است که [[حیات]] و [[مرگ]] [[انسان‌ها]] در [[اختیار]] اوست؛ نظیر همین [[استدلال]] در جای دیگر نیز آمده است، از جمله در ابتدای [[سوره]] [[مُلک]]:{{متن قرآن|تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ}}<ref>«خجسته و پر عطاست کسى که حاکمیت و مالکیت (جهان هستى) به دست اوست، و او بر هر چیز تواناست * آن‌کس که مرگ و حیات را آفرید» سوره ملک، آیه ۱-۲.</ref>.
* [[دلیل]] دوم، [[قدرت]] خداوندی است که در [[آیات]] نخستین [[سوره]] [[مُلک]] به این مطلب نیز اشاره شده است. در [[سوره ملک]] با تصریح به [[حصر]] [[مُلک]] در [[خدای متعال]] با عبارت {{متن قرآن|بِيَدِهِ الْمُلْكُ}}، این دو مطلب، یعنی در [[اختیار]] [[خدا]] بودن [[مرگ]] و [[زندگی]] از یک سو و [[قدرت خدا]] از سوی دیگر، به عنوان دو [[دلیل]] روشن بر [[حصر]] [[مُلک]] و [[حاکمیت]] در ذات [[اقدس]] حق تعالی مطرح گردیده است.
* برای توضیح بیشتر درباره دلالت این [[آیه]] - [[آیه]] [[سوره شوری]] - بر [[حصر حاکمیت]] در [[خدای متعال]] باید به دو مطلب بپردازیم:
* '''مطلب نخست:''' دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] "ولی" در [[خدای متعال]].
* شواهد و قرائنی که بر این [[حصر]] دلالت دارند، عبارت‌اند از:
# عبارت {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}}<ref>«خداست که ولیّ است» سوره شوری، آیه ۹.</ref> بر [[حصر]] "ولی" در ذات [[اقدس]] [[حق]] دلالت دارد. [[زمخشری]] در کشاف در ذیل این جمله می‌گوید:{{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}} یعنی تنها اوست که باید به عنوان [[سرپرست]] پذیرفته شود و [[اعتقاد]] به صاحب اختیاری و سروری‌اش داشت؛ بنابراین فاء در عبارت {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}} جواب شرط مقدر است؛ گویا چنین گفته شده - پس از [[انکار]] هرگونه [[سرپرستی]] جز او - اگر [[سرپرست]] حقی بخواهند پس [[خداوند]] آن [[سرپرست]] [[حق]] است و جز او [[ولیّ]] و [[سرپرستی]] نیست<ref>{{عربی|فالله هو الولی، هو الذی یجب أن یتولّی وحده و یعتقد انه المولی و السّید، فالفاء فی قوله "فالله هو الولی" جواب شرط مقدّر، کأنّه قیل - بعد إنکار کل ولی سواه -: إن أرادوا ولیاً بحق فالله هو الولی بالحق لاولی سواه}}زمخشری، الکشاف، ج۳، ص۴۶۱.</ref>.
# جمله {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ}}<ref>«آیا آنها غیر از او را ولیّ خود برگزیدند؟!» سوره شوری، آیه ۹.</ref> در صدر [[آیه]] که دلالت بر [[توبیخ]] و [[انکار]] بر اتخاذ [[ولیّ]] یا [[اولیاء]] من دون [[الله]] دارد. روشن است که لازم [[توبیخ]] و [[انکار]] اتخاذ ولی من دون [[الله]]، [[حصر]] [[ولایت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] است.
# دلالت دو جمله ذیل [[آیه]] بر [[حصر]] [[احیاء]] موتی و نیز [[قدرت]] بر کل شیء در ذات [[اقدس]] [[حق]] {{متن قرآن|وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و اوست که مردگان را زنده می‌کند و او بر همه چیز تواناست» سوره شوری، آیه ۹.</ref> که با توجه به اینکه [[سیاق آیه]] دلالت بر این دارد که این ذیل در [[مقام]] تعلیل و بیان سبب دو مطلب قبل، یعنی "[[نفی]] [[ولایت]] غیر [[الله]] و [[اثبات ولایت]] انحصاری لله" است. بنابراین، انحصار علت در ذات حقتعالی دلالت بر انحصار معلول - یعنی [[ولایت]] [[حق]] - نیز در ذات [[اقدس]] حقتعالی دارد.
# [[آیه]] بعد که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref>«هرآنچه در آن اختلاف کردید حکمش با خداست اوست پروردگار من بر او اعتماد کرده و به سوی او باز می‌گردم» سوره شوری، آیه ۱۰.</ref>. دلالت بر [[حصر]] [[مرجعیت]] در [[اختلاف]] [[حکم]] و نیز [[حصر]] [[ربوبیت]] در [[خداوند متعال]] دارد که قرینه دیگری بر [[حصر]] [[ولایت]] در [[آیه]] قبل در ذات [[اقدس]] حقتعالی است.
* در هر صورت، دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]]، دلالت صریح و قطعی است و نیازی به [[تبیین]] و توضیح بیشتر ندارد.
* '''مطلب دوم:''' دلالت واژه "ولی" در [[آیه]]، بر معنای [[مَلِک]] و [[حاکم]] و [[ولیّ]] امر و آمر و ناهی و [[فرمانروا]] است.
* قرائن و شواهد فراوانی در خود [[آیه]] و [[آیات]] بعد از آن بر [[اراده]] معنای [[ولایت امر]] و [[فرمانروایی]] از واژه "ولی" دلالت قطعی دارد:
# نفس [[حصر]] "ولی" در ذات [[اقدس]] [[حق]] - چنانکه در مطلب قبل گفتیم - دلالت بر [[اراده]] معنای [[مُلک]] و [[ولایت امر]] از واژه [[ولیّ]] دارد؛ زیرا هیچ‌یک از سایر معانی [[ولیّ]] انحصار در ذات باری‌تعالی ندارد.
# در [[آیه]] بعد از [[آیه]] مورد بحث، یعنی [[آیه]] دهم [[سوره شوری]]، [[خداوند متعال]] می‌فرماید:{{متن قرآن|وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ}}<ref>«هرآنچه در آن اختلاف کردید حکمش با خداست» سوره شوری، آیه ۱۰.</ref>. این [[آیه]] صریح در [[حاکمیت]] [[خداوند]] است که به قرینه [[سیاق]]، دلالت بر این دارد که "ولی" در [[آیه]] قبل نیز به معنای [[ولی امر]] و من له المُلک و الحکم است.
# [[آیات]] بعد از [[آیه]] فوق همگی متضمن معنای [[حاکمیت خدا]] یا صفاتی از [[خدای متعال]] که با [[حاکمیت]] تناسب دارد می‌باشند: {{متن قرآن|فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...}}<ref>«او آفریننده آسمان‌ها و زمین است» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref>، {{متن قرآن|لَهُ مَقَالِيدُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَقْدِرُ...}}<ref>«کلیدهای آسمان‌ها و زمین از آن اوست، روزی را برای هر کس که بخواهد فراخ یا تنگ می‌دارد که او به هر چیزی داناست» سوره شوری، آیه ۱۲.</ref>.
* آفرینندگی [[خداوند]] و نیز روزی دهندگی او هر یک علی‌الاستقلال دلالت بر [[حصر حاکمیت]] در [[خدای متعال]] دارد.{{متن قرآن|شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ...}}<ref>«آیینى را براى شما مقرر نمود» سوره شوری، آیه ۱۳.</ref>، {{متن قرآن|فَلِذَلِكَ فَادْعُ وَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ وَقُلْ آمَنْتُ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنْ كِتَابٍ وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ...}}<ref>«پس به همین خاطر تو (نیز آنان را به سوى این آیین توحیدى) دعوت کن و آنچنان که مأمور شده‌اى استقامت نما، و از هوا و هوس‌هاى آنان پیروى مکن، و بگو: "به تمام کتاب‌هایى که خدا نازل کرده ایمان آورده‌ام و مأمورم در میان شما عدالت را اجرا کنم» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>.
* همه این [[آیات]]، همانگونه که روشن است، درباره [[حاکمیت]] [[خداوند]]، و [[تشریع]]، و [[مأموریت رسول خدا]] در [[اقامه عدل]] و امثال این مضامین است که قرینه [[سیاق]] روشنی تشکیل می‌دهند که دلالت بر [[اراده]] معنای [[حاکمیت]] و [[ولایت امر]] و [[فرمانروایی]] از واژه "ولی" در [[آیه]] نهم [[سوره شوری]] دارد.
* '''[[آیه]] پنجم:'''
*{{متن قرآن|لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا}}<ref>«غیب آسمان‌ها و زمین تنها از آن اوست. چه بسیار بینا و شنواست! آنها هیچ ولىّ و سرپرستى جز او ندارند. و او هیچ کس را در حکومت خود شرکت نمى‌دهد» سوره کهف، آیه ۲۶.</ref>.
* در این [[آیه کریمه]]، واژه "ولی" به معنای صاحب امر و [[فرمانروا]] و [[حاکم]] علی الاطلاق به کار رفته و قرینه روشن آن، جمله بعد است که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا}}<ref>«و او هیچ کس را در حکومت خود شرکت نمى‌دهد» سوره کهف، آیه ۲۶.</ref>.
* عطف این جمله بر جمله {{متن قرآن|مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ}} قرینه بسیار روشنی است که مراد از "ولی" [[حاکم]] و صاحب امر و فرمانروای علی الاطلاق است؛ زیرا سایر معانی "ولی" هیچگونه مناسبتی با جمله {{متن قرآن|وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا}} ندارد.
* افزون بر این، دو جمله {{متن قرآن|لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} و نیز {{متن قرآن|أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ}} قرینه دیگری بر [[اراده]] معنای [[فرمانروا]] و [[ولیّ]] امر از واژه "ولی" در [[آیه]] می‌باشد.
* جمله {{متن قرآن|لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} و نیز جمله {{متن قرآن|أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ}} دلالت بر [[احاطه علمی]] ذات باری ‌تعالی بر همه [[شئون]] مخلوقات دارد و [[حقّ]] [[امر و نهی]] و [[تعیین]] [[سرنوشت انسان‌ها]] مخصوص کسی است که [[احاطه علمی]] به [[شئون]] [[مردم]] و پیآمدهای [[آینده]] تصمیم گیری‌ها و برنامه‎ریزی‌ها و [[دستورات]] و [[قوانین]] و امر و نهی‌ها داشته باشد. کسی که از یکسو احاطه به همه جهات و نیازها و [[روابط]] درونی و برونی [[حاکم]] بر هستی [[انسان]] و [[جامعه انسانی]] ندارد و از سوی دیگر احاطه به [[سرنوشت انسان]] و [[آگاهی]] به [[عاقبت]] و نتیجه به کارگیری [[سیستم سیاسی]] یا [[اقتصادی]] و یا [[فرهنگی]] معینی بر [[جامعه بشر]] ندارد و [[قدرت]] پیش بینی قطعی نتایج [[اجرای قوانین]] و برنامه‌هایی که در [[جامعه بشری]] به [[اجرا]] در می‌آیند را ندارد، چگونه می‌تواند برای [[سرنوشت]] [[جامعه بشر]] [[تصمیم]] گرفته و به [[سازماندهی]] [[جامعه بشر]] بر اساس [[نظام]] و برنامه‌ای که از [[عاقبت]] نتایج اجرای آن در [[جامعه بشر]] [[آگاهی]] و اطلاع کامل ندارد بپردازد؟
* بر اساس [[گواهی]] [[عقل]]، تنها کسی [[حق]] تصمیم گیری برای [[جامعه بشر]] و [[تعیین]] [[سرنوشت]] آن را دارد که اطلاع کامل بر همه جهات و نیازهای [[جامعه بشر]] و نیز بر همه [[روابط]] درونی و برونی [[انسان‌ها]] با یکدیگر و با [[جهان هستی]] پیرامون آنها و نیز [[آگاهی]] کامل به [[سرنوشت]] [[جامعه بشر]] و نتایج برآمده از اجرای [[سیستم]] و نظامی که می‌خواهد در [[جامعه بشر]] پیاده کند داشته باشد؛ این کس منحصراً [[خدای متعال]] است و هیچ کس دیگر جز او نیست و همین مطلب است که در این دو جمله {{متن قرآن|لَهُ غَيْبُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَبْصِرْ بِهِ وَأَسْمِعْ}}<ref>«نهان آسمان‌ها و زمین از آن اوست؛ چه بینا و چه شنواست!» سوره کهف، آیه ۲۶.</ref> مورد بیان و تأکید قرار گرفته است.
* این دو جمله نیز قرینه روشنی بر [[اراده]] معنای ولیّ امر و [[فرمانروا]] و [[حاکم]] از واژه "ولی" در [[آیه]] مورد بحث است.
* بنابراین، [[آیه]] مذکور نیز نظیر [[آیات]] گذشته دلالت صریح بر [[حصر حاکمیت]] و [[فرمانروایی]] در [[ذات اقدس خدای متعال]] دارد؛ زیرا به صراحت می‌فرماید: {{متن قرآن|مَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا يُشْرِكُ فِي حُكْمِهِ أَحَدًا}}<ref>«آنها هیچ ولیّ و سرپرستى جز او ندارند. و او هیچ کس را در حکومت خود شرکت نمى‌دهد» سوره کهف، آیه ۲۶.</ref>.
* '''[[آیه]] ششم:'''
*{{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}}<ref>«چرا در راه خدا، و (براى رهایى) مردان و زنان و کودکانى که (به دست ستمگران) تضعیف شده‌اند، پیکار نمى‌کنید؟! همان افراد(ستمدیده‌اى) که مى‌گویند: "پروردگارا! ما را از این شهر، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر (و رهایى ببخش)؛ و از سوى خود، براى ما سرپرستى قرار ده؛ و از جانب خود، یار و یاورى براى ما مقرر فرما"» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref>.
* درباره این [[آیه کریمه]] در دو جهت باید به بحث بپردازیم:
# دلالت واژه "ولی" در [[آیه کریمه]] بر معنای [[فرمانروا]] و [[حاکم]] و [[مَلِک]]؛
# دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[فرمانروایی]] و [[حاکمیت]] و [[مُلک]] اصلی و ذاتی در ذات [[اقدس]] [[حق]](جلّ ذکره).
* جهت اول: قرائن فراوانی در این [[آیه]] و [[آیات]] پیش و پس آن، دلالت صریح واژه "ولی" در [[آیه]] را بر معنای [[فرمانروا]] و [[مَلِک]] و [[حاکم]] [[اثبات]] قطعی می‌کنند. در ذیل، به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:
* قرینه اول: در [[آیه]] مورد بحث، [[امر]] به [[قتال]] و [[جهاد]] در [[راه خدا]] و [[مستضعفین]] شده است و [[جهاد]] مذکور به عنوان پاسخی به درخواست [[مستضعفین]] مطرح شده است، خواسته [[مستضعفین]] در دو چیز خلاصه شده است:
# [[جعل]] [[ولیّ]] برای آنها از سوی [[خدا]]؛
# [[جعل]] [[یاور]] و [[نصیر]].
* بنابراین، از معانی "ولی" آنچه در اینجا مناسبت دارد، بیش از دو چیز نیست، [[ولیّ]] به معنای [[حاکم]] و [[راهبر]] و [[فرمانروا]] و [[ولیّ]] به معنای [[یاور]] و [[ناصر]]. با توجه به اینکه درخواست [[یاور]] و [[ناصر]] در خواسته دوم و به طور مستقل مطرح شده است؛ بنابراین، احتمال [[اراده]] [[یاور]] و [[ناصر]] در درخواست اول منتفی است و تنها معنایی که از واژه "ولی" در [[آیه]] مناسبت دارد، معنای [[فرمانروا]] و [[رهبر]] و [[حاکم]] است.
* قرینه دوم: مراد از [[مستضعفین]] در [[آیه]]، [[مستضعفین]] [[سیاسی]] است - نه [[مستضعفین]] [[فکری]]؛ چنانکه در [[آیه]] نود و هشتم همین [[سوره]] آمده است - به قرینه تعریفی که در [[آیه]] از این [[مستضعفین]] شده و کسانی معرفی شدهاند که خواسته آنها {{متن قرآن|أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا}}<ref>«پروردگارا! ما را از این شهر که مردمش ستمگرند رهایی بخش» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref> است و روشن است که [[اهل]] در اینجا به معنای صاحب و مالک و اختیاردار است؛ همانگونه که به صاحبخانه، [[اهل]] [[خانه]] یا به صاحب کتاب، [[اهل کتاب]] یا به صاحب باغ یا مزرعه، [[اهل]] باغ و مزرعه گفته می‌شود. بنابراین خواسته [[مستضعفان]]، [[رهایی]] از آبادی محکوم [[ظلم]] به وسیله [[صاحبان قدرت]] در آن آبادی است که مالکان ادّعایی آن قریه و [[اهل]] آن بهشمار می‌آیند.
* آنچه با [[مستضعفین]] [[سیاسی]] خواستار [[رهایی]] از [[حکومت]] [[حاکمان ستمگر]] تناسب دارد، این است که خواستار [[جعل]] [[ولیّ]] به معنای [[حاکم]] [[سیاسی]] و [[فرمانروا]] از سوی [[خدا]] باشند، نه خواستار [[جعل]] [[ولیّ]] به سایر معانی آن. با توجه به اینکه به قرینه {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}} معنای [[یاور]] نیز از "[[ولیّ]]" در این [[آیه]] قطعاً مراد نیست.
* قرینه سوم: عبارت {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ}} در این [[آیه]] دلالت بر امر به [[قتال]] دارد و [[غایت]] و [[هدف]] از [[قتال]] نیز در [[آیه]] بهصراحت معرفی شده که همان {{متن قرآن|سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ}}<ref>«در راه (رهایی) مستضعفان» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref> است که عطف [[مستضعفان]] بر سبیل الله، عطف [[تفسیری]] به بیان مصداق سبیل الله است.
* آنچه [[سیاق آیه]] بر آن دلالت می‌کند، این است که امر به [[قتال]] در پاسخ درخواست [[مستضعفین]] است که از [[خدا]] "[[جعل]] [[ولیّ]]" درخواست کردند و آن "ولی" که [[جعل]] او می‌تواند با [[قتال]] در [[راه خدا]] [[ارتباط]] داشته باشد، [[جعل]] [[ولیّ]] به معنای [[رهبر سیاسی]] و فرمانرواست.
* '''توضیح اینکه:''' بنابر صراحت [[آیه]]، [[قتال]] برای [[مستضعفین]] است و [[مستضعفین]] نیز کسانی معرفی شدهاند که خواسته آنها [[جعل]] [[ولیّ]] [[الهی]] و [[جعل]] [[ناصر]] از سوی خداست؛ معلوم می‌شود که در [[حقیقت]]، [[امر]] به [[قتال]] در پاسخ به این دو درخواست [[مستضعفین]] - یعنی {{متن قرآن|اجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}}<ref>«و از سوی خود برای ما سرپرستی بگذار و از سوی خود برای ما یاوری بگمار» سوره نساء، آیه ۷۵.</ref> - صادر شده است و معلوم است که آن [[جعل]] ولی که [[قتال]] برای آن [[واجب]] می‌شود، نمی‌تواند [[جعل]] [[ولیّ]] به معنای [[محب]] یا سایر معانی [[ولیّ]] باشد - با توجه به اینکه [[اراده]] [[نصیر]] از [[ولیّ]] بهدلیل عطف {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا}} منتفی است - بنابراین، [[اراده]] معنای [[حاکم]] و [[فرمانروا]] و [[سلطان]] از "ولی" در این [[آیه]] متعین است.
* قرینه چهارم: [[آیه]] بعد از این [[آیه]] است که می‌فرماید: {{متن قرآن|الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ}}<ref>«کسانى که ایمان دارند، در راه خدا پیکار مى‌کنند؛ و آنها که کافرند، در راه طاغوت پیکار مى‌کنند» سوره نساء، آیه ۷۶.</ref>.
* با توجه به اینکه در گذشته درباره معنای [[طاغوت]] و کاربری آن در [[قرآن]] و [[روایات]] توضیح دادیم و معلوم شد که [[طاغوت]] به معنای [[حاکم]] و [[سلطان]] بغیر [[اذن]] من [[الله]] است، بنابراین به قرینه مقابله، مقصود از {{متن قرآن|سَبِيلِ اللَّهِ}} در این [[آیه]] که [[هدف]] [[قتال]] [[مؤمنین]] معرفی شده است، [[حکومت]] و [[فرمانروایی خدا]] و منصوبان از سوی اوست. بر همین اساس، این [[آیه]] قرینه روشن دیگری است که "ولی" در [[آیه]] قبل به معنای فرمانروای [[الهی]] است؛ زیرا [[قتال]] در آن [[آیه]] در [[سبیل]] مستضعفینی معرفی شده است که خواسته آنها [[جعل]] [[ولیّ]] از سوی خداست.
* قرینه پنجم: [[سیاق آیه]] است که پیش و پس از آن، آیاتی است که درباره [[وجوب اطاعت]] از [[حاکمان]] [[الهی]] آمده است؛ نظیر [[آیات]] پنجاه و نه تا هفتاد و نیز [[آیات]] هشتاد تا هشتاد و چهار که همگی قرینه [[سیاق]] روشنی بر [[اراده]] [[حاکم]] و فرمانروای [[الهی]] از واژه [[ولیّ]] در [[آیه]] مورد بحث است.
* جهت دوم: [[آیه]] مورد بحث به روشنی دلالت بر [[حصر حاکمیت]] در [[خدای متعال]] دارد؛ زیرا [[آیه کریمه]] صراحت دارد در اینکه [[مستضعفان]] نیاز خود را مبنی بر "[[جعل]] [[ولیّ]]"، یعنی [[جعل]] [[فرمانروا]] و [[تعیین حاکم]] و [[رهبر سیاسی]] به [[خدا]] عرضه کرده‌اند و از او خواستهاند، به ویژه با توجه به کلمه {{متن قرآن|مِنْ لَدُنْكَ}} که صریح در این معناست که این [[ولیّ]] باید [[ولیّ]] منتسب به [[خداوند]] و از سوی او باشد، این خود [[دلیل]] بر این است که [[جعل]] [[فرمانروا]] و [[حاکم]] و [[رهبر سیاسی]] در [[اختیار]] آنها نیست، وگرنه عقلاً و شرعاً [[وظیفه]] آنها بود که خود نسبت به [[انتخاب]] [[ولیّ]] و [[حاکم]] و [[رهبر]] [[اقدام]] کنند؛ زیرا کاری است که ـ‌حسب الفرض در [[اختیار]] آنهاست و مقدمه لازم [[وظیفه]] [[خروج]] از [[حکم]] [[ظالم]] و [[رهایی]] از [[جور]] اوست.
* عرضه نیاز [[تعیین حاکم]] به [[خدای متعال]] در این [[آیه]]، دقیقاً نظیر همان درخواستی است که [[بنی اسرائیل]] بهوسیله [[پیامبر]] خود از [[خداوند]] کردند: {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الْمَلَإِ مِنْ بَنِي إِسْرَائِيلَ مِنْ بَعْدِ مُوسَى إِذْ قَالُوا لِنَبِيٍّ لَهُمُ ابْعَثْ لَنَا مَلِكًا نُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ...}}<ref>«آیا مشاهده نکردى جمعى از بنى اسرائیل را بعد از موسى، که به یکى از پیامبرانشان گفتند: "زمامدار (و فرماندهى) براى ما برگزین، تا (زیر فرمان او) در راه خدا پیکار کنیم"» سوره بقره، آیه ۲۴۶-۲۵۱.</ref>.
* عرضه این نیاز به پیشگاه [[خدا]] در این [[آیات]] و [[آیه]] پیشین [[دلیل]] روشنی است بر اینکه مسئله [[تعیین]] [[فرمانروا]] و [[حاکم]] تنها در [[اختیار]] [[خداوند متعال]] است و کسی جز [[خدا]] - حتی [[انبیاء]] - [[اختیار]] چنین کاری را ندارند.
* '''[[آیه]] هفتم:'''
* از [[آیات]] متضمن واژه [[ولایت]] یا مشتقات آن، که دلالت بر [[حصر حاکمیت]] و [[مُلک]] در ذات [[اقدس]] حقتعالی دارد، [[آیه]] یکصد و [[چهل]] و نهم و یکصد و پنجاهم [[سوره آل عمران]] است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تُطِيعُوا الَّذِينَ كَفَرُوا يَرُدُّوكُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ فَتَنْقَلِبُوا خَاسِرِينَ * بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ}}<ref>«ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر از کسانی که کافر شده‌اند اطاعت کنید شما را به گذشته‌هایتان بازمی‌گرداندند؛ و سرانجام، زیانکار خواهید شد * (آنها ولیّ شما نیستند،) بلکه ولیّ و پشتیبان شما، خداست؛ و او بهترین یاوران است» سوره آل عمران، آیه ۱۴۹-۱۵۰.</ref>.
* در این دو [[آیه]] با به کارگیری واژه "مولا" [[خداوند]] [[مؤمنان]] را از [[پذیرش]] [[حاکمیت]] [[کافران]] بر [[حذر]] داشته و [[خدا]] را تنها [[حاکم]] و فرمانروای [[مؤمنان]] معرفی کرده است.
* توضیح این مطلب در این [[آیه]]، همچون [[آیات]] قبل [[نیازمند]] بحث درباره دلالت [[آیه]] پیرامون دو موضوع است:
# دلالت واژه "مولا" در [[آیه کریمه]] فوق بر معنای [[حاکم]] و [[مَلِک]] و [[ولیّ]] امر؛
# دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] به معنای [[حاکمیت]] و [[مُلک]] در ذات [[اقدس]] [[حق]].
* امّا موضوع اول: قرائن متعددی به کارگیری لفظ "[[مولی]]" را در [[آیه کریمه]] فوق به معنای [[حاکم]] و [[فرمانروا]] نشان می‌دهند:
# نخستین قرینه که موجب دلالت صریح [[آیه]] بر [[اراده]] [[مولی]] به معنای [[فرمانروا]] و [[حاکم]] است، اضرابی است که در عبارت {{متن قرآن|بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ}} آمده است. این عبارت، همانگونه که روشن است، اضراب از مطلب [[آیه]] قبل است که متضمن [[هشدار]] [[خداوند]] از [[اطاعت]] [[کافران]] است. این اضراب، [[دلیل]] روشنی است بر اینکه مراد از "مولا" مولایی است که [[حق اطاعت]] دارد و [[اطاعت]] او [[واجب]] است که مولای به معنای [[حاکم]] و فرمانرواست؛ زیرا [[وجوب اطاعت]]، همانگونه که معلوم است، به معنای [[وجوب]] [[پذیرش]] و [[فرمانبرداری]] از [[حاکمیت]] [[حاکم]] و [[فرمانروایی]] فرمانرواست. بنابراین، مضمون اجمالی دو [[آیه]] از یک سو [[نهی]] از [[پذیرش]] [[حاکمیت]] [[حاکمان]] غیر [[الهی]] و از سوی دیگر، [[دعوت]] به پیوستن به [[ولایت]] [[خداوند]] و [[پذیرش]] [[حاکمیت]] اوست.
# [[آیه]] مذکور در [[سیاق]] آیاتی است که متضمن مذمّت برخی از [[مسلمین]] است که در عین ادّعای [[مسلمانی]]، از [[فرمان]] [[رسول خدا]] {{صل}} [[سرپیچی]] کرده و تن به [[اطاعت]] از [[فرمان]] او نمی‌دهند به جز [[آیه]] نخست، یعنی [[آیه]] یکصد وچهل‌ ونهم که متضمن [[نهی]] از [[اطاعت]] [[کافران]] است. در [[آیات]] بعد؛ نظیر [[آیه]] یکصد و پنجاه و دو و یکصد و پنجاه و سه تا [[آیه]] یکصد و پنجاه و پنجم و پس از آن، همگی متضمن هشدار از [[معصیت رسول]] [[خدا]] و امر به [[اطاعت]] اوست.
* در [[آیه]] یکصد وپنجاه ‌ودوم می‌خوانیم: {{متن قرآن|وَلَقَدْ صَدَقَكُمُ اللَّهُ وَعْدَهُ إِذْ تَحُسُّونَهُمْ بِإِذْنِهِ حَتَّى إِذَا فَشِلْتُمْ وَتَنَازَعْتُمْ فِي الْأَمْرِ وَعَصَيْتُمْ}}<ref>«خداوند، وعده خود را به شما، (درباره پیروزى بر دشمن در اُحُد،) تحقّق بخشید؛ در آن هنگام که دشمنان را به فرمان او، به قتل مى‌رساندید؛ تا اینکه سست شدید؛ و در کار (حفظ سنگرها) به نزاع پرداختید؛ و نافرمانی کردید» سوره آل عمران، آیه ۱۵۲.</ref>.
* همچنین در ادامه این [[آیات]]: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ تَوَلَّوْا مِنْكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ إِنَّمَا اسْتَزَلَّهُمُ الشَّيْطَانُ بِبَعْضِ مَا كَسَبُوا}}<ref>«کسانى از شما که در روز روبه‌رو شدن دو جمعیّت با یکدیگر (در جنگ اُحُد)، فرار کردند، شیطان آنها را بر اثر بعضى از گناهانى که مرتکب شده بودند، به لغزش انداخت» سوره آل عمران، آیه ۱۵۵.</ref>.
* [[سیاق]] این [[آیات]] که [[سیاق]] [[نهی]] از [[معصیت رسول]] [[خدا]] و [[اطاعت از کافران]] است، با معنای [[فرمانروا]] در واژه "مولا" در [[آیه]] مورد بحث، سازگار است که قرینه دیگری بر [[اراده]] معنای [[فرمانروا]] و [[مَلِک]] از واژه مولا در این [[آیه]] است.
* اما موضوع دوم: اضراب در [[آیه]] {{متن قرآن|بَلِ اللَّهُ مَوْلَاكُمْ}} از یکسو و [[تقابل]] [[نهی]] از [[اطاعت]] [[کافران]] با [[اخبار]] از مولیبودن [[خدا]] برای [[مؤمنان]]، موجب افاده [[حصر]] [[مولی]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] است؛ زیرا معنای دو [[آیه]] چنین می‌شود: "ای کسانی که [[ایمان]] آوردهاید، اگر از [[کافران]] [[اطاعت]] کنید و تن به [[فرمان]] آنان دهید، به [[جاهلیت]] پیشین برمی‌گردید و زیان می‌کنید، [[کافران]] فرمانروای شما نیستند، بلکه این خداست که فرمانروای شماست و او [[بهترین]] [[یاوران]] است"
* اینکه [[کافران]] را [[اطاعت]] نکنید، بلکه [[خدا]] فرمانروای شماست، مفید [[حصر]] [[فرمانروایی]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] است.
* از سوی دیگر، از جمله {{متن قرآن|وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ}} استفاده تعلیل می‌شود؛ یعنی علت و [[دلیل]] اینکه شما را از [[اطاعت]] [[فرمانروایان]] [[کافر]] باز می‌داریم و به [[اطاعت خدا]] فرا می‌خوانیم، این است که [[خدا]] [[بهترین]] [[یاور]] است. بنابراین، او [[بهترین]] [[مولی]] است؛ زیرا عمدهترین [[انگیزه]] [[اطاعت]] از [[فرمانروایان]]، نیاز به کمک آنها در حل [[مشکلات]] و تأمین خواسته‌هاست و از آنجا که [[خداوند]] [[بهترین]] [[یاوری]] است که می‌توان به [[یاوری]] او [[اعتماد]] نمود، پس هم او [[بهترین]] [[مولی]] و [[بهترین]] [[فرمانروا]] و [[حاکم]] است. بنابراین، جمله {{متن قرآن|وَهُوَ خَيْرُ النَّاصِرِينَ}} نیز می‌تواند قرینه دیگری بر [[حصر]] مولویت و [[فرمانروایی]] در ذات [[اقدس]] حق تعالی باشد.
* '''[[آیه]] هشتم:'''
* از [[آیات ولایت]] که بر انحصار [[حق حاکمیت]] در [[خدای متعال]] دلالت دارد، [[آیه]] شصت و دوم [[سوره انعام]] است. [[خدای متعال]] می‌فرماید: {{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ أَلَا لَهُ الْحُكْمُ وَهُوَ أَسْرَعُ الْحَاسِبِينَ}}<ref>«سپس آنان را به سوی مولای حق آنان بازگرداندند، همانا حکم تنها از آنِ اوست و او سریع‌ترین حسابرس است» سوره انعام، آیه ۶۲.</ref>.
* نظیر این [[آیه]]، [[آیه]] سی‌ام [[سوره یونس]] است: {{متن قرآن|وَرُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}}<ref>«بازگردانده شدند به سوی خداوند مولای حقّ آنان و تباه شد آنچه - از مولایانی که - به افتراء و دروغ می‌پذیرفتند» سوره یونس، آیه ۳۰.</ref>.
* در [[آیه]] شصت و دوم [[سوره انعام]] - [[آیه]] نخستین - [[خدای متعال]] خود را به عنوان مولای [[حق]] معرفی می‌کند و سپس تأکید می‌فرماید که [[حکم]]، تنها از آنِ اوست. این [[آیه]] به روشنی بر [[حصر حاکمیت]] و مولویت [[مُلک]] و [[فرمانروایی]] در ذات [[اقدس]] حقتعالی دلالت دارد.
* برای توضیح وجه دلالت، ابتدا به دلالت واژه "مولا" در [[آیه]] فوق بر معنای [[حاکم]] و [[فرمانروا]] می‌پردازیم و سپس به دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] این مولویت در ذات حق تعالی اشاره می‌کنیم:
* مطلب اول: واژه "مولا" در این [[آیه]]، به قرائن و شواهد ذیل بر مولای در [[اطاعت]] و [[فرمانروایی]] دلالت دارد، نه [[مولی]] به معانی دیگر.
* قرینه اول: وصف مولا به "[[حق]]" [[دلیل]] بر آن است که مولا به معنای مولای در [[اطاعت]] و [[حکم]] و [[فرمان]] است؛ زیرا سایر معانی مولا مربوط به [[شئون تکوینی]] است؛ نظیر: "مُنعم" یا "[[نصیر]]" یا "مُحب" و امثال آنها؛ در حالی که وصف "[[حق]]"، ظاهر در [[شأن]] [[تشریعی]] است که [[حق و باطل]] دارد. لهذا وصف "مولا" به صفت "[[حق]]"، واژه مولا را ظاهر در مولویت [[تشریعی]] که همان مولویت در امر و [[فرمان]] است، می‌کند.
* قرینه دوم: جمله بعد از جمله {{متن قرآن|مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}} است؛ یعنی جمله {{متن قرآن|لَهُ الْحُكْمُ}} که خود صراحت در [[حصر]] [[حکومت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] دارد و قرینه روشنی است بر اینکه واژه مولا در جمله {{متن قرآن|مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}} به معنای مولویت [[ملک]] و [[فرمان]] و [[حکم]] است.
* قرینه سوم: عبارت {{متن قرآن|وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ}}<ref>«و اوست که بر بندگان خویش تسلط و برتری دارد» سوره انعام، آیه ۱۸.</ref> در [[آیه]] قبل است؛ زیرا وصف "قاهریت" [[خداوند]] با مولویت به معنای [[مُلک]] و [[فرمانروایی]] و [[حکومت]] سازگار است و با سایر معانی "مولا" سازگار نیست.
* قرینه چهارم: به طور کلّی [[سیاق]] مجموعه [[آیات]] پیش و پس این [[آیه]] بر وصف ذات باری‌ تعالی به اوصافی نظیر: [[قدرت]] و [[حکم]] و قاهریت و [[حصر]] آنها در [[ذات مقدس]] [[حق]](جل اسمه)، دلالت روشنی بر [[اراده]] معنای مولویت [[مُلک]] و [[حکومت]] از واژه "[[مولی]]" در [[آیه]] مورد بحث است.
* در [[آیه]] پنجاه و هفتم [[سوره انعام]]، یعنی پنج [[آیه]] پیش از [[آیه]] مورد بحث، [[خدای متعال]] می‌فرماید:{{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ}}<ref>«بگو: "من دلیل روشنى از پروردگارم دارم؛ ولى شما آن را تکذیب کرده‌اید. آنچه شما (از عذاب الهى) درباره آن شتاب مى‌کنید در اختیار من نیست. حکم و فرمان، تنها ازآن خداست! حق را از باطل جدا مى‌کند؛ و او بهترین جدا کننده (حق از باطل) است"» سوره انعام، آیه ۵۷.</ref>.
* در این [[آیه]] به صراحت، [[حاکمیت]] منحصر به [[فرد]] [[خدای متعال]] مطرح شده و در [[آیات]] بعد نیز که به [[احاطه علمی]] [[خداوند]] اشاره دارد، بر [[حصر حاکمیت]] در [[ذات خدای متعال]] - به [[دلیل]] اختصاص وصف [[احاطه علمی]] به [[شئون]] موجودات به ذات [[اقدس]] [[حق]] - تأکید شده است.
* در [[آیات]] بعد از [[آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}} نیز که [[سلطه]] [[خداوند]] بر سراسر [[جهان]] و احاطه [[قدرت الهی]] بر همه اشیاء و انحصار این احاطه در [[سلطه]] و [[اقتدار]] در ذات حق تعالی و نیز مسئله انحصار [[برقراری امنیت]] در سراسر [[جهان]] در [[ذات خداوند]] مطرح گردیده است، به [[دلیل]] دیگری بر [[حصر حاکمیت]] و [[فرمانروایی]] در [[ذات اقدس خداوند]] اشاره شده است.
* [[آیات]] بعد از [[آیه]] مذکور چنین است: {{متن قرآن|قُلْ مَنْ يُنَجِّيكُمْ مِنْ ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعًا وَخُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَانَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ * قُلِ اللَّهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَمِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ أَنْتُمْ تُشْرِكُونَ * قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ}}<ref>«بگو: "چه کسى شما را از تاریکی‌هاى صحرا و دریا رهایى مى‌بخشد؟! در حالى که او را با حالت تضرع (و آشکارا) و در پنهانى مى‌خوانید؛ (و مى‌گویید:) اگر از این (خطرات و تاریکى‌ها) ما را رهایى بخشد، از شکرگزاران خواهیم بود" * بگو: "خداوند شما را از اینها، و از هر مشکل و اندوهى، نجات مى‌دهد؛ بازهم شما براى او همتا قرار مى‌دهید. (و راه کفر مى‌پویید)" * بگو: "او قادر است که از فرازتان یا از زیر پاى شما، عذابى بر شما بفرستد؛ یا بصورت دسته‌هاى پراکنده شما را روی در روی هم قرار دهد؛ و طعم جنگ (و اختلاف) را به هر یک از شما به وسیله دیگرى بچشاند" ببین چگونه آیات گوناگون را (براى آنها) شرح مى‌دهیم؛ شاید بفهمند (و بازگردند)» سوره انعام، آیه ۶۳-۶۵.</ref>.
* مطلب دوم: از آنچه درباره قرائن دلالت واژه "[[مولی]]" بر مولویت به معنای [[فرمانروایی]] و [[حکومت]] گفتیم، ضمناً مسئله دلالت [[آیه]] مورد بحث بر [[حصر]] مولویت به این معنا در [[ذات اقدس خداوند]] نیز معلوم شد؛ زیرا:
# جمله {{متن قرآن|أَلَا لَهُ الْحُكْمُ}} که خود مستقلاً بر [[حصر حاکمیت]] در ذات [[اقدس]] [[حق]] دلالت دارد و به منزله عطف بیان بر [[آیه]] مورد بحث است، موجب دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] مولویت در ذات [[اقدس]] [[حق]] می‌شود.
# [[سیاق آیات]] که همگی بر [[حصر حاکمیت]] از یک سو و قاهریت از سوی دیگر و [[احاطه علمی]] و احاطه [[سلطه]] و [[اقتدار]] و همچنین [[اختیار]] و [[سلطه]] [[امنیتی]] در [[ذات خداوند]](عزوجل)، دلالت دارند، موجب دلالت قطعی جمله {{متن قرآن|مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}} بر [[حصر]] این مولویت [[حق]] در [[ذات اقدس خداوند]] بزرگ می‌شود.
# به مقتضای [[آیه کریمه]] دوم که همین جمله در آن آمده با این اضافه: {{متن قرآن|وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}} که به معنای آن است که ادّعای مولویت هر مولای دیگر [[افتراء]] است و نیز به مقتضای {{متن قرآن|فَمَاذَا بَعْدَ الْحَقِّ إِلَّا الضَّلَالُ}}<ref>«پس از حق جز گمراهی چه چیزی وجود دارد؟» سوره یونس، آیه ۳۲.</ref> وصف "[[مولی]]" به صفت "[[حق]]" [[دلیل]] بر باطل بودن هر مولای دیگر و قرینه و [[دلیل]] دیگری بر [[حصر]] مولویت [[فرمانروایی]] در [[ذات خدای متعال]] می‌باشد.
* بنابراین، دلالت [[آیه کریمه]] شصت و دوم [[سوره انعام]] بر [[حصر]] مولویت [[طاعت]] و [[فرمانروایی]] و [[حاکمیت]] در ذات [[اقدس]] حق تعالی دلالتی تام است و جای هیچگونه ابهام و خدشه‌ای در این دلالت وجود ندارد.
* اما [[آیه]] دیگر، یعنی [[آیه]] سیام [[سوره یونس]]: {{متن قرآن|هُنَالِكَ تَبْلُو كُلُّ نَفْسٍ مَا أَسْلَفَتْ وَرُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}}<ref>«در آنجا، هرکس عملى را که قبلاً انجام داده است، مى‌آزماید. و همگى به سوى خداوند یگانه که مولا و سرپرست حقیقى آنهاست بازگردانده مى‌شوند؛ و چیزهایى را که به دروغ همتاى خدا قرارداده بودند، از نظرشان گم و نابود مى‌شوند» سوره یونس، آیه ۳۰.</ref>.
* دلالت واژه "[[مولی]]" در این [[آیه]] به مقتضای [[سیاق آیات]] پیش و پس، به خصوص [[آیه]] بعد از این [[آیه]] که متضمن [[حصر]] [[تدبیر امر]] در [[خدای متعال]] است {{متن قرآن|وَمَنْ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ فَسَيَقُولُونَ اللَّهُ فَقُلْ أَفَلَا تَتَّقُونَ}}<ref>«چه کسی تدبیر امر می‌کند؟ خواهند گفت: "خدا" پس بگو: آیا پرهیزگاری پیشه نمی‌کنید؟!» سوره یونس، آیه ۳۱.</ref> بر [[اراده]] معنای مولویت [[فرمانروایی]] و [[حکومت]] بسیار روشن است و دلالتش بر [[حصر]] مولویت به این معنا به اقتضای ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ}} نیز روشن است؛ زیرا در این جمله هر مولایی بهجز [[خدا]] به قرینه مقابله، مصداق "ما یفترون" به شمار آمده است.
* '''[[آیه]] نهم:'''
* از [[آیات]] متضمن واژه "[[ولایت]]" یا مشتقات آن، که بر [[حصر حاکمیت]] در [[خدای متعال]] دلالت دارد، [[آیه]] سوم از [[آیات]] [[سوره اعراف]] است: {{متن قرآن|اتَّبِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«از چیزى که از جانب پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروى کنید. و از اولیاء و معبودهاى دیگر جز او، پیروى نکنید. هر چند کمتر متذکّر مى‌شوید» سوره اعراف، آیه ۳.</ref>.
* برای [[تبیین]] دلالت این [[آیه]] نیز باید دو مطلب را مورد بحث قرار داد:
# دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] در ذات باری‌تعالی؛
# دلالت [[آیه]] و قرائن محیط به آن بر [[اراده]] [[ولایت]] به معنای [[حاکمیت]] و [[حق]] [[امر و نهی]].
* اما مطلب اول: یعنی دلالت [[آیه]] بر [[حصر]] [[ولایت]] در ذات باری‌تعالی، در دلالت بر [[حصر]] همین اندازه کافی است که [[آیه]] به‌صراحت بر [[نهی]] از اتّباع اولیایی جز [[خدا]] دلالت دارد: {{متن قرآن|وَلَا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ}}.
* در [[آیه]] فوق پس از امر به اتّباع آنچه بر [[رسول خدا]] {{صل}} نازل شده است - که بالالتزام دلالت بر [[ولایت]] [[رسول خدا]] {{صل}} دارد - از اتّباع هرگونه "ولی" جز [[خدا]] [[نهی]] شده است، که به معنای آن است که آن "ولی" که اتّباعش [[واجب]] است و اتّباع جز او جایز نیست، تنها [[خدای متعال]] است.
* اما مطلب دوم: در خود [[آیه]] و نیز در [[آیات]] پیش و پس از آن، قرائن و شواهد بسیاری وجود دارد که هرگونه احتمالی را در معنای "ولی" در [[آیه]] جز [[ولایت]] به معنای [[حاکمیت]] و [[حقّ]] [[امر و نهی]] که [[وجوب اطاعت]] را در پی دارد، [[نفی]] می‌کند و معنای [[حاکم]] و آمر [[مطاع]] را در واژه "[[اولیاء]]" که جمع [[ولیّ]] است، در [[آیه]] متعین می‌کند. در ذیل به تعدادی از این قرائن و شواهد اشاره می‌کنیم:
# در [[آیه]]، [[امر]] به اتّباع {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ}} و سپس [[نهی]] از اتّباع [[ولیّ]] دیگری جز {{متن قرآن|رَبِّكُمْ}} آمده است. این [[امر و نهی]] معلوم می‌کند که مراد از "[[اولیاء]]" جمع [[ولیّ]] به معنای "من یجب اتّباعه" است. [[وجوب]] اتّباع به معنای [[وجوب اطاعت]] [[امر و نهی]] است. بنابراین، مراد از [[ولیّ]]، صاحب قدرتی است که [[اطاعت]] او [[واجب]] است که همان [[حاکم]] و [[سلطان]] است، بلکه می‌توان گفت: [[وجوب]] [[تبعیت]] مطلق، متضمن [[وجوب]] عملی ساختن مطلق مراد متبوع است اگر چه در [[مقام]] بیان و [[ظهور]]، به شکل [[امر و نهی]] جلوه نکرده باشد که مقتضای [[ولایت]] به معنای "[[مُلک]]" نیز همین است؛ زیرا آن کس که [[مقام]] [[مُلک]] [[حقیقی]] دارد [[حقّ]] اطاعتش مطلق است و متوقف بر اظهار و بیان نیست.
# در [[آیه]] پیش از این [[آیه]]، إنزال کتاب بر سینه [[رسول اکرم]] {{صل}} به منظور "إنذار" اعلام گردیده است و [[انذار]] در جایی صادق است که [[عقاب]] و کیفری باشد. بنابراین، باید [[امر و نهی]] واجب‌ الطاعه‌ای باشد که تخلّف از آن موجب [[عقاب]] و [[کیفر]] باشد. این [[آیه]] قرینه بر آن است که در [[آیه]] بعد {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ}} همان [[اوامر و نواهی]] و [[دستورات]] واجب الطاعه خداست که اتّباع و [[اطاعت]] آنها [[واجب]] است. بنابراین، [[ولیّ]] [[حقیقی]] که در این دو [[آیه]] اشاره به [[امر و نهی]] واجب ‌الاطاعه او شده است، [[خدای متعال]] است و مقصود از "ولی" در کلمه [[اولیاء]] که از اتّباع آنها [[نهی]] شده است، [[ولیّ]] به معنای [[سلطان]] و [[حاکم]] است که برای خود، [[حق اطاعت]] ادّعا می‌کند و [[امر و نهی]] خود را بر دیگران نافذ و واجب‌الاتّباع می‌داند.
# [[آیات]] پس از این [[آیه]] نیز همگی در بیان آثار و تبعات ناشی از [[نافرمانی]] [[دستورات]] "[[ولیّ]] [[مطاع]]"، یعنی [[خدای متعال]] است.
* ابتدا به آثار و تبعات [[دنیوی]] [[نافرمانی]] [[امر]] [[خدا]] اشاره شده است: {{متن قرآن|وَكَمْ مِنْ قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا فَجَاءَهَا بَأْسُنَا بَيَاتًا أَوْ هُمْ قَائِلُونَ * فَمَا كَانَ دَعْوَاهُمْ إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا إِلَّا أَنْ قَالُوا إِنَّا كُنَّا ظَالِمِينَ}}<ref>«چه بسیار شهرها و آبادی‌ها که آنها را (بر اثر گناه فراوانشان) هلاک کردیم؛ و عذاب ما شب هنگام، یا در روز هنگامى که استراحت کرده بودند، به سراغشان آمد. * و در آن موقع که عذاب ما به سراغ آنها آمد، سخنى نداشتند جز اینکه گفتند: "ما ستمکار بودیم"» سوره اعراف، آیه ۴-۵.</ref>.
* سپس به [[عاقبت]] کار [[نافرمانی]] [[جوامع]] و سؤال و [[عقاب]] و [[ثواب]] [[اخروی]] مترتب بر [[نافرمانی]] یا [[فرمانبرداری]] آنان اشاره شده است: {{متن قرآن|فَلَنَسْأَلَنَّ الَّذِينَ أُرْسِلَ إِلَيْهِمْ وَلَنَسْأَلَنَّ الْمُرْسَلِينَ * فَلَنَقُصَّنَّ عَلَيْهِمْ بِعِلْمٍ وَمَا كُنَّا غَائِبِينَ * وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ * وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ بِمَا كَانُوا بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ}}<ref>«به یقین، (هم) از کسانى که پیامبران به سوى آنها فرستاده شدند سؤال خواهیم کرد؛ و(هم) از پیامبران سؤال مى‌کنیم. * و مسلّماً (اعمالشان را) با علم (خود) براى آنان شرح خواهیم داد؛ و ما هرگز غایب نبودیم (بلکه همه جا ناظر اعمال بندگان هستیم). * وزن کردن (اعمال، و سنجش ارزش آنها) در آن روز، حق است. کسانى که کفّه‌هاى (عملِ) آنها سنگین است، تنها آنان رستگارند * و کسانى که کفّه‌هاى (عملِ) آنها سبک است، افرادى هستند که سرمایه وجود خود را، به سبب ظلم و ستمى که نسبت به آیات ما روا مى‌داشتند، از دست داده‌اند» سوره اعراف، آیه ۶-۹.</ref>.
* بلکه [[حقیقت]] این است که همه [[آیات]] [[سوره اعراف]] تا آخر [[سوره]] پیرامون همین مسئله "[[ولایت الهی]]" به معنای [[حاکمیت]] و [[سلطنت]] [[خدا]] و آثار و نتایج [[پیروی]] و [[تسلیم]] نسبت به آن، یا آثار و نتایج [[سرکشی]] و [[طغیان]] بر آن است. در [[آیات]] بیست و هفتم تا سیام این [[سوره]]، پس از بیان داستان [[آدم]] و [[حوا]] و چگونگی [[نافرمانی]] آنان چنین آمده است: {{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ * وَإِذَا فَعَلُواْ فَاحِشَةً قَالُواْ وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لاَ يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاء أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ * قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُواْ وُجُوهَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ * فَرِيقًا هَدَى وَفَرِيقًا حَقَّ عَلَيْهِمُ الضَّلالَةُ إِنَّهُمُ اتَّخَذُوا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاء مِن دُونِ اللَّهِ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ}}<ref>«اى فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد، آن گونه که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون کرد، و لباسشان را از تنشان بیرون ساخت تا عورتشان را به آنها نشان دهد. چه اینکه او و طایفه‌اش شما را مى‌بینند از جایى که شما آنها را نمى‌بینید؛ (امّا بدانید) ما شیاطین را اولیاى کسانى قرار دادیم که ایمان نمى‌آورند * و هنگامى که کار زشتى انجام مى‌دهند مى‌گویند: "پدران خود را بر این (عمل) یافتیم؛ و خداوند ما را به آن فرمان داده است" بگو: "خداوند (هرگز) به کار زشت فرمان نمى‌دهد. آیا چیزى به خدا نسبت مى‌دهید که نمى‌دانید؟! * بگو: "پروردگارم امر به عدالت کرده است؛ و روى خویش را در هر مسجد (و به هنگام عبادت) به سوى او کنید؛ و او را بخوانید، و دین (خود) را براى او خالص کنید. (و بدانید) همان گونه که در آغاز شما را آفرید، (بار دیگر در رستاخیز) باز مى‌گردید". * جمعى را هدایت کرده؛ و جمعى (که شایستگى نداشته‌اند) گمراهى بر آنها مسلّم شده است. آنها (کسانى هستند که) شیاطین را به جاى خداوند، اولیاى خود انتخاب کردند؛ و گمان مى‌کنند هدایت یافته‌اند» سوره اعراف، آیه ۲۷-۳۰.</ref>.
* در این [[آیات]]، به کسانی اشاره شده است که از "[[ولایت]] و [[حاکمیت]] [[خداوند]]" [[سرپیچی]] می‌کنند و بر این نکته پافشاری شده که اینان با [[خروج]] از [[فرمانروایی]] و [[حاکمیت خدا]]، خود را در [[اختیار]] [[فرمانروایی]] [[شیاطین]] قرار داده و [[ولایت]] [[شیاطین]] را پذیرفته‌اند.
* این مطلب بیان حقیقتی بسیار مهم در رابطه با [[زندگی]] انسان‌هاست که [[آدمی]] در هر صورت با [[پذیرش ولایت]] و حاکمیتی [[زندگی]] می‌کند و در چارچوب آن [[ولایت]] و [[سلطنت]] [[رفتار]] خود را [[انتخاب]] می‌کند و [[سرنوشت]] خود را رقم می‌زند.
* هر [[انسانی]] در [[زندگی]] خود در برابر دو نوع "[[ولایت]] و [[حاکمیت]]" قرار دارد و راه سومی وجود ندارد: یا [[ولایت]] و [[حاکمیت خدا]] را می‌پذیرد که در این صورت، راه [[رستگاری]] و [[پیروزی]] را [[برگزیده]] و [[سرنوشت]] سعادتمندان‌های برای خود [[انتخاب]] کرده است، یا آنکه به [[ولایت شیطان]] و [[شیاطین]] می‌پیوندد که در این صورت، راه [[گمراهی]] و [[فساد]] و [[بدبختی]] را پیموده و [[سرنوشت]] سیاه و شقاوتمندی را برای خود [[انتخاب]] کرده است. همه [[آیات]] [[سوره اعراف]] در [[تبیین]] این دو راه و آثار و نتایج و ابعاد و خصوصیات مربوط به آنها وارد شده تا آنجا که می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ عِبَادٌ أَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَجِيبُوا لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ * أَلَهُمْ أَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ أَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِهَا أَمْ لَهُمْ آذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ * وَالَّذِينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لَا يَسْتَطِيعُونَ نَصْرَكُمْ وَلَا أَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ}}<ref>«کسانى را که غیر از خدا مى‌خوانید (و اطاعت مى‌کنید)، بندگانى همچون خود شما هستند؛ آنها را بخوانید، و اگر راست مى‌گویید باید به شما پاسخ دهند (و تقاضایتان را برآورند!) * آیا پاهایى دارند که با آن راه بروند؟! (پای آنها تنها به دستور خدا در اختیار آنهاست و در حقیقت اختیار پا و دست و چشم و گوش خود را نیز ندارند) یا دست‌هایى دارند که با آن چیزى را بگیرند (و کارى انجام دهند)؟! یا چشمانى دارند که با آن ببینند؟! یا گوش‌هایى دارند که با آن بشنوند؟! (نه، هرگز، چنین نیست) بگو: شریکانتان را (و فرمانروایانی که همتاى خدا قرار داده‌اید) بخوانید، و براى من توطئه کنید، و لحظه‌اى مهلتم ندهید (تا بدانید کارى از آنها ساخته نیست)! * ولیّ و سرپرست من، خدایى است که این کتاب را نازل کرده؛ و او صالحان را سرپرستى مى‌کند * و کسانى را که جز او مى‌خوانید، نمى‌توانند یاریتان کنند، و نه (حتّى) خودشان را یارى دهند» سوره اعراف، آیه ۱۹۴-۱۹۷.</ref>.
* در این [[آیات]]، به عنوان نتیجه حقایق و بیناتی که در این [[سوره]] در رابطه با مسئله [[ولایت]] و [[سلطنت الهی]] بیان شده به این مطلب اشاره شده است که [[سلاطین]] و [[حکّام]] و آمران و ناهیانی که بدون [[اذن خدا]] و بدون [[تعیین]] و [[نصب الهی]] به [[پادشاهی]] و [[فرمانروایی]] پذیرفته می‌شوند، [[اختیار]] اعضاء و جوارح خود را نیز ندارند، تا چه رسد که اختیاردار دیگران شوند، و تنها [[فرمانروایی]] که [[سلطنت]] و [[قدرت]] [[حقیقی]] از آن او و در دست [[حکمت]] اوست، [[خدای متعال]] است، و لهذا فرمود: {{متن قرآن|إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«همانا تنها ولیّ و فرمانروای من، خدایی است که کتاب (همان کتابی که در آغاز سوره به آن اشاره شد، یعنی قرآن که کتاب امر و نهی و قانون و دستور است) را نازل کرده است، و هم اوست که فرمانروایی و سرپرستی صالحان را عهده‌دار است» سوره اعراف، آیه ۱۹۶.</ref><ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.


== معانی [[ولایت]] در [[قرآن]] ==
[[راغب اصفهانی]] در مفردات گفته است "قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگری به نحوی که فاصله در کار نباشد را ولایه می‌گویند، به همین مناسبت طبعاً این کلمه دربارۀ [[قرب]] و نزدیکی به کار رفته است اعم از [[قرب]] مکانی و قرب معنوی و باز به همین مناسبت دربارۀ [[دوستی]]، [[یاری]] و معانی دیگری استعمال شده است چون در همۀ اینها نوعی مباشرت و اتصال وجود دارد". راغب اصفهانی راجع به کلمۀ "ولایت" از نظر استعمال می‌گوید: "ولایت به کسر واو به معنای [[نصرت]] است و اما وَلایت به فتح واو به معنای تصدی و صاحب اختیاری یک کار است و گفته شده است که معنای هر دو یکی است و [[حقیقت]] آنها، همان تصدی و صاحب اختیاری است"<ref>مفردات، ج۱، ص۸۸۵.</ref>.
* کلمه "[[ولی]]" در [[قرآن مجید]] با مشتقات مختلف آن، ٢٣٣ بار به کار رفته است و از کلمات پُر استعمال محسوب می‌شود. از این تعداد ۱٢٣ مرتبه به صورت اسم و ۱۱٠ مرتبه به صورت فعل در [[قرآن]] به کار رفته است<ref>به عنوان مثال می‌توان از فعل "تولّی" یادآور شد که دارای دو معنای متفاوت مَحبت و اعراض کردن است؛ معنای مَحبت مانند آیه شریفه: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ}} («و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است» سوره مائده، آیه ۵۱)؛ و اما درباره معنای اعراض، برخی از اهل لغت نوشته‌اند: "آن معنا"، در صورتی است که با حرف "عن" متعدی شده باشد که گاهی در آیه، لفظ‍ آن مذکور است؛ مانند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا الله وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ}} («ای مؤمنان! از خداوند و پیامبر او فرمان برید و در حالی که سخن او را می‌شنوید از او رو مگردانید» سوره انفال، آیه ۲۰)؛ و گاهی آن حرف، در تقدیر است؛ مانند: {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ الله عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ}} («و اگر رو بگردانند، خداوند به (کار) تبهکاران، داناست» سوره آل عمران، آیه ۶۳)؛ مفردات راغب، ص۸۸۶، کلمه ولی.</ref>.
* اما کلمه "[[ولایت]]"، فقط‍ دو بار در [[قرآن مجید]] استعمال شده است<ref>بنابر قرائت بعضی، در هر دو مورد آن، به صورت فتح "واو" است، پس ولایت با کسر "واو"، بنا بر آن قرائت، اصلاً در [[قرآن]] نیامده است و بنابر جواز هر دو وجه که بعضی قائل به آن هستند، با کسر "واو" نیز در قرآن آمده است؛ لذا برخی از اهل لغت نوشته‌اند: {{متن قرآن|مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}} («شما را با آنان هیچ پیوندی نیست» سوره انفال، آیه ۷۲) با فتح "واو" و نیز با کسر آن، قرائت شده است؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۱؛ ما اتفق لفظه و اختلف معناه، ص۴۷۱.</ref>: {{متن قرآن|هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا}}<ref>«آنجا، سروری از آن خداوند راستین است، او در پاداش دادن نیکوتر و در بخشیدن بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۴.</ref>؛ [[ولایت]] در [[آیه شریفه]] به معنای [[سلطنت]] و [[مالکیت]] است، یعنی در آن روز [[قدرت]] و [[سلطه]] مطلق [[الهی]] [[ظهور]] می‌کند و همگی تحت [[ولایت خدا]] در می‌آیند و به او [[ایمان]] می‌آورند و از آنچه در [[دنیا]] می‌پرستیده‌اند، [[بیزاری]] می‌جویند.
*{{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّی يُهَاجِرُوا}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند» سوره انفال، آیه ۷۲.</ref>؛ [[ولایت]] در [[آیه شریفه]] به معنای [[نصرت]] است.
* در بعضی موارد در [[قرآن]]، کلماتی آمده که دارای مفادّ بحث [[ولایت]] است، بدون اینکه کلمه ولی یا مشتقات آن استعمال شده باشد؛ ان شاء [[الله]] به برخی از موارد آن، در انواع کاربردهای [[ولایت]] اشاره خواهد شد.
* بر اساس موارد استعمال [[قرآنی]] مراد از [[ولایت]]، نحوه‌ای نزدیکی بدون فاصله بین دو شیء است که نوعی رابطه بین آن دو برقرار باشد؛ گاهی رابطه بین دو طرف مساوی است و گاهی [[مخالف]] همدیگر؛ بدین معنا که گاهی یک چیز با دیگری همان رابطه را دارد که آن دیگری با او دارد، مانند [[اخوّت]]. و گاهی رابطه‌ای که یک طرف با دیگری دارد، غیر از رابطه‌ای است که طرف مقابل با او دارد، مثل [[ابوّت]]. اولی را - که رابطه طرفینی، تأثیر و تأثّر متقابل و مساوی است رابطه [[دوستی]] و مَحبت، [[نصرت]]، [[یاری]] و اعانت و امثال آن می‌نامند که در برخی موارد مفید و دارای آثار مثبت و سازنده است و در بعضی موارد دیگر غیر مفید و دارای آثار منفی و عواقب [[سوء]]؛ چنان که دومی - که تأثیر و تأثّر در آن یک جانبه است رابطه [[سرپرستی]]، [[رهبری]] و تدبیری می‌گویند.
* رابطه‌ای که افراد [[جامعه]] و هم‌مسلکان با هم دارند، از سنخ اول است و رابطه [[خدای متعال]] با مخلوقات خود از سنخ قِسم دوم است؛ البته [[خدای متعال]] آن قِسم دوم رابطه را، [[قدرت]] و [[توانایی]] [[سرپرستی]] و [[تدبیر]] را برای خلفای خود [[جعل]] کرده است تا با آن [[ولایت]]، عهده‌دار [[تدبیر امور]] بندگانش که مورد [[رحمت]] خاص او هستند، بشوند و برای [[امتحان]] و تحقق [[اختیار]] آنان، در [[شیطان]] نیز [[قدرت]] و [[توانایی]] [[سلطه]] و [[تدبیر]] منفی قرار داده است.
* بنابراین، مراد از معنای جامع [[ولایت]]، [[قرب]] و نزدیکی است که به صورت‌های گوناگونی مطرح شده؛ و آن [[قرب]]، یا [[قرب]] [[حسی]] است، مثل نزدیک و قریب هم بودن دو چیز بدون فاصله [[اجنبی]] و شخص ثالث؛ یا [[قرب]] [[معنوی]] و غیر [[حسی]] است، مثل [[قرب]] [[دینی]]، [[قرب]] [[خویشاوندی]]، [[قرب]] [[اعتقادی]]، [[قرب]] [[دوستی]]، [[یاری]] و [[نصرت]]، [[قرب]] تدبیری و [[سلطنت]] و....
* در [[قرآن کریم]] در بیش‌تر موارد، از نوع دوم که همان [[قرب]] غیرحسی و [[معنوی]] است، استعمال شده است، که در ذیل عنوان بعدی، (انواع کاربردهای [[ولایت]] در [[قرآن]]) به آن معانی اشاره خواهد شد.
* برخی [[مفسران]] نوشته‌اند: "مُحصَّل و نتیجه معنای [[ولایت]] در موارد استعمال آن، عبارت است از یک نحو [[قدرت]] و نزدیکی که موجب نوعی از [[حقّ]] [[تصرف]] و [[مالکیت]] [[تدبیر]] می‌شود"<ref>المیزان، ج۶، ص۱۰.</ref>.<ref>[[عبدالله حق‌جو|حق‌جو، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص:۳۶-۳۸.</ref>


== کاربری‌های لغوی قرآن ==
در میان لغت‌شناسان، ابن [[فارس]] و [[زمخشری]] بر این مطلب تأکید کرده‌اند که ریشه این واژه، “ولی” به سکون لام است و تمامی معانی این ماده به معنای [[قرب]] و نزدیکی است و ابن [[فارس]] پس از آن، معانی ای همچون [[ناصر]]، [[دوست]]، پسرعمو، [[همسایه]] و [[عبد]] را برای آن برشمرده است<ref>احمد بن زکریا بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۴۱؛ محمود زمخشری، اساس البلاغة، ص۵۰۹.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان]]، ص ۱۵۶؛ [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۵۶- ۱۵۸.</ref>
[[وِلایت]]، [[وَلایت]]، ولی، [[مولی]] و... همه از مادۀ "و، ل، ی"، اشتقاق یافته‌اند. [[راغب اصفهانی]] در مفردات گفته است "قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگری به نحوی که فاصله در کار نباشد را ولایه می‌گویند، به همین مناسبت طبعاً این کلمه دربارۀ [[قرب]] و نزدیکی به کار رفته است اعم از [[قرب]] مکانی و [[قرب]] [[معنوی]] و باز به همین مناسبت دربارۀ [[دوستی]]، [[یاری]] و معانی دیگری استعمال شده است چون در همۀ اینها نوعی مباشرت و اتصال وجود دارد".


[[راغب اصفهانی]] راجع به کلمۀ "ولایت" از نظر استعمال می‌گوید: "ولایت به کسر واو به معنای [[نصرت]] است و اما [[وَلایت]] به [[فتح]] واو به معنای [[تصدی]] و صاحب اختیاری یک کار است و گفته شده است که معنای هر دو یکی است و [[حقیقت]] آنها، همان [[تصدی]] و صاحب اختیاری است"<ref>مفردات، ج۱، ص۸۸۵.</ref>.
تفلیسی [[معتقد]] است واژۀ "ولی" در [[قرآن]] به شش معنی آمده است:
 
[[تفلیسی]] [[معتقد]] است که واژۀ "ولی" در [[قرآن]] به شش معنی آمده است:
# [[فرزند]]: {{متن قرآن|فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا}}<ref>«بنابراین از نزد خویش به من وارثی ببخش!» سوره مریم، آیه ۵.</ref> یعنی ولداً.
# [[فرزند]]: {{متن قرآن|فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا}}<ref>«بنابراین از نزد خویش به من وارثی ببخش!» سوره مریم، آیه ۵.</ref> یعنی ولداً.
# [[یار]]: {{متن قرآن|وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ}}<ref>«و نه او را از سر زبونی، سرپرستی است» سوره اسراء، آیه ۱۱۱.</ref> یعنی {{عربی|و لم یکن صاحب ینتصر به من ذل اصابه}} و نیز {{متن قرآن|ومن یضلل فلن تجد له ولیا مرشدا}}<ref>کهف: ۱۷ و هرکه را در گمراهی وانهد، پس هیچ سرپرست راهنمایی برای او نخواهی یافت.</ref> یعنی {{عربی|صاحب مرشداً}}.
# یار: {{متن قرآن|وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ}}<ref>«و نه او را از سر زبونی، سرپرستی است» سوره اسراء، آیه ۱۱۱.</ref> یعنی {{عربی|و لم یکن صاحب ینتصر به من ذل اصابه}} و نیز {{متن قرآن|ومن یضلل فلن تجد له ولیا مرشدا}}<ref>کهف: ۱۷ و هرکه را در گمراهی وانهد، پس هیچ سرپرست راهنمایی برای او نخواهی یافت.</ref> یعنی {{عربی|صاحب مرشداً}}.
# [[خویشاوند]]: {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«و جز خداوند یار و یاوری ندارید» سوره بقره، آیه ۱۰۷.</ref> یعنی {{عربی|من قریب ینفعکم ولا ناصر ینصرکم}}.
# [[خویشاوند]]: {{متن قرآن|وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«و جز خداوند یار و یاوری ندارید» سوره بقره، آیه ۱۰۷.</ref> یعنی {{عربی|من قریب ینفعکم ولا ناصر ینصرکم}}.
# [[پروردگار]]: {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}}<ref>«بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref> یعنی {{عربی|أتخذ رباً}} و نیز {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است» سوره شوری، آیه ۹.</ref> یعنی {{عربی|هو الرب}} از این معنی در [[قرآن]] بسیار است.
# [[پروردگار]]: {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}}<ref>«بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref> یعنی {{عربی|أتخذ رباً}} و نیز {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است» سوره شوری، آیه ۹.</ref> یعنی {{عربی|هو الرب}} از این معنی در [[قرآن]] بسیار است.
# ولی به معنای [[خدا]] و جمعش [[اولیاء]] است به معنای [[خدایان]]: {{متن قرآن|مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ}}<ref>«داستان کسانی که به جای خداوند سرورانی (به پرستش) گزیدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۱.</ref> یعنی {{عربی|الالهه}}.
# ولی به معنای [[خدا]] و جمعش [[اولیاء]] است به معنای خدایان: {{متن قرآن|مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ}}<ref>«داستان کسانی که به جای خداوند سرورانی (به پرستش) گزیدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۱.</ref> یعنی {{عربی|الالهه}}.
# نصیحت‌ کننده: {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref> یعنی {{عربی|في النصيحه}} و نیز در [[سورۀ نبأ]] و ممتحنه به همین معنی آمده است<ref>تفلیسی، وجوه قرآن، ص۳۰۹ تا ۳۱۱؛ النیشابوری، وجوه القرآن، ص۵۸۲. البته * ایشان دو وجه دیگر نیز قائل است: ۱. الولی القریب؛ ۲.الولی فی الدین.</ref>.
# نصیحت‌ کننده: {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref> یعنی {{عربی|في النصيحه}} و نیز در سورۀ نبأ و ممتحنه به همین معنی آمده است<ref>تفلیسی، وجوه قرآن، ص۳۰۹ تا ۳۱۱؛ النیشابوری، وجوه القرآن، ص۵۸۲. البته * ایشان دو وجه دیگر نیز قائل است: ۱. الولی القریب؛ ۲. الولی فی الدین.</ref>.


آنچه از استعمالات کلمه ولی به دست می‌آید، نوعی [[قرب]] و نزدیکی در مفهوم این کلمه اخذ شده است که به حسب موارد آن متفاوت است به عنوان مثال کسی که عهده‌دار [[حکومت]] و [[سرپرستی]] [[مردم]] می‌شود بین او و [[حکومت]] نزدیکی حاصل می‌شود و فاصله برداشته می‌شود که لازمه آن [[تقرب]] در نزد [[ذهن]] و [[فکر]] [[مردم]] نیز می‌باشد. اگر آن [[والی]] شخصی [[الهی]] و [[منصوب]] از [[ناحیه]] [[خداوند]] باشد این [[تقرب]] بیشتر خواهد بود و تا عمق [[دل‌ها]] [[نفوذ]] خواهد داشت و سبب [[محبت]] [[مردم]] به او میگردد. ولایت عهده‌دار شدن و [[سرپرستی]] [[امور مادی]] و [[معنوی]] [[جامعه]] توسط [[امام]] است، که عالی‌ترین مرتبه [[سرپرستی]] [[امامت]] است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۵۶- ۱۵۸.</ref>.
آنچه از استعمالات کلمه ولی به دست می‌آید، نوعی [[قرب]] و نزدیکی در مفهوم این کلمه اخذ شده است که به حسب موارد آن متفاوت است به عنوان مثال کسی که عهده‌دار [[حکومت]] و [[سرپرستی]] [[مردم]] می‌شود بین او و [[حکومت]] نزدیکی حاصل می‌شود و فاصله برداشته می‌شود که لازمه آن [[تقرب]] در نزد ذهن و [[فکر]] [[مردم]] نیز می‌باشد. اگر آن والی شخصی [[الهی]] و [[منصوب]] از ناحیه [[خداوند]] باشد این [[تقرب]] بیشتر خواهد بود و تا عمق [[دل‌ها]] نفوذ خواهد داشت و سبب [[محبت]] [[مردم]] به او می‌گردد. ولایت عهده‌دار شدن و [[سرپرستی]] امور مادی و معنوی [[جامعه]] توسط [[امام]] است، که عالی‌ترین مرتبه [[سرپرستی]] [[امامت]] است<ref>[[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|حقوق اهل بیت]]، ص۱۵۶- ۱۵۸.</ref>.


=== ولایت در فقه نظام سیاسی ===
=== رابطه معنایی ولی و مالکیت امر ===
لغویین [[عرب]] برای واژه "[[ولایت]]" و "ولی" و "[[مولی]]" معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند که از این معانی آنچه با ذات [[اقدس]] [[حق]] تناسب دارد معنای [[مالکیت]] [[امر]] و [[سلطنت]] و صاحب [[اختیار]] بودن است و بر این اساس، واژه "[[ولایت]]" - به کسر یا [[فتح]] - مصدر و واژگان "ولی" و "[[مولی]]" به یک معناست.


لغویین [[عرب]] برای واژه «ولایت» و «[[ولیّ]]» و «مولا» معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند که از این معانی آنچه با [[ذات اقدس حق]] تناسب دارد معنای [[مالکیت]] [[امر]] و [[سلطنت]] و [[صاحب اختیار]] بودن است و بر این اساس، واژه «ولایت» - به کسر یا فتح - مصدر و واژگان «ولیّ» و «مولا» به یک معناست.
[[ابن منظور]] در لسان العرب می‌گوید: "[[ولیّ]] از اسماء [[خدای متعال]] است، [[ولیّ]] به معنای [[یاور]] و گفته‌اند: به معنای عهده‌دار امور [[جهان]] و خلائق و انجام‌دهنده آن است"<ref>{{عربی|ولي: في اسماء الله تعالی. الولي: هو النّاصر و قيل: المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها}}؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۶، ذیل واژه «وَلَیَ».</ref>.


==== کاربری‌های قرآنی واژه [[ولی]] ====
آنچه در [[آیات]] کریمه [[قرآن]] دلالت بر [[اراده]] معنای دوم از واژه "ولی" می‌کند، این است که در بسیاری از [[آیات قرآن کریم]] واژه [[ولیّ]] در کنار واژه "[[نصیر]]" به گونه‌ای به کار رفته که صریح در این است که مراد از واژه "ولی" در استعمالات [[قرآنی]]، [[ناصر]] نیست، بلکه همان {{عربی|المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها}} است که همان معنای [[سلطان]] و [[مَلِک]] است. از برای مثال:
# '''[[آیه]] اول:''' {{متن قرآن|أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«آیا نمى‌دانستى که حکومت آسمان‌ها و زمین، تنها از آن خداست؟! (و مى‌تواند هرگونه تغییر و تبدیلى در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، سرپرست و یاورى براى شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را مى‌داند)» سوره بقره، آیه ۱۰۷.</ref>. در این [[آیه]] ضمن عطف [[نفی]] {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} بر [[نفی]] {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} که ـ به [[دلیل]] تکرر [[نفی]] ـ صریح در تعدّد معنای این دو واژه است، صدر [[آیه]]، قرینه روشنی است بر اینکه مراد از "وَلِی" همان [[سلطان]] و [[مَلِک]] است.
# '''[[آیه]] دوم:''' {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«حکومت و پادشاهی آسمان‌ها و زمین تنها از آنِ خداست؛ زنده مى‌کند و مى‌میراند؛ و جز خدا، سرپرست و یاورى ندارید» سوره توبه، آیه ۱۱۶.</ref>. در این [[آیه]] نیز تکررّ [[نفی]] در {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} و {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} صریح در تعددّ معنای این دو واژه است از یک سو و صدر [[آیه]] که {{متن قرآن|لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} است، قرینه روشنی بر [[اراده]] معنای "[[مَلِک]] و [[سلطان]] و صاحب [[اختیار]] و مالک [[تصرف]]" از واژه "وَلِی" از سوی دیگر است.
# '''[[آیه]] سوم:''' {{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}}<ref>«بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>. در این [[آیه]] نیز افزون بر تکرّر [[نفی]] بین "ولی" و "[[نصیر]]" که صریح در تعدّد معناست، صدر [[آیه]] قرینه بر این است که مراد از "ولی" همان صاحب [[اختیار]] و مالک امر [[تدبیر]] و تصرّف در [[خلق]] است.


آنچه در [[آیات کریمه قرآن]] دلالت بر ارادۀ معنای دوم از واژه «ولیّ» می‌کند، این است که در بسیاری از [[آیات قرآن کریم]] - که در ذیل به برخی از آنها اشاره می‌شود - واژه ولیّ در کنار واژه «[[نصیر]]» به گونه‌ای به کار رفته که صریح در این است که مراد از واژه «ولیّ» در استعمالات [[قرآنی]]، [[ناصر]] نیست، بلکه همان {{عربی|الُمَتَوَلِّي لأُمور العالم و الخلائق القائمُ بها}} به معنای [[سلطان]] و [[مَلِک]] است. از جمله:
موارد استعمالات [[قرآنی]] فراوان دیگری بر تعدّد معنای "ولی" و "[[نصیر]]" دلالت دارد، البته این تعدّد معنا با ناصر بودن ضمنی "ولی" منافات ندارد؛ زیرا [[ولیّ]] به معنای [[سلطان]] و صاحب [[اختیار]] و [[مَلِک]]، به کار [[نصرت]] و [[یاری]] نیز می‌پردازد.


===== نمونه اول =====
[[ابن منظور]] در بیان [[وحدت]] معنای "ولی" و "[[مولی]]" می‌گوید: "[[ولیّ]] و [[مولی]] در [[کلام عرب]] به یک معناست"<ref>{{عربی|و الولي و المولی واحد في كلام العرب}}؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۸.</ref>. [[فیروزآبادی]] در قاموس می‌گوید: وَلْی به معنای نزدیکی است<ref>{{عربی|الوَلْي: القُرْبُ و الدُّنُوُّ...}}</ref> ـ تا آنجا که می‌گوید: ـ و وَلی اسم برگرفته شده از آن است<ref>{{عربی|و الوَلي: الاسم منه...}}</ref> ـ تا آنجا که می‌گوید: ـ [[ولایت]] (به [[فتح]] واو) مصدر است (و به کسر واو) به معنای [[کشور]] و [[امارت]] و [[سلطنت]] است، {{عربی|و أوْلَيتُه الأمْرَ}} به معنای {{عربی|وَلَّيتُه إياهُ}} است و "وَلاءُ" به معنای [[مالکیت]] است....<ref>{{عربی|و وَلِي الشيءَ و عليه: وِلاية و وَلايه، أَو هي - أي بالفتح - المصدر و بالكسر: الخُطَّة و الإِمارَه، و السُّلطانُ و أوْلَيتُه الأمْرَ وَلَّيتُه إياهُ و الوَلاءُ: المِلْك... الی آخر كلامه}}فیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۴۶۴و۴۶۵.</ref>.


{{متن قرآن|أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«آیا نمی‌دانستی که حکومت آسمان‌ها و زمین، تنها از آن خداست؟! [و می‌تواند هرگونه تغییر و تبدیلی در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!] و جز خدا، سرپرست و یاوری برای شما نیست. [و اوست که مصلحت شما را می‌داند.]» سوره بقره، آیه ۱۰۷.</ref>.
[[فیومی]] در المصباح المنیر می‌گوید: "[[ولیّ]] بر وزن فعیل به معنای فاعل است که از ریشه "وَلِیهُ" است که به معنای انجام دهنده و به عهده گیرنده است و به همین معناست {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} جمع آن: [[اولیاء]] است، ابن [[فارس]] گفته: به هرکس گفته شود {{عربی|وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ}} به معنای آن است که [[ولیّ]] اوست"<ref>{{عربی|و الْوَلِي: فَعِيلٌ بِمَعْنَى فَاعِلٍ، مِنْ وَلِيهُ: إِذَا قَامَ بِهِ وَ مِنْهُ}} {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} {{عربی|و الْجَمْعُ أَوْلِياءُ: قَالَ ابْنُ فَارِسٍ: وَ كلُّ مَنْ وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ فَهُوَ وَلِيه}}؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.</ref>.
در این [[آیه]] ضمن عطف [[نفی]] {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} بر نفی {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} که - به دلیل تکرر [[نفی]] - صریح در تعدد معنای این دو واژه است، صدر [[آیه]]، قرینه روشنی است بر اینکه مراد از {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} همان [[سلطان]] و [[مَلِک]] است.


===== نمونه دوم =====
[[راغب اصفهانی]] در مفردات می‌گوید: "[[ولایت]]: به معنای [[نصرت]] است و [[ولایت]] به معنای عهده‌دار شدن امر است و گفته‌اند [[وِلایت]] و [[وَلایت]]؛ نظیر: دِلالت و دَلالت است و [[حقیقت]] آن: عهده‌دار شدن و تصدّی امر است"<ref>{{عربی|و الوِلَاية النُّصْرة و الوَلَاية تَوَلِّي الأمرِ، و قيل: الوِلَاية و الوَلَاية نحو: الدِّلَالة و الدَّلَالة و حقيقته: تَوَلِّي الأمرِ}}؛ راغب اصفهانی، المفردات، ص۸۸۵.</ref>.


{{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ}}<ref>«حکومت و پادشاهی آسمان‌ها و زمین تنها از آنِ خداست؛ زنده می‌کند و می‌میراند؛ و جز خدا، سرپرست و یاوری ندارید» سوره توبه، آیه ۱۱۶.</ref>.
همانگونه که در کلمات [[اهل]] لغت و نیز برخی از [[آیات قرآن]] ملاحظه شد، بیشترین کاربری واژگان "[[ولایت]]" و "ولی" و "[[مولی]]" در زبان [[عرب]] در دو معنای [[نصرت]] و [[مُلک]] است، لکن در [[قرآن کریم]] کاربری این واژگان در [[حقّ]] [[خدای متعال]]، به معنای دوم؛ یعنی صاحب [[اختیار]] بودن و صاحب [[مُلک]] و [[سلطنت]] بودن است<ref>[[محسن اراکی|اراکی، محسن]]، [[فقه نظام سیاسی اسلام ج۱ (کتاب)|فقه نظام سیاسی اسلام ج۱]].</ref>.
در این [[آیه]] نیز تکرر [[نفی]] در {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} و {{متن قرآن|نَصِيرٍ}}، صریح در تعدد معنای این دو واژه است از یک‌سو، و صدر [[آیه]] که {{متن قرآن|لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} است، قرینه روشنی بر [[اراده]] معنای «[[مَلِک]] و [[سلطان]] و [[صاحب اختیار]] و مالک [[تصرف]]» از واژه {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} از سوی دیگر است.


===== نمونه سوم =====
=== کاربرد واژه "[[ولی]]" در [[قرآن]] ===
واژه ولی و مشتقات آن در [[قرآن کریم]] بارها تکرار شده‌اند، تا آنجا که خود این واژه، به تنهایی، [[چهل]] بار به کار رفته است که [[تعیین]] و تشخیص معنای آن در برخی مواضع چندان آسان نیست. با وجود این، می‌توان گفت: واژه ولی در برخی [[آیات]]، به معنای [[ناصر]] به کار رفته است؛ چنان‌که می‌فرماید: {{متن قرآن|إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ}}<ref>«(یاد کنید) آنگاه را که دو دسته از شما می‌خواستند (در رفتن به جنگ) سستی کنند حال آنکه خداوند یاور آنان بود و مؤمنان باید بر خداوند توکّل کنند» سوره آل عمران، آیه ۱۲۲.</ref>.


{{متن قرآن|قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا}}<ref>«بگو: «چه کسی می‌تواند شما را از اراده خدا نگه دارد اگر او بدی یا رحمتی را برای شما اراده کند؟!» و آنها جز خدا هیچ سرپرست و یاوری برای خود نخواهند یافت» سوره احزاب، آیه ۱۷.</ref>.
ولی در برخی [[آیات]] نیز به معنای [[دوست]] و هم [[پیمان]] به کار رفته است؛ چنان‌که [[خداوند متعال]] خطاب به [[مؤمنان]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید که آنان (در برابر شما) هوادار یکدیگرند و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است؛ بی‌گمان خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۵۱.</ref>. در این [[آیه]]، [[سخن]] از [[سرپرست]] گرفتن [[یهود]] و [[نصارا]] نیست، بلکه سخن از هم‌پیمانی و [[دوست]] یا [[نصرت]] گرفتن در امور تجاری با آنهاست؛ چنان‌که میان خود و [[یهود]] و [[نصارا]]، چنین روابطی وجود دارد:<ref>محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۳۷۵؛ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۱۰.</ref> {{متن قرآن|بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}.


در این [[آیه]] نیز افزون بر تکرر [[نفی]] بین {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} و {{متن قرآن|نَصِيرٍ}} که صریح در تعدد معناست، صدر [[آیه]] قرینه بر این است که مراد از {{متن قرآن|وَلِيٍّ}} همان [[صاحب اختیار]] و مالک[[امر]] [[تدبیر]] و [[تصرف]] در [[خلق]] است.
روشن‌تر از [[آیه]] مزبور، [[آیه]] زیر است که واژه ولی، در آن، به صراحت به معنای [[دوست]] به کار رفته است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ...}}<ref>«ای مؤمنان! اگر برای جهاد در راه من و به دست آوردن خرسندی من (از شهر خود) بیرون می‌آیید، دشمن من و دشمن خود را دوست مگیرید که به آنان مهربانی ورزید در حالی که آنان به آنچه از سوی حق برای شما آمده است کفر ورزیده‌اند؛ پیامبر و شما را (از شهر خود) بیرون می‌کنند که چرا به خداوند -پروردگارتان- ایمان دارید، پنهانی به آنان مهربانی می‌ورزید و من به آنچه پنهان و آنچه آشکار می‌دارید داناترم و از شما هر کس چنین کند به یقین، راه میانه را گم کرده است» سوره ممتحنه، آیه ۱.</ref>.


موارد استعمالات [[قرآنی]] فراوان دیگری بر تعدد معنای «[[ولیّ]]» و «[[نصیر]]» دلالت دارد، البته این تعدد معنا با [[ناصر]] بودن ضمنی «ولیّ» منافات ندارد؛ زیرا «ولیّ» به معنای [[سلطان]] و [[صاحب اختیار]] و [[مَلِک]]، به کار [[نصرت]] و [[یاری]] نیز می‌پردازد.
در این [[آیه]]، به قرینه آنکه در مقابل واژه {{متن قرآن|أَوْلِيَاءَ}}، که جمع واژه ولی است، از مفهوم [[عداوت]]، یعنی [[دشمنی]]، استفاده شده و در ادامه [[آیه]] نیز آشکارا از [[مودت]] و [[دوستی]] [[سخن]] به میان آمده است، روشن می‌شود که مقصود از واژه ولی، همان [[دوست]] است؛ از این‌رو، [[آیه]] چنین معنا می‌شود: “ای کسانی که [[ایمان]] آورده‌اید! [[دشمن]] من و [[دشمن]] خودتان را [[دوستان]] خود مگیرید. شما با آنها طرح [[دوستی]] می‌افکنید، در حالی که آنها به آنچه از [[حق]] برای شما آمده، [[کفر]] ورزیده‌اید. آنها [[رسول خدا]] و شما را به خاطر ایمانتان به [[خدای یکتا]] که [[پروردگار]] شماست [از وطنتان، [[مکه]]] بیرون می‌کنند، اگر [از وطنتان] برای [[جهاد]] در [[راه]] من و [[طلب]] [[خشنودی]] من بیرون آمده [[اید]]. شما [[دوستی]] خود را پنهانی به آنها می‌رسانید، در حالی که من به آن چه [[پنهان]] کنید و آن چه آشکار کنید، داناترم... ”.


ابن منظور در بیان [[وحدت]] معنای «ولیّ» و «مولا» می‌گوید: {{عربی|و الوَلِيُّ و المَوْلى واحد في كلام العرب}}<ref>لسان العرب، ج۱۵، ذیل ماده «ولی».</ref>؛ [[ولیّ]] و مولا در [[کلام عرب]] به یک معناست.
از سوی دیگر، آیاتی نیز وجود دارد که دربردارنده واژه ولی است و روشن‌ترین معنایی که برای آن به نظر می‌رسد، [[سرپرست]] یا همان متولی و [[مسئول]] است. به [[آیه]] زیر توجه کنید: {{متن قرآن|وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ * أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و اگر خداوند می‌خواست آنان را امّتی یگانه می‌کرد امّا هر کس را که بخواهد در بخشایش خویش درمی‌آورد و ستمگران را هیچ یار و یاوری نیست * آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۸-۹.</ref>؛ در این دو [[آیه]]، سه بار واژه ولی به کار رفته است. ابتدا [[خداوند]] می‌فرماید که اگر می‌خواست تمام [[مردم]] را [[امت]] واحد قرار می‌داد؛ آن‌گاه می‌افزاید، هر که را بخواهد وارد [[رحمت]] خود می‌کند. به دیگر سخن، در این [[آیه]]، همه کاره بودن [[خداوند]] و [[سرپرستی]] او در امور بیان می‌شود، سپس گفته می‌شود که [[ظالمان]] ولی و [[یاوری]] ندارند. با توجه به آنکه واژه “ولی” با حرف “واو” به واژه “نصیر” عطف شده است و عطف ظاهر در تغایر است، معنای [[نصرت]] برای “ولی” منتفی می‌شود و با توجه به آن چه پیش از این گفته شد، [[سرپرستی]] در امور، روشن‌ترین معنایی است که به [[ذهن]] تبادر می‌شود؛ بر این اساس، واژه “اولیاء” نیز به همین معنا [[تفسیر]] می‌شود. امّا استعمال سه باره این واژه، دلالت آن بر معنای [[سرپرستی]] را بیشتر تقویت می‌کند؛ از این‌رو که [[قرآن کریم]] پس از کاربرد این واژه، با بیان گوشه‌ای از قلمرو [[ولایت خداوند]] [[متعال]]، یعنی زنده کردن [[مردگان]] و [[قدرت]] داشتن بر همه امور، به روشن‌ترین شکل، در پی بیان معنای [[سرپرستی]] مطلق اوست. بنابراین، دو [[آیه]] یاد شده، چنین معنا می‌شود: “و اگر [[خداوند]] می‌خواست، همه آنها را یک [[امت]] قرار می‌داد، و لکن کسانی را که می‌خواهد [و [[اصل هدایت]] را پذیرفته‌اند] در [[رحمت]] خود در می‌آورد، و [[ستمکاران]] را نه [[سرپرستی]] است و نه [[یاوری]]؛ بلکه آنها به جای [[خداوند]] سرپرستانی برای خود گرفته‌اند؛ حال آنکه تنها [[خداوند]] [[سرپرست]] است و اوست که [[مردگان]] را زنده می‌کند و اوست که بر همه چیز تواناست”.


فیروزآبادی در قاموس [[المحیط]] می‌گوید: {{عربی|الوَلْيُ: القُرْبُ، والدُّنُوُّ... والوَلِيُّ: الاسمُ منه}}؛ «وَلْی» به معنای نزدیکی است... و ولیّ اسم برگرفته شده از آن است.
در [[آیه]] دیگری نیز می‌خوانیم: {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ}}<ref>«و اوست که باران را پس از آنکه (مردم) نومید شوند فرو می‌فرستد و بخشایش خویش را می‌گستراند و او سرور ستوده است» سوره شوری، آیه ۲۸.</ref>. در این [[آیه]] نیز [[خداوند متعال]]، در آغاز، از [[نزول]] [[باران]] و گسترده شدن [[رحمت]] به وسیله خود خبر می‌دهد و [[سرپرستی]] و [[مسئولیت]] خود را در ادامه امور به یاد می‌آورد؛ آن‌گاه واژه ولی را بر خود اطلاق می‌کند. از این‌رو، معنای [[آیه]] چنین می‌شود: “او کسی است که [[باران]] سودمند را نازل می‌کند پس از آنکه [[مأیوس]] شدند و [[رحمت]] خویش را می‌گستراند و او [[سرپرست]] و [[ستایش]] شده است”<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان]]، ص ۱۵۶-۱۶۰.</ref>.
تا آنجا که می‌گوید: {{عربی|ووَلِيَ الشيءَ، وعليه وِلايَةً وَوَلايَةً، أَو هي [أي بالفتح] المَصْدَرُ، وبالكسر: الخُطَّةُ، والإِمارَةُ، والسُّلطانُ. وأوْلَيْتُه الأمْرَ: وَلَّيْتُه إياهُ. والوَلاءُ: المِلْكُ...}}<ref>القاموس المحیط، ج۴، ذیل ماده «ولی».</ref>؛
{{عربی|ووَلِيَ الشيءَ، وعليه وِلايَةً وَوَلايَةً}}، یا [[ولایت]] (به فتح واو) مصدر است و به کسر واو به معنای [[کشور]] و [[امارت]] و [[سلطنت]] است، {{عربی|وأوْلَيْتُه الأمْرَ}} به معنای {{عربی|وَلَّيْتُه إياهُ}} است و {{عربی|الوَلاءُ}} به معنای مالکیت است...


فیومی در مصباح المنیر می‌گوید:
=== معانی [[ولایت]] در [[قرآن]] ===
{{عربی|وَالْوَلِيُّ: فَعِيلٌ بِمَعْنَى فَاعِلٍ، مِنْ وَلِيَهُ إذَا قَامَ بِهِ وَمِنْهُ {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref> وَالْجَمْعُ: أَوْلِيَاءُ. قَالَ ابْنُ فَارِسٍ: وَكُلُّ مَنْ وَلِيَ أَمْرَ أَحَدٍ فَهُوَ وَلِيُّهُ}}<ref>المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.</ref>؛ [[ولیّ]] بر وزن فعیل به معنای فاعل است که از ریشه «وَلِیهُ» است که به معنای انجام‌دهنده و به عهده گیرنده است و به همین معناست {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} جمع آن: [[اولیا]] است، ابن [[فارس]] گفته: به هرکس گفته شود {{عربی|وَلِيَ أَمْرَ أَحَدٍ}} به معنای آن است که [[ولیّ]] اوست.
کلمه "[[ولی]]" در [[قرآن مجید]] با مشتقات مختلف آن، ٢٣٣ بار به کار رفته است و از کلمات پُر استعمال محسوب می‌شود. از این تعداد ۱٢٣ مرتبه به صورت اسم و ۱۱٠ مرتبه به صورت فعل در [[قرآن]] به کار رفته است<ref>به عنوان مثال می‌توان از فعل "تولّی" یادآور شد که دارای دو معنای متفاوت مَحبت و اعراض کردن است؛ معنای مَحبت مانند آیه شریفه: {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ}} («و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است» سوره مائده، آیه ۵۱)؛ و اما درباره معنای اعراض، برخی از اهل لغت نوشته‌اند: "آن معنا"، در صورتی است که با حرف "عن" متعدی شده باشد که گاهی در آیه، لفظ‍ آن مذکور است؛ مانند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا الله وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ}} («ای مؤمنان! از خداوند و پیامبر او فرمان برید و در حالی که سخن او را می‌شنوید از او رو مگردانید» سوره انفال، آیه ۲۰)؛ و گاهی آن حرف، در تقدیر است؛ مانند: {{متن قرآن|فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ الله عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ}} («و اگر رو بگردانند، خداوند به (کار) تبهکاران، داناست» سوره آل عمران، آیه ۶۳)؛ مفردات راغب، ص۸۸۶، کلمه ولی.</ref>.  اما کلمه "[[ولایت]]"، فقط‍ دو بار در [[قرآن مجید]] استعمال شده است<ref>بنابر قرائت بعضی، در هر دو مورد آن، به صورت فتح "واو" است، پس ولایت با کسر "واو"، بنا بر آن قرائت، اصلاً در [[قرآن]] نیامده است و بنابر جواز هر دو وجه که بعضی قائل به آن هستند، با کسر "واو" نیز در قرآن آمده است؛ لذا برخی از اهل لغت نوشته‌اند: {{متن قرآن|مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}} («شما را با آنان هیچ پیوندی نیست» سوره انفال، آیه ۷۲) با فتح "واو" و نیز با کسر آن، قرائت شده است؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۱؛ ما اتفق لفظه و اختلف معناه، ص۴۷۱.</ref>:  
# {{متن قرآن|هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا}}<ref>«آنجا، سروری از آن خداوند راستین است، او در پاداش دادن نیکوتر و در بخشیدن بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۴.</ref>؛ [[ولایت]] در [[آیه شریفه]] به معنای [[سلطنت]] و [[مالکیت]] است، یعنی در آن روز [[قدرت]] و [[سلطه]] مطلق [[الهی]] [[ظهور]] می‌کند و همگی تحت [[ولایت خدا]] در می‌آیند و به او [[ایمان]] می‌آورند و از آنچه در [[دنیا]] می‌پرستیده‌اند، [[بیزاری]] می‌جویند.
# {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّی يُهَاجِرُوا}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند» سوره انفال، آیه ۷۲.</ref>؛ [[ولایت]] در [[آیه شریفه]] به معنای [[نصرت]] است.


راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید:
بر اساس موارد استعمال [[قرآنی]]، مراد از [[ولایت]]، نحوه‌ای نزدیکی بدون فاصله بین دو شیء است که نوعی رابطه بین آن دو برقرار باشد؛ گاهی رابطۀ بین دو طرف مساوی است و گاهی [[مخالف]] همدیگر؛ بدین معنا که گاهی یک چیز با دیگری همان رابطه را دارد که آن دیگری با او دارد، مانند [[اخوّت]] و گاهی رابطه‌ای که یک طرف با دیگری دارد، غیر از رابطه‌ای است که طرف مقابل با او دارد، مثل [[ابوّت]]. اولی را که رابطه طرفینی، تأثیر و تأثّر متقابل و مساوی است رابطه [[دوستی]] و مَحبت، [[نصرت]]، [[یاری]] و اعانت و امثال آن می‌نامند که در برخی موارد مفید و دارای آثار مثبت و سازنده است و در بعضی موارد دیگر غیر مفید و دارای آثار منفی و عواقب [[سوء]]؛ چنان که دومی که تأثیر و تأثّر در آن یک جانبه است رابطه [[سرپرستی]]، [[رهبری]] و تدبیری می‌گویند.
{{عربی|و الْوَلَايَةُ: النُّصْرةُ، و الْوِلَايَةُ: تَوَلِّي الأمرِ، و قيل: الْوِلَايَةُ و الْوَلَايَةُ نحو: الدِّلَالة و الدَّلَالة، و حقيقته: تَوَلِّي الأمرِ}}<ref>المفردات، ذیل ماده «ولی».</ref>؛ [[ولایت]] به معنای [[نصرت]] است و ولایت به معنای عهده‌دار شدن امر است و گفته‌اند [[وِلایت]] و [[وَلایت]]؛ نظیر: دِلالت و دَلالت است و [[حقیقت]] آن: عهده‌دار شدن و [[تصدی]][[امر]] است.
همان‌گونه که در کلمات [[اهل]] لغت و نیز برخی از [[آیات قرآن]] ملاحظه شد، بیشترین کاربری واژگان «ولایت» و «[[ولیّ]]» و «مولا» در زبان [[عرب]] در دو معنای نصرت و [[مُلک]] است، لکن در [[قرآن کریم]] کاربری این واژگان در [[حق]] [[خدای متعال]]، به معنای دوم؛ یعنی [[صاحب اختیار]] بودن و صاحب مُلک و [[سلطنت]] بودن است.


در اینجا لازم است به تعدادی از [[آیات قرآن کریم]] که در آنها واژه «ولایت» یا مشتقات آن در [[شأن]] خدای متعال به کار رفته و قرائن [[قطعی]] دلالت آن را بر [[اراده]] معنای مُلک و سلطنت و اختیارداری [[تأیید]] و تأکید می‌کند، اشاره کنیم. در این [[آیات]] نیز ولایت به معنای مُلک و سلطنت منحصراً از آنِ خدای متعال دانسته شده است.
رابطه‌ای که افراد [[جامعه]] و هم‌مسلکان با هم دارند، از سنخ اول است و رابطه [[خدای متعال]] با مخلوقات خود از سنخ قِسم دوم است؛ البته [[خدای متعال]] آن قِسم دوم رابطه را [[قدرت]] و [[توانایی]] [[سرپرستی]] و [[تدبیر]] را برای خلفای خود [[جعل]] کرده است تا با آن [[ولایت]]، عهده‌دار [[تدبیر امور]] بندگانش که مورد [[رحمت]] خاص او هستند، بشوند و برای [[امتحان]] و تحقق [[اختیار]] آنان، در [[شیطان]] نیز [[قدرت]] و [[توانایی]] [[سلطه]] و [[تدبیر]] منفی قرار داده است.


===== نمونه چهارم =====
بنابراین، مراد از معنای جامع [[ولایت]]، [[قرب]] و نزدیکی است که به صورت‌های گوناگونی مطرح شده و آن قرب، یا قرب [[حسی]] است، مثل نزدیک و قریب هم بودن دو چیز بدون فاصله [[اجنبی]] و شخص ثالث؛ یا قرب معنوی و غیر حسی است، مثل قرب [[دینی]]، قرب [[خویشاوندی]]، قرب [[اعتقادی]]، قرب [[دوستی]]، [[یاری]] و [[نصرت]]، قرب تدبیری و [[سلطنت]] و... .


{{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«خداوند، ولیّ و سرپرست کسانی است که ایمان آورده‌اند؛ آنها را از ظلمت‌ها خارج ساخته، به سوی نور می‌برد. ولی کسانی که کافر شدند، اولیای آنها طاغوت‌ها هستند؛ که آنها را از نور خارج ساخته، به سوی ظلمت‌ها می‌برند؛ آنها اهل دوزخند و جاودانه در آن خواهند بود» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.
در [[قرآن کریم]] در بیش‌تر موارد، نوع دوم که همان [[قرب]] غیرحسی و معنوی است، استعمال شده است. برخی [[مفسران]] نوشته‌اند: "مُحصَّل و نتیجه معنای [[ولایت]] در موارد استعمال آن، عبارت است از یک نحو [[قدرت]] و نزدیکی که موجب نوعی از [[حقّ]] [[تصرف]] و [[مالکیت]] [[تدبیر]] می‌شود"<ref>المیزان، ج۶، ص۱۰.</ref>.<ref>[[عبدالله حق‌جو|حق‌جو، عبدالله]]، [[ولایت در قرآن (کتاب)|ولایت در قرآن]]، ص۳۶-۳۸.</ref>


در این [[آیه]] «[[ولیّ]]» به معنای [[صاحب اختیار]] و [[مَلِک]] و [[متصرف]] و [[قائم]] به امر است. قرائن و شواهد متعددی بر [[اراده]] این معنا از کلمه «ولیّ» در آیه مذکور دلالت می‌کنند.
== اقسام ولایت در قرآن ==
[[سیاق آیات]] قبل و بعد از این آیه از جمله [[آیة الکرسی]] که همه جملات آن در رابطه با وصف [[سلطنت]] و [[حاکمیت الهی]] است - نظیر: {{متن قرآن|لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ}}<ref>«آنچه در آسمان‌ها و آنچه در زمین است، از آن اوست» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>، {{متن قرآن|وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ}}<ref>«قلمرو حکومت او، آسمان‌ها و زمین را در بر گرفته» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا}}<ref>«و نگهداری آنها او را خسته نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref> - و از جمله [[آیه]] بعد از [[آیة الکرسی]] که جملات آن نیز در راستای وصف شیوه اجرای [[مُلک]] و [[سلطنت]] و [[حاکمیت الهی]] و وصف [[مؤمنان]] و فرمانبران و سرنهادگان به این مُلک و سلطنت است، این مطلب را [[تأیید]] می‌کند.
ولایت در قرآن درباره [[پروردگار]] و [[اولیاء الهی]] و یا درباره [[شیطان]] و [[کفار]] به کار رفته است.


جمله {{متن قرآن|لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ}}<ref>«اکراهی در قبول دین، نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> اشاره به این [[حقیقت]] است که برپایی [[حاکمیت خدا]] در [[جامعه بشر]] با [[اکراه]] نیست، و مراد از [[دین]]، همان [[آیین]] [[عدل]] است که به وسیله [[پیامبر اکرم]] {{صل}} برای [[برقراری نظم]] در جامعه بشر فرستاده شده؛ چنان‌که در [[سوره شوری]] فرمود: {{متن قرآن|وَأُمِرْتُ لِأَعْدِلَ بَيْنَكُمُ}}<ref>«مأمورم در میان شما عدالت را اجرا کنم» سوره شوری، آیه ۱۵.</ref>.
=== [[ولایت خداوند]] در [[قرآن]] ===
از آنجا که در [[نظام تکوین]] و [[تشریع]]، همه امور به [[خداوند]] باز می‌گردد؛ لذا واژه [[ولایت الهی]] دربردارنده مفهوم استیلای بر مادون و [[تدبیر]] و [[هدایت]] آن است. البته در قرآن، ولایت الهی به انحای گوناگون مطرح شده؛ هرچند که همگی آنها مراتب یک [[حقیقت]] هستند. صور مختلف ولایت خداوند در قرآن بدین قرار است:


در جمله {{متن قرآن|قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ}}<ref>«راه درست از بیراهه، روشن شده است» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> اشاره به این مطلب است که شیوه برپایی [[حاکمیت الهی]] در [[جامعه بشری]][[شیوه]] تبیین و [[ارشاد]] و توضیح [[حقیقت]] و تمییز آن از [[باطل]] در برابر [[مردم]] است تا با [[آگاهی]] از [[حق و باطل]] با [[انتخاب]] خویش [[حکومت حق]] را برگزینند و از [[حکومت باطل]] و [[گردن نهادن]] به آن سر باز زنند.
==== ولایت در [[تکوین]] ====
برخی از [[آیات]]، [[ولایت تکوینی]] خداوند را مورد اشاره قرارداده است؛ از جمله: {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}}<ref>«پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند» سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۲.</ref>


در جمله {{متن قرآن|فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى}}<ref>«پس کسی که به طاغوت [= فرمانروایی جز خداوند] کافر شود و به خدا ایمان آورد، به محکم‌ترین دستگیره چنگ زده است» سوره بقره، آیه ۲۵۶.</ref> اشاره به وصف و حال کسانی است که پس از تبیین [[حاکمیت]] حقه [[الهی]] و تمییز آن از حاکمیت[[باطل]] [[مدعیان دروغین]] [[رهبری]] و حاکمیت در [[جامعه بشر]]، [[دست]] رد به سینه نامحرمان زده و از [[گردن نهادن]] به [[حاکمیت طاغوت]] [[امتناع]] ورزیده و به [[حاکمیت خداوند]] [[متعال]] [[ایمان]] آورده و در برابر [[فرمان]] او سر [[تسلیم]] فرود آورده‌اند. این [[آیه]] فرمانبران [[امر و نهی]] الهی و سرسپردگان به [[حاکمیت مطلق]] [[خدا]] را با جمله {{متن قرآن|فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقَى}} توصیف نموده است.
==== ولایت در تشریع ====
===== ولایت در هدایت و [[ارشاد]] به مطلوب =====
در برخی از [[آیات قرآن]]، [[ولایت تشریعی]] خداوند مطرح شده است: {{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.</ref>.


در جمله بعد از {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا}} می‌فرماید: {{متن قرآن|يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}} اخراج از ظلمات به نور، همان اخراج از ظلمات به نوری است که در یکجا قرآن کریم را وسیله و سبب آن معرفی کرده است: {{متن قرآن|قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ * يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«از طرف خدا، نور و کتاب روشنگری به سوی شما آمد * خداوند به برکت آن، کسانی را که از رضای او پیروی کنند، به راه‌های سلامت و امنیت، هدایت می‌کند؛ و به فرمانش، آنان را از ظلمت‌ها خارج ساخته به سوی نور می‌برد؛ و آنها را به سوی راه راست، هدایت می‌نماید» سوره مائده، آیه ۱۵-۱۶.</ref>.
===== ولایت در هدایت و ایصال الی المطلوب =====
ایصال الی المطلوب به معنای رسانیدن [[متقین]] به نتیجه نهایی است که در هدایت طالب آن بوده‌اند. در این مورد، هدایت خداوند تا رسیدن به سرمنزل مقصود ادامه پیدا می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۶.</ref>.


و در جایی دیگر [[رسول اکرم]] {{صل}} را سبب آن معرفی نموده است: {{متن قرآن|كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}}<ref>«الف، لام، را، (این) کتابی است که بر تو فرو فرستاده‌ایم تا مردم را به اذن پروردگارشان به سوی راه آن (خداوند) پیروزمند ستوده، از تیرگی‌ها به سوی روشنایی برون آوری» سوره ابراهیم، آیه ۱.</ref> این کتابی است که بر تو نازل کردیم، تا [[مردم]] را از تاریکی‌ها [ی [[شرک]] و [[ظلم]] و [[جهل]]] به سوی [[روشنایی]] [[[ایمان]] و [[عدل]] و [[آگاهی]]]، بیرون آوری [و [[هدایت]] کنی].
در مورد دیگر [[انسان‌ها]] نیز می‌توان گفت که به [[میزان]] استعدادی که هریک در بهره‌مندی از ولایت خاص [[الهی]] دارند، [[هدایت]] [[خداوند]] آنان را در بر می‌گیرد: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد اما سروران کافران، طاغوت‌هایند که آنها را از روشنایی به سوی تیرگی‌ها بیرون می‌کشانند؛ آنان دمساز آتشند، آنها در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۲.</ref>


بنابراین، [[اخراج]] من الظلمات إلی [[النور]] به وسیله [[امر و نهی]] [[تشریعی]] یا همان اِعمال [[حاکمیت الهی]] انجام می‌گیرد که سبب و ابزار آن، [[قانون]] و مجریان قانونند؛ [[کتاب خدا]] بیان قانون را به عهده دارد و مجریان آن و [[حاکمان]] بر طبق آن، وجود [[مقدس]] [[رسول الله]] {{صل}} و حاکمان تعیین‌شده از سوی اویند.
===== [[ولایت]] در اداره جامعه [[دینی]] و پذیرش حکم الهی در [[منازعات]] [[اجتماعی]] و [[قوانین الهی]] =====
رویکرد هدایت خداوند فقط در حیطه فردی نیست؛ بلکه امور اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد: {{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۴.</ref>


بنابراین، جمله {{متن قرآن|يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ}} اشاره به وظیفه‌ای است که [[حاکم اسلامی]] در [[جامعه بشری]] بر عهده دارد. لهذا [[حاکمیت الهی]] در [[حقیقت]]، [[اخراج]] [[مردم]] از [[ظلمات]] به [[نور]] و از [[نقص]] به کمال و از [[گمراهی]] و [[ضلالت]] به [[هدایت]] و [[تقوی]] و [[فضیلت]] است.
=== ولایت [[اولیاء]] خداوند در [[قرآن]] ===
بنا بر تحلیلی که درباره واژه ولایت بیان گردید، همه مراتبی که برای [[ولایت الهی]] [[اثبات]] شد، در مرتبه خلقی برای ولی‌الله نیز اثبات می‌گردد؛ با این تفاوت که همه مقام‌ها و [[ولایت‌ها]] در [[پروردگار]] بالاصاله و ذاتی است و در ولی الهی بالعرض و تبعی است. ذیلاً به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
 
==== ولایت [[اولیاء الهی]] در [[نظام تکوین]] ====
[[ولی خدا]] با [[اذن خداوند]] می‌تواند در نظام هستی [[اعمال]] ولایت نماید: {{متن قرآن|إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي}}<ref>«یاد کن که خداوند فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و هنگامی که با اذن من از گل، همگون پرنده می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من پرنده می‌شد و نابینای مادرزاد و پیس را با اذن من شفا می‌دادی و هنگامی که با اذن من مرده را (از گور) برمی‌خیزاندی و هنگامی که بنی اسرائیل را از (آزار) تو باز داشتم آنگاه که برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردی و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>، {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref>«و به راستی ما پیامبرانی پیش از تو فرستاده‌ایم که (داستان) برخی از آنان را برای تو گفته‌ایم و برخی دیگر را نگفته‌ایم و سزیده هیچ پیامبری نیست که جز با اذن خداوند آیه‌ای آورد و چون فرمان خداوند در رسد به حق، داوری می‌شود و در آنجا تباه‌اندیشان، زیانکار می‌گردند» سوره غافر، آیه ۷۸.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>
 
==== [[ولایت]] [[اولیاء الهی]] در [[نظام]] [[تشریع]] ====
[[شریعت الهی]] از طریق ولی‌الله تحقق می‌یابد و بر اساس [[اراده خداوند]]، اولویت و [[ولایتی]] برای او پدید می‌آید. این ولایت هنگامی که تبعاً و نه اصالتاً به [[نبی]] و یا [[وصی]] منتقل می‌گردد، همان شدت و حِدَّت را دارد: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>
 
==== [[ولایت]] [[اولیاء الهی]] در [[حکومت]] و [[امارت]] بر [[مسلمین]] ====
[[خداوند]] [[حاکمیت]] [[دین]] و [[شریعت]] خویش را از طریق [[اولیاء]] خود {{عم}} محقق می‌سازد: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا}}<ref>«ما این کتاب (آسمانی) را بر تو، به حق فرو فرستاده‌ایم تا در میان مردم بدانچه خداوند به تو نمایانده است داوری کنی و طرفدار خائنان مباش» سوره نساء، آیه ۱۰۵.</ref>،  {{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ}}<ref>«ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و (نیز) آهن را فرو فرستادیم که در آن نیرویی سخت و سودهایی برای مردم است و تا خداوند معلوم دارد چه کسی در نهان، (دین) او و پیامبرانش را یاری می‌کند؛ بی‌گمان خداوند توانمندی پیروزمند است» سوره حدید، آیه ۲۵.</ref>.
 
نتیجه آنکه: اصل در معنای ولایت، شدت [[قرابت]] میان ولی و مولی علیه است و ولایت استیلای [[الهی]]، عیناً به اسم [[ولی الله]] در مرتبه خلقی منتقل می‌گردد. لذا همان طور که همه خلایق [[گوش به فرمان]] [[پروردگار]] در [[نظام تکوین]] هستند، در [[نظام]] [[تشریع]] نیز، که از فروع [[تکوین]] است، [[مردم]] می‌باید گوش به فرمان [[خدا]] و اولیاء الهی {{عم}} باشند: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا}}<ref>«و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است» سوره احزاب، آیه ۳۶.</ref>.
 
بر اساس آنچه بیان شد، مشخص می‌گردد که دامنه معنای کلمه ولایت در قرآن وسیع است. از این رو باید مفهوم و مراتب آن در هر [[آیه]]، بر اساس قراین و سیاق آیه و با تمسک به [[روایات]] [[اهل بیت]] {{عم}} ـ به عنوان [[مفسرین]] [[واقعی]] [[قرآن]] ـ مشخص شود.
 
بنابر توضیحاتی که گذشت، باید گفت که بالاترین [[مرتبه ولایت]] که اصالتاً منحصر در [[پروردگار]] است و تبعاً به [[اولیاء الهی]] منتقل می‌شود، «[[ولایت تکوینی]]» است که [[ظهور]] رحمت رحمانیه پروردگار در عالم است؛ اسم «رحمان» تکویناً [[ولایت]] بر کل عالم، از جمله [[انسان‌ها]] دارد. در مرتبه دوم، [[ولایت تشریعی]] [[الهی]] بر انسان‌ها است که از [[شئون]] ولایت تکوینی [[خداوند]] است. در مرتبه سوم، ولایت تشریعی [[نبی گرامی]] {{صل}} و [[انبیاء]] صاحب شریعت {{عم}} بر [[ملت]] خود است؛ این ولایت مظهر ولایت تشریعی پروردگار در میان [[مردم]] است. در مرتبه چهارم، ولایت تشریعی [[اوصیاء]] انبیاء [[اولوالعزم]] {{عم}} بر [[امت]] آن [[پیامبران]] {{صل}} است. آیه مورد [[استدلال]]<ref>مائده ۵۵</ref> نیز اشاره به سه مرتبه اخیر ولایت تشریعی خداوند و [[رسول]] {{صل}} و اوصیاء رسول {{عم}} دارد؛ که [[ولایت خداوند]] بالاصالة و ولایت رسول {{صل}} و اوصیاء گرامی‌اش {{عم}} تبعی است.
 
به عنوان جمع‌بندی و در یک نگاه کلی به [[ولایت الهی]] روشن می‌شود که: [[انسان]] بنابر مرتبه خلقی خود، [[استعداد]] و [[توانایی]] رسیدن به [[مقام]] ولایت‌اللهی (یعنی [[عبودیت]] و [[بندگی]] تام) را دارد. هدف از خلقت او نیز نیل به همین مقام است. ولی برای رسیدن به این رتبه، باید در [[نظام]] [[تشریع]]، تحت [[تربیت]] اسم [[ربّ]] الهی قرار گیرد که مظهر آن در هر [[زمان]]، [[حجج الهی]] {{عم}} هستند؛ تا با [[هدایت]] آنان، این مهم واقع شود؛ چنان که خداوند به [[حضرت آدم]] {{ع}} بعد از هبوط به [[زمین]] فرمود: {{متن قرآن|قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«گفتیم: همه از آن (بهشت فرازین) فرود آیید، آنگاه اگر از من به شما رهنمودی رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۳۸.</ref>.
به همین دلیل است که همه شئون ولایت [[الهی]] در امور فردی و [[اجتماعی]]، به [[انبیاء]] {{عم}} منتقل می‌گردد<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>.


== [[ولایت]] [[ارث]] ==
== [[ولایت]] [[ارث]] ==
* پس از [[هجرت]] [[رسول اکرم]] {{صل}} به [[مدینه]] بین [[مهاجرین]] و [[انصار]]<ref>مقصود از مهاجرین در این آیه دسته اوّل از مهاجرین‌اند که قبل از نزول این سوره مهاجرت کرده بودند، به دلیل اینکه در پایان آیات مورد بحث می‌فرماید: "و کسانی که بعداً ایمان می‌آورند و مهاجرت می‌کنند". و منظور از کسانی که به مسلمانان منزل دادند و رسول الله {{صل}} را یاری کردند طایفۀ انصار است و مسلمانان در ایام نزول این آیات منحصر به همین دو طایفه یعنی مهاجر و انصار بودند، مگر عده بسیار کمی که در مکه ایمان آورده و هنوز مهاجرت نکرده بودند: المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref>[[پیمان]] [[مؤاخات]] و [[برادری]] بسته شد که در ذیل آن و به استناد [[آیه]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند.».. سوره انفال، آیه ۷۲.</ref> از یکدیگر [[ارث]] می‌برند.
پس از [[هجرت]] [[رسول اکرم]] {{صل}} به [[مدینه]] بین [[مهاجرین]] و [[انصار]]<ref>مقصود از مهاجرین در این آیه دسته اوّل از مهاجرین‌اند که قبل از نزول این سوره مهاجرت کرده بودند، به دلیل اینکه در پایان آیات مورد بحث می‌فرماید: "و کسانی که بعداً ایمان می‌آورند و مهاجرت می‌کنند". و منظور از کسانی که به مسلمانان منزل دادند و رسول الله {{صل}} را یاری کردند طایفۀ انصار است و مسلمانان در ایام نزول این آیات منحصر به همین دو طایفه یعنی مهاجر و انصار بودند، مگر عده بسیار کمی که در مکه ایمان آورده و هنوز مهاجرت نکرده بودند: المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref> [[پیمان]] [[مؤاخات]] و [[برادری]] بسته شد که در ذیل آن و به استناد [[آیه]] {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...}}<ref>«و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند.».. سوره انفال، آیه ۷۲.</ref> از یکدیگر [[ارث]] می‌برند.
* البته [[علامه]] این مطلب را که [[آیه]] مذکور دلالت بر [[ولایت]] [[ارث]] می‌نماید، قبول نکرده و می‌فرماید:
 
* بعضی‌ها گفته‌اند: "مدرک [[ارث]] به [[مؤاخات]] همین [[آیه]] است" و لکن در [[آیه]] هیچ قرینه‌ای که دلالت کند بر انصراف اطلاق [[ولایت]] به [[ولایت]] [[ارث]] وجود ندارد و هیچ شاهدی نیست بر اینکه بگوییم این [[آیه]] راجع است به [[ولایت]] ارثی که [[رسول خدا]] {{صل}} به وسیله [[عقد]] [[برادری]] میان [[مهاجرین]] و [[انصار]] [[اجرا]] می‌کرد، و تا مدتی از یکدیگر [[ارث]] می‌بردند تا آن‌که بعدها نَسخ شد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref>.
البته [[علامه طباطبایی]] این مطلب را که [[آیه]] مذکور دلالت بر [[ولایت]] [[ارث]] می‌نماید، قبول نکرده و می‌فرماید: بعضی‌ها گفته‌اند: "مدرک [[ارث]] به [[مؤاخات]] همین [[آیه]] است" و لکن در [[آیه]] هیچ قرینه‌ای که دلالت کند بر انصراف اطلاق [[ولایت]] به [[ولایت]] [[ارث]] وجود ندارد و هیچ شاهدی نیست بر اینکه بگوییم این [[آیه]] راجع است به [[ولایت]] ارثی که [[رسول خدا]] {{صل}} به وسیله [[عقد]] [[برادری]] میان [[مهاجرین]] و [[انصار]] اجرا می‌کرد و تا مدتی از یکدیگر [[ارث]] می‌بردند تا آن‌که بعدها نَسخ شد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref>. علامه طباطبائی معنای برقرار بودن [[ولایت]] بین [[مهاجرین]] و [[انصار]]، طبق [[آیه]] {{متن قرآن|أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«دوستان یکدیگرند» سوره انفال، آیه ۷۲.</ref> را اعم از [[ولایت]] [[میراث]] و [[ولایت]] [[نصرت]] و [[ولایت]] [[امن]] می‌داند؛ به این معنا که حتی اگر یک [[مسلمان]]، کافری را [[امان]] داده باشد امانش در میان تمام [[مسلمانان]] نافذ است. بنابراین، همه [[مسلمانان]] به یکدیگر [[ولایت]] دارند: یک [[مهاجر]]، "ولیِّ" تمام [[مهاجرین]] و [[انصار]] است، و یک [[انصاری]]، "ولیِّ" همه [[انصار]] و [[مهاجرین]]، و [[دلیل]] همه اینها آن است که [[ولایت]] در [[آیه]] مطلق بیان شده است<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref>.
* [[علامه طباطبائی]]، معنای برقرار بودن [[ولایت]] بین [[مهاجرین]] و [[انصار]]، طبق [[آیه]] {{متن قرآن|أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ}}<ref>«دوستان یکدیگرند» سوره انفال، آیه ۷۲.</ref> را اعم از [[ولایت]] [[میراث]] و [[ولایت]] [[نصرت]] و [[ولایت]] [[امن]] می‌داند؛ به این معنا که حتی اگر یک [[مسلمان]]، کافری را [[امان]] داده باشد امانش در میان تمام [[مسلمانان]] نافذ است. بنابراین، همه [[مسلمانان]] به یکدیگر [[ولایت]] دارند: یک [[مهاجر]]، "ولیِّ" تمام [[مهاجرین]] و [[انصار]] است، و یک [[انصاری]]، "ولیِّ" همه [[انصار]] و [[مهاجرین]]، و [[دلیل]] همه اینها آن است که [[ولایت]] در [[آیه]] مطلق بیان شده است<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۱.</ref>.
 
* [[ارث]] بردن میان [[مهاجرین]] و [[انصار]] بعدها توسط [[آیه]] ۷۵ [[سوره انفال]] نَسخ شده و منحصر در اَرحام گردید. [[علامه طباطبائی]] این [[آیه]] را [[دلیل]] بر [[ولایت]] [[ارث]] می‌داند نَه [[آیه]] ۷۲ [[سوره انفال]] را، لذا در [[تفسیر آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ...}}<ref>«و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند» سوره انفال، آیه ۷۵.</ref> این جمله در‌باره [[ولایت]] [[ارث]] است که [[خداوند]] آن را در میان [[ارحام]] و [[خویشاوندان]] [[تشریع]]، و آن را منحصر در [[ارحام]] می‌کند و اما بقیۀ اقسام [[ولایت]] منحصر در [[ارحام]] نیست. این [[آیه]] [[حکم]] سابق را که عبارت بود از [[ارث]] بردن به سبب [[عقد]] [[برادری]]، نَسخ می‌کند، چون قبل از این [[آیه]] [[پیغمبر]] {{صل}} در اوایل [[هجرت]] [[حکم]] [[ارث]] به [[مؤاخات]] را در میان [[مسلمانان]] [[اجرا]] می‌کرد و این خود روشن است که [[آیه شریفه]] [[ارث]] به [[قرابت]] را به طور مطلق [[اثبات]] می‌کند، چه [[وارث]] دارای سهم باشد و چه نباشد، چه اینکه [[عصبه]] باشد و یا نباشد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۲.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۵-۱۳۷.</ref>.
[[ارث]] بردن میان [[مهاجرین]] و [[انصار]] بعدها توسط [[آیه]] ۷۵ [[سوره انفال]] نَسخ شده و منحصر در اَرحام گردید. [[علامه طباطبائی]] این [[آیه]] را [[دلیل]] بر [[ولایت]] [[ارث]] می‌داند نَه [[آیه]] ۷۲ [[سوره انفال]] را، لذا در [[تفسیر آیه]] می‌فرماید: {{متن قرآن|أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ...}}<ref>«و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند» سوره انفال، آیه ۷۵.</ref> این جمله در‌باره [[ولایت]] [[ارث]] است که [[خداوند]] آن را در میان [[ارحام]] و [[خویشاوندان]] [[تشریع]] و آن را منحصر در [[ارحام]] می‌کند و اما بقیۀ اقسام [[ولایت]] منحصر در ارحام نیست. این [[آیه]] [[حکم]] سابق را که عبارت بود از [[ارث]] بردن به سبب [[عقد]] [[برادری]]، نَسخ می‌کند، چون قبل از این [[آیه]] [[پیغمبر]] {{صل}} در اوایل [[هجرت]] [[حکم]] [[ارث]] به [[مؤاخات]] را در میان [[مسلمانان]] اجرا می‌کرد و این خود روشن است که [[آیه شریفه]] [[ارث]] به [[قرابت]] را به طور مطلق [[اثبات]] می‌کند، چه [[وارث]] دارای سهم باشد و چه نباشد، چه اینکه [[عصبه]] باشد و یا نباشد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۲.</ref>.<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۵-۱۳۷.</ref>
 
== ولایت نصرت ==
آیه ۷۲ سوره انفال، [[ولایت]] را میان [[مؤمنین]] [[مهاجرین]] و [[انصار]] و میان مؤمنینی که [[مهاجرت]] نکردند [[نفی]] کرده و می‌فرماید: میان دسته اوّل و دسته دوم هیچ قسم [[ولایتی]] نیست جز ولایت نصرت. اگر دسته دوم از شما یاری‌ طلبیدند یاریشان بکنید، ولی به شرطی که با قومی سرِ [[جنگ]] داشته باشند که بین شما و آن [[قوم]] [[عهد]] و پیمانی نباشد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۲، {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...}}.</ref>.<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۷-۱۳۸.</ref>
 
== ولایت رحمانی و [[شیطانی]] ==
با [[تدبر]] در [[آیات]] [[مقدس]] [[اسلام]]، به دست می‌آید که از نظر [[اسلام]] دو نوع [[ولایت]] موجود است: مثبت و منفی؛ یعنی از طرفی [[مسلمانان]] مأموریت دارند که نوعی [[ولاء]] را نپذیرند و ترک کنند و از طرفی دیگر امر شده‌اند که [[ولاء]] دیگری را دارا باشند و بدان اهتمام ورزند<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۱۶- ۱۷.</ref>.
 
ولاء اثباتی [[اسلامی]] نیز خود بر دو قسم است: ولاء عام و ولاء خاص. [[ولاء]] خاص نیز اقسامی دارد: ولاء محبت، ولاء امامت، ولاء زعامت، ولاء تصرف یا ولایت تکوینی.
 
ولاء منفی در [[اسلام]] عبارت است از اینکه "یک [[مسلمان]] همواره در مواجهه با غیرمسلمان بداند با اعضای یک پیکر [[بیگانه]] مواجه است و معنای اینکه نباید [[ولاء]] غیر مسلمان را داشته باشد این است که نباید روابط مسلمان با غیر مسلمان در حدّ روابط مسلمان با مسلمان باشد. به این معنا که مسلمان عملاً عضو پیکر غیر [[مسلمان]] قرار گیرد و یا به این شکل درآید که عضویتش در پیکر [[اسلامی]] به هیچ وجه در نظر گرفته نشود"<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۱.</ref>. هم‌چنین [[قرآن کریم]] در [[نهی]] از [[ولایت]] غیر [[مسلمان]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ...}}<ref>«ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید» سوره مائده، آیه ۵۱.</ref>.
 
[[علامه طباطبائی]] در [[تفسیر]] این [[آیه]] می‌فرماید: مراد از این جمله [[نهی]] از [[دوستی]] با [[یهود]] و نصاراست، [[دوستی]] به حدّی که باعث کشش [[روحی]] بین [[مسلمانان]] و [[اهل کتاب]] شود و در نتیجه [[اخلاق]] [[اهل کتاب]] در بین [[مسلمین]] راه یابد، چون چنین [[دوستی]] سرانجام [[سیره]] [[دینی]] [[جامعه]] [[مسلمان]] را که اساس آن پیروی از حق و [[سعادت]] انسان‌هاست، دگرگون ساخته، [[سیره]] [[کفر]] در بین آنان جریان می‌یابد که اساسش [[پیروی]] از [[هوای نفس]] و پرستش شیطان و [[خروج]] از راه [[فطری]] [[زندگی]] است<ref>المیزان، ج۵، ص۳۶۸.</ref>.
 
پس منافاتی نیست میان آنکه [[مسلمان]] به غیرمسلمان [[احسان]] و [[نیکی]] کند و در عین حال [[ولاء]] او را نپذیرد؛ هم‌چنان‌که منافاتی نیست میان ولاء منفی و اصل بشر دوستی و [[رحمت]] برای [[بشر]] بودن<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۲.</ref>.


== [[ولایت نصرت]] ==
[[ولاء]] اثباتی عام عبارت است از اینکه "[[مسلمانان]] به صورت واحد مستقلی [[زندگی]] کنند، نظامی مرتبط و [[اجتماعی]] پیوسته داشته باشند، هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان [[جامعه اسلامی]] است بداند، تا [[جامعه اسلامی]] [[قوی]] و نیرومند گردد"<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۰.</ref>. [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ...}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref> ناظر به این نوع از [[ولایت]] می‌باشد. در این [[آیه]]، [[خداوند متعال]] بعد از آن‌که به [[تذکر]] و بیان حال [[منافقین]] می‌پردازد، اینک حال [[عامه]] [[مؤمنین]] را بیان می‌کند و می‌فرماید: "مردان و زنانِ باایمان اولیای یکدیگرند"، تا [[منافقین]] بدانند نقطه مقابل ایشان [[مؤمنین]] هستند که مردان و زنانشان با همه [[کثرت]] و پراکندگی افرادشان همه در [[حکم]] تَنی واحدند، به همین جهت بعضی امور بعضی دیگر را عهده‌دار می‌شوند و به همین جهت است که هر کدام دیگری را به معروف امر و از منکر [[نهی]] می‌نماید. آری، به خاطر [[ولایت]] داشتن ایشان در امور یکدیگر است ـ آن هم [[ولایتی]] که تا کوچک‌ترین افراد [[اجتماع]] راه دارد ـ که به خود اجازه می‌دهند هر یک دیگری را به معروف واداشته و از منکر باز بدارد<ref>المیزان، ج۹، ص۳۴۸.</ref>.
* [[آیه ۷۲ سوره انفال]]، [[ولایت]] را در میان [[مؤمنین]] [[مهاجرین]] و [[انصار]] و میان مؤمنینی که [[مهاجرت]] نکردند [[نفی]] کرده و می‌فرماید: میان دسته اوّل و دسته دوم هیچ قسم [[ولایتی]] نیست جز [[ولایت نصرت]]. اگر دسته دوم از شما یاری‌ طلبیدند یاریشان بکنید، ولی به شرطی که با قومی سرِ [[جنگ]] داشته باشند که بین شما و آن [[قوم]] [[عهد]] و پیمانی نباشد<ref>المیزان، ج۹، ص۱۴۲، {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...}}.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۷-۱۳۸.</ref>.


== [[ولایت رحمانی]] و [[شیطانی]] ==
[[ولاء]] اثباتی خاص، ولاء [[اهل بیت]] است. [[آیه]] [[ذوی القربی|ذَوی القربی]] {{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا}}<ref>«بگو: من برای آن (پیامبری) از شما پاداشی نمی‌خواهم» سوره انعام، آیه ۹۰.</ref> [[ولاء]] خاص را بیان می‌کند. و [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> نیز به اتفاق [[شیعه]] و [[سنّی]] در مورد [[علی]] {{ع}} نازل گشته است<ref>برای اطلاع بیشتر، ر. ک: تفسیر طبری، ج۶، ص۲۲۸ و ۲۸۹؛ الکشاف، ج۱، ص۵۰۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰؛ برگرفته از: مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۳۹-۴۰.</ref>.
* با [[تدبر]] در [[آیات]] [[مقدس]] [[اسلام]]، به دست می‌آید که از نظر [[اسلام]] دو نوع [[ولایت]] موجود است: مثبت و منفی؛ یعنی از طرفی [[مسلمانان]] [[مأموریت]] دارند که نوعی [[ولاء]] را نپذیرند و ترک کنند و از طرفی دیگر شده‌اند که [[ولاء]] دیگری را دارا باشند و بدان اهتمام ورزند<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۱۶- ۱۷.</ref>.
* [[ولاء اثباتی]] [[اسلامی]] نیز خود بر دو قسم است: [[ولاء عام]] و [[ولاء خاص]]. [[ولاء]] خاص نیز اقسامی دارد: [[ولاء محبت]]، [[ولاء امامت]]، [[ولاء زعامت]]، [[ولاء تصرف]] یا [[ولایت تکوینی]].
* [[ولاء منفی]] در [[اسلام]] عبارت است از اینکه "یک [[مسلمان]] همواره در مواجهه با غیر [[مسلمان]] بداند با اعضای یک پیکر [[بیگانه]] مواجه است و معنای اینکه نباید [[ولاء]] غیر [[مسلمان]] را داشته باشد این است که نباید [[روابط]] [[مسلمان]] با غیر [[مسلمان]] در حدّ [[روابط]] [[مسلمان]] با [[مسلمان]] باشد. به این معنا که [[مسلمان]] عملاً عضو پیکر غیر [[مسلمان]] قرار گیرد و یا به این شکل درآید که عضویتش در پیکر [[اسلامی]] به هیچ وجه در نظر گرفته نشود"<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۱.</ref>.
* هم‌چنین [[قرآن کریم]] در [[نهی]] از [[ولایت]] غیر [[مسلمان]] می‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ...}}<ref>«ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید» سوره مائده، آیه ۵۱.</ref>.
* [[علامه طباطبائی]] در [[تفسیر]] این [[آیه]] می‌فرماید: مراد از این جمله [[نهی]] از [[دوستی]] با [[یهود]] و نصاراست، [[دوستی]] به حدّی که باعث کشش [[روحی]] بین [[مسلمانان]] و [[اهل کتاب]] شود و در نتیجه [[اخلاق]] [[اهل کتاب]] در بین [[مسلمین]] راه یابد، چون چنین [[دوستی]] سرانجام [[سیره]] [[دینی]] [[جامعه]] [[مسلمان]] را که اساس آن [[پیروی از حق]] و [[سعادت]] انسان‌هاست، دگرگون ساخته، [[سیره]] [[کفر]] در بین آنان جریان می‌یابد که اساسش [[پیروی]] از [[هوای نفس]] و [[پرستش شیطان]] و [[خروج]] از راه [[فطری]] [[زندگی]] است <ref>المیزان، ج۵، ص۳۶۸.</ref>.
* پس منافاتی نیست میان آن‌که [[مسلمان]] به غیر [[مسلمان]] [[احسان]] و [[نیکی]] کند و در عین حال [[ولاء]] او را نپذیرد؛ هم‌چنان‌که منافاتی نیست میان [[ولاء منفی]] و اصل [[بشر دوستی]] و [[رحمت]] برای [[بشر]] بودن<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۲.</ref>.
* [[ولاء]] اثباتی عام عبارت است از اینکه "[[مسلمانان]] به صورت واحد مستقلی [[زندگی]] کنند، نظامی مرتبط و [[اجتماعی]] پیوسته داشته باشند، هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان [[جامعه اسلامی]] است بداند، تا [[جامعه اسلامی]] [[قوی]] و نیرومند گردد"<ref>مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۰.</ref>. [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ...}}<ref>«و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند» سوره توبه، آیه ۷۱.</ref> ناظر به این نوع از [[ولایت]] می‌باشد. در این [[آیه]]، [[خداوند متعال]] بعد از آن‌که به [[تذکر]] و بیان حال [[منافقین]] می‌پردازد، اینک حال [[عامه]] [[مؤمنین]] را بیان می‌کند و می‌فرماید: "مردان و زنانِ باایمان اولیای یکدیگرند"، تا [[منافقین]] بدانند نقطه مقابل ایشان [[مؤمنین]] هستند که مردان و زنانشان با همه [[کثرت]] و پراکندگی افرادشان همه در [[حکم]] تَنی واحدند، به همین جهت بعضی امور بعضی دیگر را عهده‌دار می‌شوند و به همین جهت است که هر کدام دیگری را به معروف امر و از منکر [[نهی]] می‌نماید. آری، به خاطر [[ولایت]] داشتن ایشان در امور یکدیگر است ـ آن هم [[ولایتی]] که تا کوچک‌ترین افراد [[اجتماع]] راه دارد ـ که به خود اجازه می‌دهند هر یک دیگری را به معروف واداشته و از منکر باز بدارد<ref>المیزان، ج۹، ص۳۴۸.</ref>.
* [[ولاء]] اثباتی خاص، [[ولاء اهل بیت]] است. [[آیه]] [[ذوی القربی|ذَوی القربی]] {{متن قرآن|قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا}}<ref>«بگو: من برای آن (پیامبری) از شما پاداشی نمی‌خواهم» سوره انعام، آیه ۹۰.</ref> [[ولاء]] خاص را بیان می‌کند. و [[آیه کریمه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> نیز به اتفاق [[شیعه]] و [[سنّی]] در مورد [[علی]] {{ع}} نازل گشته است<ref>برای اطلاع بیشتر، ر. ک: تفسیر طبری، ج۶، ص۲۲۸ و ۲۸۹؛ الکشاف، ج۱، ص۵۰۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰؛ برگرفته از: مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۳۹-۴۰.</ref>.
* [[ولایت]] مثبت و منفی به یک اعتبار [[ولایت]] رحمانی و [[شیطانی]] ([[الهی]] و طاغوتی) نیز نامیده می‌شود؛ چنان‌‌که [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا... وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ...}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است... اما سروران کافران، طاغوت‌هایند.».. سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.
* [[ولایت]] رحمانی [[ولایتی]] است که [[قرآن کریم]] آن را به رسمیت شناخته و از [[پیروان]] خود خواسته است آن را بپذیرند. از نظر [[علامه طباطبائی]] [[ولایت]] رحمانی همان [[ولایت]] [[خداوند]] بر [[مردم]] است که یا به صورت "[[ولایت تکوینی]]" است یا "[[ولایت تشریعی]]"<ref>المیزان، ج۶، ص۱۳.</ref>.
* [[ولایت]] [[شیطانی]] نیز [[ولایتی]] است که [[قرآن کریم]] آن را به رسمیت نشناخته و از [[مؤمنین]] خواسته است آن را نپذیرند. [[آیه]] فوق به دلالت التزامی بیان می‌دارد که نباید [[ولایت]] [[شیطانی]] را پذیرفت، زیرا، [[انسان]] را از [[نور]] به سمت تاریکی‌ها می‌برد در حالی ‌که مطلوب آن است که [[انسان]] از [[تاریکی]] به سمت [[نور]] برود و در غیر این صورت موجب ورود به [[جهنم]] و [[خلود]] در آن خواهد شد. بنابراین، می‌توان از دلالت التزامی [[آیه شریفه]] استفاده کرد، مطلوب این است که [[انسان]] [[مؤمن]]، [[شیطان]] را ولیِّ خویش قرار ندهد <ref> گفتنی است که ولایت شیطانی و ولایت شیطان، رابطه عام و خاص مطلق دارند، لذا اگر عام گفته شود، خاص را هم در بر دارد و اگر خاص گفته شود، عام نیز اراده شده است.</ref>. وجه دلالت از صدر [[آیه شریفه]] مثل این [[آیه]] است: {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷.</ref>.
* [[علامه طباطبائی]] درباره [[ولایت شیطان]] می‌فرماید: [[ولایت]] شیطان‌ها در [[آدمی]] تنها [[ولایت]] و [[قدرت]] بر [[فریب دادن]] اوست؛ به طوری که اگر از این راه توانستند کاری بکنند به دنبالش هر کار دیگری می‌کنند، هم‌چنان‌که از [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا * إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلًا}}<ref>«و هر یک از آنان را که بتوانی با آوای خویش بلغزان و با سوارگان و پیادگان خویش بر آنان بتاز و در دارایی‌ها و فرزندان آنان شریک شو و به آنها وعده بده! و شیطان جز وعده فریبنده به آنان نخواهد داد * تو بر بندگان من چیرگی نداری و پروردگارت (آنان را) کارساز، بس» سوره اسراء، آیه ۶۴-۶۵.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«که او را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست» سوره نحل، آیه ۹۹.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ}}<ref>«بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.</ref> نیز این معنا برمی‌آید، چون اگر این [[آیات]] را به ضمیمه [[آیات]] مورد بحث{{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ * يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref> «ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند * ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۶-۲۷.</ref> یک‌جا مورد دقت قرار دهیم، خواهیم فهمید که شیطان‌ها بر [[مؤمنین]] و متوکلین و آنان که [[خداوند]] ایشان را [[بنده]] خود به‌شمار آورده و فرموده: [[عبادی]]... هیچ‌گونه [[ولایتی]] ندارند، اگرچه احیانا به لغزش‌شان دست یابند، تنها ولایت‌شان بر کسانی است که [[ایمان به خدا]] نیاورده‌اند<ref>المیزان، ج۸، ص۷۱.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۸-۱۴۲.</ref>.


== [[انحصار ولایت]] ==
[[ولایت]] مثبت و منفی به یک اعتبار [[ولایت]] رحمانی و [[شیطانی]] ([[الهی]] و طاغوتی) نیز نامیده می‌شود؛ چنان‌‌که [[قرآن کریم]] می‌فرماید: {{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا... وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ...}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است... اما سروران کافران، طاغوت‌هایند.».. سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.
* سؤالی که مطرح می‌شود، اینکه: آیا [[ولایت]] منحصر در [[خداوند]] است؟ اگر چنین است پس آیاتی را که دلالت بر [[ولایت]] [[اولیا]] و [[انبیای الهی]] دارند، چگونه توجیه می‌کنید؟
* [[علامه طباطبائی]] برای [[اثبات]] انحصار [[ولایت]] در [[خدای سبحان]] به [[آیه]] ۹ [[سوره شوری]] استناد و چنین [[استدلال]] می‌کند:
* '''[[حجت]] اوّل:''' جمله {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}} چون ضمیرِ {{متن قرآن|هُوَ}} در آن آمده است، انحصار [[ولایت]] در [[خدا]] را می‌رساند، و می‌فرماید: تنها و تنها [[ولیّ]] خداست<ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲.</ref>.
* '''[[حجت]] دوم:''' جمله {{متن قرآن|وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى}} [[وجوب]] "[[ولیّ]]" قرار دادن [[خدا]] را می‌رساند، و اینکه باید تنها او را [[ولیّ]] بگیرند و حاصل این [[حجت]] آن است که غرض عمده در "[[ولیّ]]" گرفتن و به [[دین]] او [[متدین]] شدن و او را پرستیدن، [[رهایی]] از [[عذاب]] [[دوزخ]] و [[راه‌یابی به بهشت]] است در [[روز قیامت]]، و چون پاداش‌ دهنده و عِقاب ‌کننده خدایی است که [[بشر]] را زنده می‌کند و می‌میراند، و [[روز قیامت]] همه را برای جزای اعمالشان جمع می‌کند، پس [[واجب]] است تنها او را "[[ولیّ]]" خود بگیرند، و اولیایی که خود، اَموات و بی‌جانند، دور بریزند، چون خود این [[اولیا]] که یا سنگند و یا چوب، نمی‌دانند چه وقت [[مبعوث]] می‌شوند <ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲.</ref>.
* '''[[حجت]] سوم:''' جمله {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}} [[حجت]] سوم است، و حاصلش این است که در باب [[ولایت]]، [[واجب]] است "[[ولیّ]]" [[قدرت]] بر [[ولایت]] و عهده‌داری اشخاص را داشته باشد، و بتواند امور آنان را اداره کند، و آن کسی که بر هر چیز [[قادر]] است [[خدای سبحان]] است و بس و غیر [[خدا]] هیچ‌کس قدرتی ندارد مگر به همان اندازه که [[خدا]] به او داده، و تنها کسی که مالک هر چیز است خداست، و غیر او [[مالکی]] نیست مگر تنها آن مقداری را که [[خدا]] تملیکش کرده، تازه آن مقدار [[قدرت]] که به او داده، خودش نسبت به آن نیز [[قدرت]] دارد، و هرچه را تملیک کرده، باز خودش مالک آن چیز هست. پس: یگانه "[[ولیّ]]"، خداست و غیر او کسی "[[ولیّ]]" نیست <ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۸.</ref>.
* '''[[حجت]] چهارم:''' جمله {{متن قرآن|وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ}} روشن میسازد که [[حکم]] [[تشریعی]] و [[حقّ]] قانون‌گذاری تنها از آنِ [[خدای سبحان]] است، و تنها "[[ولیّ]]" در این [[حکم]]، اوست، پس [[واجب]] است تنها او را "[[ولیّ]]" خود بگیرند و تنها او را بپرستند و به آنچه او نازل کرده [[متدین]] گردند.
* و حاصل این [[حجت]] آن است که "[[ولیّ]]"ای که پرستیده می‌شود و به [[دین]] او [[متدین]] می‌شوند باید کسی باشد که بتواند اختلافی را که در بین پرستندگانش پیدا می‌شود برطرف سازد، و آنچه از [[شئون اجتماع]] آنان به فساد ‌گراییده [[اصلاح]] کند، و ایشان را به وسیله [[قانون]] ـ که همان [[دین]] است ـ به سوی [[سعادت]] [[زندگی]] دائم سوق دهد. و [[حکم]] در این مورد اختصاص به [[خدای تعالی]] دارد. پس لازم است که تنها او به عنوان "[[ولیّ]]" اتخاذ شود و نه دیگری<ref>المیزان، ج۱۸، ص۳۰.</ref>.
* پس [[ولایت]] [[حقیقی]] از آنِ [[خداوند]] است، همان‌طور که [[آیات قرآنی]] مؤید این قول هستند؛ مثلاً [[علامه طباطبائی]] در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}}<ref>«سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۶۲.</ref> می‌فرماید: این جمله اشاره است به اینکه پس از [[مرگ]] برانگیخته شده و به سوی پروردگارشان بر می‌گردند، و اگر [[خدای تعالی]] را توصیف می‌کند به اینکه مولای [[حقّ]] آنان است، برای این است که به علت همه تصرفاتی که قبلاً ذکر کرده بود، اشاره نماید، و بفهماند که [[خداوند]] اگر می‌خواباند و بیدار می‌کند و می‌میراند و زنده می‌کند، برای این است که او مولای [[حقیقی]] و صاحب‌ اختیار عالم است، و این بیان هم معنای مولویت را می‌رساند، و هم حقِّ مولویت را برای [[خداوند]] [[اثبات]] می‌کند، چون مولا کسی است که "رَقَبه" و "عینِ شَیء" را مالک است، و معلوم است که چنین کسی [[حقّ]] همه‌گونه تصرفات را دارد، و وقتی [[ملک]] [[حقیقی]] از آنِ [[خداوند]] باشد و او کسی باشد که با ایجاد و [[تدبیر]] و می‌راندن و زنده کردن در [[بنده]] خود [[تصرف]] می‌کند، پس مولای [[حقیقی]] نیز اوست، زیرا معنای مولویت در [[حقّ]] او طوری ثابت است که هرگز زوال در آن راه ندارد. و "[[حق]]" یکی از اَسمای حُسنای [[خداوند]] است، دلیلش هم روشن است، زیرا [[خدای تعالی]] ثبوت ذات و صفاتش طوری است که هرگز قابل زوال و دگرگونی و انتقال نیست<ref>المیزان، ج۷، ص۱۳۲.</ref>.
* [[خدای تعالی]] که مالک [[بندگان]] خویش است، ملکش هم مطلق است، و هم محیط به همه نواحی و جوانب [[بنده]] است، [[بندگان]] او نه در ذات خود مستقل از اویند، و نه در توابع ذاتشان، از صفات و [[افعال]] و هر چیز دیگری که منسوب به ایشان است؛ از قبیلِ [[همسر]] و [[اولاد]] و [[مال]] و [[جاه]].
* بلکه [[خدای سبحان]]، میان هر چیزی و خود آن چیز حائل است، و میان آن و تمام مقارنات آن از [[فرزند]] و [[همسر]] و [[دوست]] و [[مال]] و [[جاه]] و [[حق]] او حائل است. پس [[خدای تعالی]] از هر چیزی که فرض شود، به مخلوق خود نزدیک‌تر است. پس او قریب علی‌الاطلاق است؛ هم‌چنان‌که خودش فرموده: {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ}}<ref>«و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید» سوره واقعه، آیه ۸۵.</ref> و نیز فرموده: {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ}}<ref>«و ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.</ref> و مراد از [[قلب]]، همان [[جان آدمی]] و نفس مدرکه اوست<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>.
* مالک بودن [[خدای سبحان]] به بندگانش به [[مالکیت]] [[حقیقی]]، و [[بنده]] بودن [[بندگان]] برای او باعث شده که او به طور علی‌الاطلاق قریب و نزدیک به آنان باشد، نزدیک‌تر از هر چیزی که با او مقایسه شود. و نیز این [[مالکیت]] باعث شده که هر تصرفی و به هر نحو که بخواهد در بندگانش بکند جایز باشد، بدون اینکه دافعی و مانعی جلو تصرفاتش را بگیرد. و این جواز [[تصرف]] [[حکم]] می‌کند که [[خدای سبحان]] هر دعای [[دعاکننده]] را [[اجابت]] کند - هر چه می‌خواهد باشد - و با اعطا و [[تصرف]] خود حاجتش را برآورد، چون [[مالکیت]] او عام و [[سلطنت]] و احاطه‌اش بر جمیع تقادیر و بدون هیچ قید و اندازه است<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>.
* بنابراین، [[ولایت]] [[خدای تعالی]] حتی بعد از راندن [[قضا]] و قَدَر در عالَم، و حتی در [[اعمال]] [[بندگان]] هم‌چنان به اطلاقش باقی است، و هیچ موجودی مالک چیزی نیست مگر به تملیک و [[اذن]] او. آنچه او بخواهد و تملیک کند و اجازه وقوعش را بدهد واقع می‌شود، و آنچه او نخواهد، و تملیک نکند و اجازه وقوعش را ندهد واقع نمی‌شود، هر چند که [همه عالم] برای وقوع آن دست به دست هم بدهند<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>، هم‌چنان‌که خودش فرمود: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ}}<ref>«ای مردم! شما نیازمندان درگاه خداوند هستید و خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره فاطر، آیه ۱۵.</ref>.
* با توجه به [[اثبات]] انحصار [[ولایت]]، روشن می‌شود که [[خدای سبحان]]، هم دارای [[ولایت تکوینی]] است و هم دارای [[ولایت تشریعی]]، زیرا براساس [[توحید ربوبی]]<ref>توحید ربوبی، از اقسام توحید افعالی است؛ یعنی "تنها مدیر و مدبر جهان فقط خداست و نظام و چرخش عالَم هستی در دست قدرت اوست. و هیچ‌کس بدون اذن الهی در این گیتی و آفرینش الهی قدرت تصرف ندارد"، علی‌اکبر بابازاده، تجلیات ولایت، ص۳۴.</ref>، [[خداوند]] است که با اِعمال [[ولایت]]، "کَون" را [[اراده]] می‌کند و اوست که همواره به انحاء گوناگون، [[ربوبیت]] خود را اِعمال کند: {{متن قرآن|كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ}}<ref>«او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.</ref>.
* و نیز بر اساس [[پذیرش]] [[نبوت]] و بعد از فَراغ از [[اثبات وحی]]، تنها خداست که [[حقّ]] [[جعل]] [[قانون]] دارد، و هموست که [[احکام]] [[جعل]] شده را از طریق [[پیامبر]] {{صل}} به [[مردم]] [[ابلاغ]] می‌نماید. گذشته از آن‌که [[قرآن کریم]] [[جعل احکام]] را به [[خدای سبحان]] نسبت می‌دهد<ref>عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، ص۲۱۷.</ref><ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۴۴-۱۴۹.</ref>.


== ولایت در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲==
[[ولایت]] رحمانی [[ولایتی]] است که [[قرآن کریم]] آن را به رسمیت شناخته و از [[پیروان]] خود خواسته است آن را بپذیرند. از نظر [[علامه طباطبائی]] [[ولایت]] رحمانی همان [[ولایت]] [[خداوند]] بر [[مردم]] است که یا به صورت "[[ولایت تکوینی]]" است یا "[[ولایت تشریعی]]"<ref>المیزان، ج۶، ص۱۳.</ref>.
منظور از [[ولایت امری]] اخص از [[امامت]] و تعبیری بر اساس محور [[دوستی]] و پیوند است. این پیوند در آن دسته از آیاتی که به [[پیامبر]] مربوط می‌شود، دارای آثار عملی مثبت است.
#{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>.
#{{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«و هر کس سروری خداوند و پیامبرش و آنان را که ایمان دارند بپذیرد (از حزب خداوند است) بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.</ref>.
#{{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران (به ارث) سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این (حکم) در کتاب (خداوند) نگاشته است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>.
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>.
#{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>.
#{{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.
#{{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم و اوست که (روزی) می‌خوراند و به او نمی‌خورانند؟ بگو فرمان یافته‌ام که نخستین کس باشم که تسلیم (خداوند) می‌شود و (به من گفته‌اند) هرگز از مشرکان مباش!» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref>.
#{{متن قرآن|وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا}}<ref>«و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.</ref>.
#{{متن قرآن|قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«بگو: شریکانتان را (که برای خداوند می‌تراشید) بخوانید؛ سپس درباره من چاره‌اندیشی کنید و مرا (هیچ) مهلت ندهید! * بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۵-۱۹۶.</ref>.
#{{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست * و در هر چیزی اختلاف پیدا کنید داوری آن با خداوند است؛ این است خداوند پروردگار من، بر او توکّل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره شوری، آیه ۹-۱۰.</ref>.
#{{متن قرآن|تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ * وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ}}<ref>«بسیاری از آنان را می‌نگری که کافران را سرور می‌گیرند؛ به راستی زشت است آنچه خود برای خویش پیش فرستادند که (سبب شد) خداوند بر آنان خشم گرفت و آنان در عذاب، جاودانند * و اگر به خداوند و پیامبر و آنچه به سوی او فرو فرستاده شده است ایمان می‌داشتند آنان را سرور نمی‌گرفتند اما بسیاری از ایشان نافرمانند» سوره مائده، آیه ۸۰-۸۱.</ref>.


'''نتیجه''': در [[آیات]] فوق این موضوعات مطرح گردیده است:
[[ولایت]] [[شیطانی]] نیز [[ولایتی]] است که [[قرآن کریم]] آن را به رسمیت نشناخته و از [[مؤمنین]] خواسته است آن را نپذیرند. [[آیه]] فوق به دلالت التزامی بیان می‌دارد که نباید [[ولایت]] [[شیطانی]] را پذیرفت، زیرا، [[انسان]] را از [[نور]] به سمت تاریکی‌ها می‌برد در حالی ‌که مطلوب آن است که [[انسان]] از [[تاریکی]] به سمت [[نور]] برود و در غیر این صورت موجب ورود به [[جهنم]] و [[خلود]] در آن خواهد شد. بنابراین، می‌توان از دلالت التزامی [[آیه شریفه]] استفاده کرد، مطلوب این است که [[انسان]] [[مؤمن]]، [[شیطان]] را ولیِّ خویش قرار ندهد <ref> گفتنی است که ولایت شیطانی و ولایت شیطان، رابطه عام و خاص مطلق دارند، لذا اگر عام گفته شود، خاص را هم در بر دارد و اگر خاص گفته شود، عام نیز اراده شده است.</ref>. وجه دلالت از صدر [[آیه شریفه]] مثل این [[آیه]] است: {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷.</ref>.
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] در طول [[ولایت خدا]] و تقدم [[ولایت خدا]] بر [[ولایت]] [[پیامبر]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ... وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ}}؛
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] [[ولایتی]] ثابت و نوشته شده در [[کتاب خدا]]: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ... كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}؛
# اعلام [[ولایت علی]] {{ع}}<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ}} خطابی است به منظور تجلیل مقام نبوت. {{متن قرآن|بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} عیاشی در تفسیر خود از ابن عباس و جابر بن عبد الله، روایت کرده: خداوند پیامبر را مأمور کرده بود که علی را به خلافت، نصب کند. لکن بیم آن داشت که بگویند: پسر عموی خود را برگزیده و او را مورد انتقاد قرار دهند. در روایات مشهوری که از امام باقر و امام صادق {{عم}} نقل شده، خداوند به پیامبر وحی کرده بود، که علی را جانشین خود گرداند. می‌ترسید این کار بر گروهی گران آید. این آیه نازل شد تا پیامبر را بر این کار تشجیع کند. جمله: {{متن قرآن|وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}} یعنی: اگر از تبلیغ آن‌چه به تو دستور داده شده، خودداری کنی، گویی هیچ یک از مأموریت‌های خود را انجام نداده‌ای (مجمع البیان، ج۷، ص۱۱۸).</ref> از جانب [[پیامبر]] مساوی با انجام کامل [[رسالت]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}}؛
# [[اعلان]] [[ولایت علی]] موجب [[اکمال دین]] و [[اتمام نعمت]]: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي}}؛
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] بر [[مؤمنان]] [[برتر]] از [[ولایت]] خود آنان بر امورشان: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}؛
# [[ولایت خدا]] تنها [[ولایت]] مورد [[پذیرش]] [[پیامبر]]: {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}؛
# [[دشمنان]] و مخالفت‌کنندگان با [[پیامبر اکرم]] [[محروم]] از [[ولایت خدا]]: {{متن قرآن|وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ... نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى...}}؛
# [[خداوند]] ولی و [[سرپرست]] [[پیامبر اکرم]] و [[یاور]] او در مقابل [[مشرکان]]: {{متن قرآن|قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ...}}؛
# [[پیامبر اکرم]] تحت [[ولایت]] و [[تربیت]] ویژه [[الهی]]: {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ... ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي}}؛
# [[پذیرش ولایت]] غیرخدا ناسازگار با [[ایمان به خدا]]، [[پیامبر]] و [[قرآن]]: {{متن قرآن|وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ}}<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۲، ص ۹۴۴.</ref>.
== ولایت در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ==
ولایت در قرآن درباره [[پروردگار]] و [[اولیاء الهی]] و یا درباره [[شیطان]] و [[کفار]] به کار رفته است.


=== [[ولایت خداوند]] در [[قرآن]] ===
[[علامه طباطبائی]] درباره [[ولایت شیطان]] می‌فرماید: [[ولایت]] شیطان‌ها در [[آدمی]] تنها [[ولایت]] و [[قدرت]] بر [[فریب دادن]] اوست؛ به طوری که اگر از این راه توانستند کاری بکنند به دنبالش هر کار دیگری می‌کنند، هم‌چنان‌که از [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا * إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلًا}}<ref>«و هر یک از آنان را که بتوانی با آوای خویش بلغزان و با سوارگان و پیادگان خویش بر آنان بتاز و در دارایی‌ها و فرزندان آنان شریک شو و به آنها وعده بده! و شیطان جز وعده فریبنده به آنان نخواهد داد * تو بر بندگان من چیرگی نداری و پروردگارت (آنان را) کارساز، بس» سوره اسراء، آیه ۶۴-۶۵.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«که او را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست» سوره نحل، آیه ۹۹.</ref> و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ}}<ref>«بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.</ref> نیز این معنا برمی‌آید، چون اگر این [[آیات]] را به ضمیمه [[آیات]] مورد بحث{{متن قرآن|يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ * يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref> «ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند * ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۶-۲۷.</ref> یک‌جا مورد دقت قرار دهیم، خواهیم فهمید که شیطان‌ها بر [[مؤمنین]] و متوکلین و آنان که [[خداوند]] ایشان را [[بنده]] خود به‌شمار آورده و فرموده: [[عبادی]]... هیچ‌گونه [[ولایتی]] ندارند، اگرچه احیانا به لغزش‌شان دست یابند، تنها ولایت‌شان بر کسانی است که ایمان به خدا نیاورده‌اند<ref>المیزان، ج۸، ص۷۱.</ref>.<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۳۸-۱۴۲.</ref>
از آنجا که در [[نظام تکوین]] و [[تشریع]]، همه امور به [[خداوند]] باز می‌گردد؛ لذا واژه [[ولایت الهی]] دربردارنده مفهوم استیلای بر مادون و [[تدبیر]] و [[هدایت]] آن است. البته در قرآن، ولایت الهی به انحای گوناگون مطرح شده؛ هرچند که همگی آنها مراتب یک [[حقیقت]] هستند. [[صور]] مختلف ولایت خداوند در قرآن بدین قرار است:
==== ولایت در [[تکوین]] ====
برخی از [[آیات]]، [[ولایت تکوینی]] خداوند را مورد اشاره قرارداده است؛ از جمله:
{{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۹.</ref>.
{{متن قرآن|رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ}}<ref>«پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند» سوره یوسف، آیه ۱۰۱.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۲.</ref>


==== ولایت در تشریع ====
== انحصار ولایت ==
===== ولایت در هدایت و [[ارشاد]] به مطلوب =====
سؤالی که مطرح می‌شود، اینکه: آیا [[ولایت]] منحصر در [[خداوند]] است؟ اگر چنین است پس آیاتی را که دلالت بر [[ولایت]] [[اولیا]] و [[انبیای الهی]] دارند، چگونه توجیه می‌کنید؟
در برخی از [[آیات قرآن]]، [[ولایت تشریعی]] خداوند مطرح شده است.
{{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا}}<ref>«ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.</ref>.


===== ولایت در هدایت و [[ایصال الی المطلوب]] =====
[[علامه طباطبائی]] برای [[اثبات]] انحصار [[ولایت]] در [[خدای سبحان]] به [[آیه]] ۹ [[سوره شوری]] استناد و چنین [[استدلال]] می‌کند:
ایصال الی المطلوب به معنای رسانیدن [[متقین]] به نتیجه نهایی است که در هدایت طالب آن بوده‌اند. در این مورد، هدایت خداوند تا رسیدن به سرمنزل مقصود ادامه پیدا می‌کند.
# '''[[حجت]] اوّل:''' جمله {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ}} چون ضمیرِ {{متن قرآن|هُوَ}} در آن آمده است، انحصار [[ولایت]] در [[خدا]] را می‌رساند، و می‌فرماید: تنها و تنها [[ولیّ]] خداست<ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲.</ref>.
{{متن قرآن|إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۶.</ref>.
# '''[[حجت]] دوم:''' جمله {{متن قرآن|وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى}} [[وجوب]] "[[ولیّ]]" قرار دادن [[خدا]] را می‌رساند و اینکه باید تنها او را [[ولیّ]] بگیرند و حاصل این [[حجت]] آن است که غرض عمده در "[[ولیّ]]" گرفتن و به [[دین]] او [[متدین]] شدن و او را پرستیدن، [[رهایی]] از [[عذاب]] [[دوزخ]] و راه‌یابی به بهشت است در [[روز قیامت]]، و چون پاداش‌ دهنده و عِقاب ‌کننده خدایی است که [[بشر]] را زنده می‌کند و می‌میراند، و [[روز قیامت]] همه را برای جزای اعمالشان جمع می‌کند، پس [[واجب]] است تنها او را "[[ولیّ]]" خود بگیرند، و اولیایی که خود، اَموات و بی‌جانند، دور بریزند، چون خود این [[اولیا]] که یا سنگند و یا چوب، نمی‌دانند چه وقت [[مبعوث]] می‌شوند <ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲.</ref>.
# '''[[حجت]] سوم:''' جمله {{متن قرآن|وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}} [[حجت]] سوم است، و حاصلش این است که در باب [[ولایت]]، [[واجب]] است "[[ولیّ]]" [[قدرت]] بر [[ولایت]] و عهده‌داری اشخاص را داشته باشد و بتواند امور آنان را اداره کند، و آن کسی که بر هر چیز قادر است [[خدای سبحان]] است و بس و غیر [[خدا]] هیچ‌کس قدرتی ندارد مگر به همان اندازه که [[خدا]] به او داده و تنها کسی که مالک هر چیز است خداست، و غیر او مالکی نیست مگر تنها آن مقداری را که [[خدا]] تملیکش کرده، تازه آن مقدار [[قدرت]] که به او داده، خودش نسبت به آن نیز [[قدرت]] دارد، و هرچه را تملیک کرده، باز خودش مالک آن چیز هست. پس: یگانه "[[ولیّ]]"، خداست و غیر او کسی "[[ولیّ]]" نیست<ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۸.</ref>.
# '''[[حجت]] چهارم:''' جمله {{متن قرآن|وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ}} روشن میسازد که [[حکم]] [[تشریعی]] و [[حقّ]] قانون‌گذاری تنها از آنِ [[خدای سبحان]] است، و تنها "[[ولیّ]]" در این [[حکم]]، اوست، پس [[واجب]] است تنها او را "[[ولیّ]]" خود بگیرند و تنها او را بپرستند و به آنچه او نازل کرده [[متدین]] گردند.


در مورد دیگر [[انسان‌ها]] نیز می‌توان گفت که به [[میزان]] استعدادی که هریک در بهره‌مندی از [[ولایت خاص]] [[الهی]] دارند، [[هدایت]] [[خداوند]] آنان را در بر می‌گیرد.
حاصل این [[حجت]] آن است که ولیّ‌ای که پرستیده می‌شود و به [[دین]] او [[متدین]] می‌شوند باید کسی باشد که بتواند اختلافی را که در بین پرستندگانش پیدا می‌شود برطرف سازد و آنچه از شئون اجتماع آنان به فساد ‌گراییده [[اصلاح]] کند، و ایشان را به وسیله [[قانون]] ـ که همان [[دین]] است ـ به سوی [[سعادت]] [[زندگی]] دائم سوق دهد. و [[حکم]] در این مورد اختصاص به [[خدای تعالی]] دارد. پس لازم است که تنها او به عنوان "[[ولیّ]]" اتخاذ شود و نه دیگری<ref>المیزان، ج۱۸، ص۳۰.</ref>.
{{متن قرآن|اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ}}<ref>«خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد اما سروران کافران، طاغوت‌هایند که آنها را از روشنایی به سوی تیرگی‌ها بیرون می‌کشانند؛ آنان دمساز آتشند، آنها در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۵۷.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۲.</ref>


===== [[ولایت]] در [[اداره جامعه]] [[دینی]] و پذیرش [[حکم الهی]] در [[منازعات]] [[اجتماعی]] و [[قوانین الهی]] =====
پس [[ولایت]] [[حقیقی]] از آنِ [[خداوند]] است، همان‌طور که [[آیات قرآنی]] مؤید این قول هستند؛ مثلاً [[علامه طباطبائی]] در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ}}<ref>«سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۶۲.</ref> می‌فرماید: این جمله اشاره است به اینکه پس از [[مرگ]] برانگیخته شده و به سوی پروردگارشان بر می‌گردند، و اگر [[خدای تعالی]] را توصیف می‌کند به اینکه مولای [[حقّ]] آنان است، برای این است که به علت همه تصرفاتی که قبلاً ذکر کرده بود، اشاره نماید، و بفهماند که [[خداوند]] اگر می‌خواباند و بیدار می‌کند و می‌میراند و زنده می‌کند، برای این است که او مولای [[حقیقی]] و صاحب‌ اختیار عالم است، و این بیان هم معنای مولویت را می‌رساند، و هم حقِّ مولویت را برای [[خداوند]] [[اثبات]] می‌کند، چون مولا کسی است که "رَقَبه" و "عینِ شَیء" را مالک است و معلوم است که چنین کسی [[حقّ]] همه‌گونه تصرفات را دارد، و وقتی [[ملک]] [[حقیقی]] از آنِ [[خداوند]] باشد و او کسی باشد که با ایجاد و [[تدبیر]] و می‌راندن و زنده کردن در [[بنده]] خود تصرف می‌کند، پس مولای [[حقیقی]] نیز اوست، زیرا معنای مولویت در [[حقّ]] او طوری ثابت است که هرگز زوال در آن راه ندارد. و "[[حق]]" یکی از اَسمای حُسنای [[خداوند]] است، دلیلش هم روشن است، زیرا [[خدای تعالی]] ثبوت ذات و صفاتش طوری است که هرگز قابل زوال و دگرگونی و انتقال نیست<ref>المیزان، ج۷، ص۱۳۲.</ref>.
رویکرد هدایت خداوند فقط در حیطه فردی نیست؛ بلکه [[امور اجتماعی]] را نیز در بر می‌گیرد.
{{متن قرآن|قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ}}<ref>«بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۴.</ref>


=== ولایت [[اولیاء]] خداوند در [[قرآن]] ===
[[خدای تعالی]] که مالک [[بندگان]] خویش است، ملکش هم مطلق است، و هم محیط به همه نواحی و جوانب [[بنده]] است، [[بندگان]] او نه در ذات خود مستقل از اویند، و نه در توابع ذاتشان، از صفات و [[افعال]] و هر چیز دیگری که منسوب به ایشان است؛ از قبیلِ [[همسر]] و [[اولاد]] و [[مال]] و جاه.
بنا بر تحلیلی که درباره واژه ولایت بیان گردید، همه مراتبی که برای [[ولایت الهی]] [[اثبات]] شد، در مرتبه خلقی برای [[ولی‌الله]] نیز اثبات می‌گردد؛ با این تفاوت که همه مقام‌ها و [[ولایت‌ها]] در [[پروردگار]] [[بالاصاله]] و ذاتی است و در ولی الهی بالعرض و تبعی است. ذیلاً به برخی از آنها اشاره می‌گردد:


==== ولایت [[اولیاء الهی]] در [[نظام تکوین]] ====
بلکه [[خدای سبحان]]، میان هر چیزی و خود آن چیز حائل است، و میان آن و تمام مقارنات آن از [[فرزند]] و [[همسر]] و [[دوست]] و [[مال]] و جاه و [[حق]] او حائل است. پس [[خدای تعالی]] از هر چیزی که فرض شود، به مخلوق خود نزدیک‌تر است. پس او قریب علی‌الاطلاق است؛ هم‌چنان‌که خودش فرموده: {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ}}<ref>«و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید» سوره واقعه، آیه ۸۵.</ref> و نیز فرموده: {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ}}<ref>«و ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.</ref> و مراد از [[قلب]]، همان [[جان آدمی]] و نفس مدرکه اوست<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>.
[[ولی خدا]] با [[اذن خداوند]] می‌تواند در [[نظام هستی]] [[اعمال]] ولایت نماید: {{متن قرآن|إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي}}<ref>«یاد کن که خداوند فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و هنگامی که با اذن من از گل، همگون پرنده می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من پرنده می‌شد و نابینای مادرزاد و پیس را با اذن من شفا می‌دادی و هنگامی که با اذن من مرده را (از گور) برمی‌خیزاندی و هنگامی که بنی اسرائیل را از (آزار) تو باز داشتم آنگاه که برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردی و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>.


{{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ}}<ref>«و به راستی ما پیامبرانی پیش از تو فرستاده‌ایم که (داستان) برخی از آنان را برای تو گفته‌ایم و برخی دیگر را نگفته‌ایم و سزیده هیچ پیامبری نیست که جز با اذن خداوند آیه‌ای آورد و چون فرمان خداوند در رسد به حق، داوری می‌شود و در آنجا تباه‌اندیشان، زیانکار می‌گردند» سوره غافر، آیه ۷۸.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>
مالک بودن [[خدای سبحان]] به بندگانش به [[مالکیت]] [[حقیقی]]، و [[بنده]] بودن [[بندگان]] برای او باعث شده که او به طور علی‌الاطلاق قریب و نزدیک به آنان باشد، نزدیک‌تر از هر چیزی که با او مقایسه شود. و نیز این [[مالکیت]] باعث شده که هر تصرفی و به هر نحو که بخواهد در بندگانش بکند جایز باشد، بدون اینکه دافعی و مانعی جلو تصرفاتش را بگیرد. و این جواز تصرف [[حکم]] می‌کند که [[خدای سبحان]] هر دعای [[دعاکننده]] را [[اجابت]] کند ـ هر چه می‌خواهد باشد ـ و با اعطا و تصرف خود حاجتش را برآورد، چون [[مالکیت]] او عام و [[سلطنت]] و احاطه‌اش بر جمیع تقادیر و بدون هیچ قید و اندازه است<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>.


==== [[ولایت]] [[اولیاء الهی]] در [[نظام]] [[تشریع]] ====
بنابراین، [[ولایت]] [[خدای تعالی]] حتی بعد از راندن [[قضا]] و قَدَر در عالَم، و حتی در [[اعمال]] [[بندگان]] هم‌چنان به اطلاقش باقی است، و هیچ موجودی مالک چیزی نیست مگر به تملیک و [[اذن]] او. آنچه او بخواهد و تملیک کند و اجازه وقوعش را بدهد واقع می‌شود، و آنچه او نخواهد، و تملیک نکند و اجازه وقوعش را ندهد واقع نمی‌شود، هر چند که [همه عالم] برای وقوع آن دست به دست هم بدهند<ref>المیزان، ج۲، ص۳۲.</ref>، هم‌چنان‌که خودش فرمود: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ}}<ref>«ای مردم! شما نیازمندان درگاه خداوند هستید و خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره فاطر، آیه ۱۵.</ref>.
[[شریعت الهی]] از طریق [[ولی‌الله]] تحقق می‌یابد و بر اساس [[اراده خداوند]]، [[اولویت]] و [[ولایتی]] برای او پدید می‌آید. این ولایت هنگامی که تبعاً و نه اصالتاً به [[نبی]] و یا [[وصی]] منتقل می‌گردد، همان شدت و حِدَّت را دارد: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>


==== [[ولایت]] [[اولیاء الهی]] در [[حکومت]] و [[امارت]] بر [[مسلمین]] ====
با توجه به [[اثبات]] انحصار [[ولایت]]، روشن می‌شود که [[خدای سبحان]]، هم دارای [[ولایت تکوینی]] است و هم دارای [[ولایت تشریعی]]، زیرا براساس [[توحید ربوبی]]<ref>توحید ربوبی، از اقسام توحید افعالی است؛ یعنی "تنها مدیر و مدبر جهان فقط خداست و نظام و چرخش عالَم هستی در دست قدرت اوست. و هیچ‌کس بدون اذن الهی در این گیتی و آفرینش الهی قدرت تصرف ندارد"، علی‌اکبر بابازاده، تجلیات ولایت، ص۳۴.</ref>، [[خداوند]] است که با اِعمال [[ولایت]]، "کَون" را [[اراده]] می‌کند و اوست که همواره به انحاء گوناگون، [[ربوبیت]] خود را اِعمال کند: {{متن قرآن|كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ}}<ref>«او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.</ref>.
[[خداوند]] [[حاکمیت]] [[دین]] و [[شریعت]] خویش را از طریق [[اولیاء]] خود {{عم}} محقق می‌سازد: {{متن قرآن|إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا}}<ref>«ما این کتاب (آسمانی) را بر تو، به حق فرو فرستاده‌ایم تا در میان مردم بدانچه خداوند به تو نمایانده است داوری کنی و طرفدار خائنان مباش» سوره نساء، آیه ۱۰۵.</ref>.
{{متن قرآن|لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ}}<ref>«ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و (نیز) آهن را فرو فرستادیم که در آن نیرویی سخت و سودهایی برای مردم است و تا خداوند معلوم دارد چه کسی در نهان، (دین) او و پیامبرانش را یاری می‌کند؛ بی‌گمان خداوند توانمندی پیروزمند است» سوره حدید، آیه ۲۵.</ref>.


نتیجه آنکه: اصل در معنای ولایت، شدت [[قرابت]] میان ولی و [[مولی علیه]] است و ولایت استیلای [[الهی]]، عیناً به اسم [[ولی الله]] در مرتبه خلقی منتقل می‌گردد.
و نیز بر اساس پذیرش [[نبوت]] و بعد از فَراغ از [[اثبات وحی]]، تنها خداست که [[حقّ]] جعل [[قانون]] دارد، و هموست که [[احکام]] جعل شده را از طریق [[پیامبر]] {{صل}} به [[مردم]] [[ابلاغ]] می‌نماید. گذشته از آن‌که [[قرآن کریم]] [[جعل احکام]] را به [[خدای سبحان]] نسبت می‌دهد<ref>عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، ص۲۱۷.</ref>.<ref>[[هادی اکبری ملک‌آبادی|اکبری]] و [[رقیه یوسفی سوته|یوسفی]]، [[ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی (کتاب)| ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی]]، ص۱۴۴-۱۴۹.</ref>
لذا همان طور که همه خلایق [[گوش به فرمان]] [[پروردگار]] در [[نظام تکوین]] هستند، در [[نظام]] [[تشریع]] نیز، که از [[فروع]] [[تکوین]] است، [[مردم]] می‌باید گوش به فرمان [[خدا]] و اولیاء الهی {{عم}} باشند: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا}}<ref>«و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است» سوره احزاب، آیه ۳۶.</ref>.


بر اساس آنچه بیان شد، مشخص می‌گردد که دامنه معنای کلمه ولایت در قرآن وسیع است. از این رو باید مفهوم و مراتب آن در هر [[آیه]]، بر اساس قراین و [[سیاق آیه]] و با [[تمسک]] به [[روایات اهل بیت]] {{عم}} - به عنوان [[مفسرین]] [[واقعی]] [[قرآن]] - مشخص شود.
== ولایت پیامبر اکرم {{صل}} در آیات قرآن ==
بنابر توضیحاتی که گذشت، باید گفت که بالاترین [[مرتبه ولایت]] که اصالتاً منحصر در [[پروردگار]] است و تبعاً به [[اولیاء الهی]] منتقل می‌شود، «[[ولایت تکوینی]]» است که [[ظهور]] [[رحمت رحمانیه]] پروردگار در عالم است؛ اسم «[[رحمان]]» تکویناً [[ولایت]] بر کل عالم، از جمله [[انسان‌ها]] دارد. در مرتبه دوم، [[ولایت تشریعی]] [[الهی]] بر انسان‌ها است که از [[شئون]] ولایت تکوینی [[خداوند]] است. در مرتبه سوم، ولایت تشریعی [[نبی گرامی]] {{صل}} و [[انبیاء]] [[صاحب شریعت]] {{عم}} بر [[ملت]] خود است؛ این ولایت [[مظهر]] ولایت تشریعی پروردگار در میان [[مردم]] است. در مرتبه چهارم، ولایت تشریعی [[اوصیاء]] انبیاء [[اولوالعزم]] {{عم}} بر [[امت]] آن [[پیامبران]] {{صل}} است. آیه مورد [[استدلال]]<ref>مائده ۵۵</ref> نیز اشاره به سه مرتبه اخیر ولایت تشریعی خداوند و [[رسول]] {{صل}} و اوصیاء رسول {{عم}} دارد؛ که [[ولایت خداوند]] بالاصالة و ولایت رسول {{صل}} و اوصیاء گرامی‌اش {{عم}} تبعی است.
منظور از [[ولایت امری]] اخص از [[امامت]] و تعبیری بر اساس محور [[دوستی]] و پیوند است. این پیوند در آن دسته از آیاتی که به [[پیامبر]] مربوط می‌شود، دارای آثار عملی مثبت است.
# {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}}<ref>«سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref>.
# {{متن قرآن|وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«و هر کس سروری خداوند و پیامبرش و آنان را که ایمان دارند بپذیرد (از حزب خداوند است) بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.</ref>.
# {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}<ref>«پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران (به ارث) سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این (حکم) در کتاب (خداوند) نگاشته است» سوره احزاب، آیه ۶.</ref>.
# {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}<ref>«ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref>.
# {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>.
# {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.
# {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم و اوست که (روزی) می‌خوراند و به او نمی‌خورانند؟ بگو فرمان یافته‌ام که نخستین کس باشم که تسلیم (خداوند) می‌شود و (به من گفته‌اند) هرگز از مشرکان مباش!» سوره انعام، آیه ۱۴.</ref>.
# {{متن قرآن|وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا}}<ref>«و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.</ref>.
# {{متن قرآن|قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ}}<ref>«بگو: شریکانتان را (که برای خداوند می‌تراشید) بخوانید؛ سپس درباره من چاره‌اندیشی کنید و مرا (هیچ) مهلت ندهید! * بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۵-۱۹۶.</ref>.
# {{متن قرآن|أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ}}<ref>«آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست * و در هر چیزی اختلاف پیدا کنید داوری آن با خداوند است؛ این است خداوند پروردگار من، بر او توکّل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره شوری، آیه ۹-۱۰.</ref>.
# {{متن قرآن|تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ * وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ}}<ref>«بسیاری از آنان را می‌نگری که کافران را سرور می‌گیرند؛ به راستی زشت است آنچه خود برای خویش پیش فرستادند که (سبب شد) خداوند بر آنان خشم گرفت و آنان در عذاب، جاودانند * و اگر به خداوند و پیامبر و آنچه به سوی او فرو فرستاده شده است ایمان می‌داشتند آنان را سرور نمی‌گرفتند اما بسیاری از ایشان نافرمانند» سوره مائده، آیه ۸۰-۸۱.</ref>.


به عنوان جمع‌بندی و در یک نگاه کلی به [[ولایت الهی]] روشن می‌شود که: [[انسان]] بنابر مرتبه خلقی خود، [[استعداد]] و [[توانایی]] رسیدن به [[مقام]] ولایت‌اللهی (یعنی [[عبودیت]] و [[بندگی]] تام) را دارد. [[هدف از خلقت]] او نیز نیل به همین مقام است. ولی برای رسیدن به این رتبه، باید در [[نظام]] [[تشریع]]، تحت [[تربیت]] اسم [[ربّ]] الهی قرار گیرد که مظهر آن در هر [[زمان]]، [[حجج الهی]] {{عم}} هستند؛ تا با [[هدایت]] آنان، این مهم واقع شود؛ چنان که خداوند به [[حضرت آدم]] {{ع}} بعد از [[هبوط]] به [[زمین]] فرمود: {{متن قرآن|قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ}}<ref>«گفتیم: همه از آن (بهشت فرازین) فرود آیید، آنگاه اگر از من به شما رهنمودی رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۳۸.</ref>.
'''نتیجه''': در [[آیات]] فوق این موضوعات مطرح گردیده است:
به همین دلیل است که همه [[شئون ولایت]] [[الهی]] در [[امور فردی]] و [[اجتماعی]]، به [[انبیاء]] {{عم}} منتقل می‌گردد.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش]] و [[فرید محسنی|محسنی]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴]] ص ۵۵.</ref>
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] در طول [[ولایت خدا]] و تقدم [[ولایت خدا]] بر [[ولایت]] [[پیامبر]]: {{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ... وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ}}؛
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] [[ولایتی]] ثابت و نوشته شده در [[کتاب خدا]]: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ... كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا}}؛
# اعلام [[ولایت علی]] {{ع}}<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ}} خطابی است به منظور تجلیل مقام نبوت: {{متن قرآن|بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} عیاشی در تفسیر خود از ابن عباس و جابر بن عبد الله، روایت کرده: خداوند پیامبر را مأمور کرده بود که علی را به خلافت، نصب کند. لکن بیم آن داشت که بگویند: پسر عموی خود را برگزیده و او را مورد انتقاد قرار دهند. در روایات مشهوری که از امام باقر و امام صادق {{عم}} نقل شده، خداوند به پیامبر وحی کرده بود، که علی را جانشین خود گرداند. می‌ترسید این کار بر گروهی گران آید. این آیه نازل شد تا پیامبر را بر این کار تشجیع کند. جمله: {{متن قرآن|وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}} یعنی: اگر از تبلیغ آن‌چه به تو دستور داده شده، خودداری کنی، گویی هیچ یک از مأموریت‌های خود را انجام نداده‌ای (مجمع البیان، ج۷، ص۱۱۸).</ref> از جانب [[پیامبر]] مساوی با انجام کامل [[رسالت]]: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ}}؛
# [[اعلان]] [[ولایت علی]] موجب [[اکمال دین]] و اتمام نعمت: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي}}؛
# [[ولایت]] [[پیامبر اکرم]] بر [[مؤمنان]] [[برتر]] از [[ولایت]] خود آنان بر امورشان: {{متن قرآن|النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ}}؛
# [[ولایت خدا]] تنها [[ولایت]] مورد پذیرش [[پیامبر]]: {{متن قرآن|قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}؛
# [[دشمنان]] و مخالفت‌کنندگان با [[پیامبر اکرم]] [[محروم]] از [[ولایت خدا]]: {{متن قرآن|وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ... نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى...}}؛
# [[خداوند]] ولی و [[سرپرست]] [[پیامبر اکرم]] و [[یاور]] او در مقابل [[مشرکان]]: {{متن قرآن|قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ...}}؛
# [[پیامبر اکرم]] تحت [[ولایت]] و [[تربیت]] ویژه [[الهی]]: {{متن قرآن|فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ... ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي}}؛
# [[پذیرش ولایت]] غیرخدا ناسازگار با ایمان به خدا، [[پیامبر]] و [[قرآن]]: {{متن قرآن|وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ}}<ref>[[محمد جعفر سعیدیان‌فر|سعیدیان‌فر]] و [[سید محمد علی ایازی|ایازی]]، [[فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۲ (کتاب)|فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم]]، ج۲، ص ۹۴۴.</ref>.


== منابع ==
== منابع ==
خط ۳۹۴: خط ۲۰۵:
# [[پرونده:291506008.jpg|22px]] [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|'''معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان''']]
# [[پرونده:291506008.jpg|22px]] [[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان (کتاب)|'''معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان''']]
# [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']]
# [[پرونده:1379781.jpg|22px]] [[آرزو شکری|شکری، آرزو]]، [[حقوق اهل بیت (کتاب)|'''حقوق اهل بیت''']]
# [[پرونده:IM009895.jpg|22px]] [[رضا باذلی|باذلی، رضا]]، [[ولایت تشریعی ائمه (مقاله)|مقاله «ولایت تشریعی ائمه»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۶ (کتاب)|'''موسوعه رد شبهات ج۱۶''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}


نسخهٔ ‏۳۰ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۸:۲۲

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ولایت است. ولایت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ولایت در لغت - ولایت در قرآن - ولایت در حدیث - ولایت در کلام اسلامی - ولایت در فقه اسلامی - ولایت در فلسفه اسلامی - ولایت در عرفان اسلامی - ولایت در فقه سیاسی - ولایت در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

معناشناسی

معنای لغوی

وِلایت، وَلایت، ولی، مولی و... همه از مادۀ "و، ل، ی"، اشتقاق یافته‌اند. مفهوم “ولی” از مفاهیم کلیدی و محوری است که در شناخت چیستی مقام امامت نقش بسزایی دارد. این واژه در لغت، به معانی گوناگونی همچون ناصر، دوست، هم پیمان و متولی امر یا سرپرست به کار رفته است. خلیل فراهیدی در این باره می‌نویسد: و وَلَّى الرجل، أي: أدبر. و اسْتَوْلَى فلان على شي‏ء، إذا صار في يده[۱]؛ “وَلِی الرجل، یعنی، پشت کرد و اینکه فلانی بر چیزی مسلط شده، هنگامی که آن چیز در اختیارش قرار گرفت”. ابن منظور نیز می‌نویسد: “ولی در (از) نام‌های خداوند متعال است، ولی همان ناصر است و گفته شده که ولی مسئول امور عالم و مخلوقاتی است که قائم به او هستند”[۲].

راغب اصفهانی در مفردات گفته است "قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگری به نحوی که فاصله در کار نباشد را ولایه می‌گویند، به همین مناسبت طبعاً این کلمه دربارۀ قرب و نزدیکی به کار رفته است اعم از قرب مکانی و قرب معنوی و باز به همین مناسبت دربارۀ دوستی، یاری و معانی دیگری استعمال شده است چون در همۀ اینها نوعی مباشرت و اتصال وجود دارد". راغب اصفهانی راجع به کلمۀ "ولایت" از نظر استعمال می‌گوید: "ولایت به کسر واو به معنای نصرت است و اما وَلایت به فتح واو به معنای تصدی و صاحب اختیاری یک کار است و گفته شده است که معنای هر دو یکی است و حقیقت آنها، همان تصدی و صاحب اختیاری است"[۳].

در میان لغت‌شناسان، ابن فارس و زمخشری بر این مطلب تأکید کرده‌اند که ریشه این واژه، “ولی” به سکون لام است و تمامی معانی این ماده به معنای قرب و نزدیکی است و ابن فارس پس از آن، معانی ای همچون ناصر، دوست، پسرعمو، همسایه و عبد را برای آن برشمرده است[۴].[۵]

تفلیسی معتقد است واژۀ "ولی" در قرآن به شش معنی آمده است:

  1. فرزند: ﴿فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا﴾[۶] یعنی ولداً.
  2. یار: ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ﴾[۷] یعنی و لم یکن صاحب ینتصر به من ذل اصابه و نیز ﴿ومن یضلل فلن تجد له ولیا مرشدا﴾[۸] یعنی صاحب مرشداً.
  3. خویشاوند: ﴿وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾[۹] یعنی من قریب ینفعکم ولا ناصر ینصرکم.
  4. پروردگار: ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾[۱۰] یعنی أتخذ رباً و نیز ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ﴾[۱۱] یعنی هو الرب از این معنی در قرآن بسیار است.
  5. ولی به معنای خدا و جمعش اولیاء است به معنای خدایان: ﴿مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِيَاءَ﴾[۱۲] یعنی الالهه.
  6. نصیحت‌ کننده: ﴿لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ﴾[۱۳] یعنی في النصيحه و نیز در سورۀ نبأ و ممتحنه به همین معنی آمده است[۱۴].

آنچه از استعمالات کلمه ولی به دست می‌آید، نوعی قرب و نزدیکی در مفهوم این کلمه اخذ شده است که به حسب موارد آن متفاوت است به عنوان مثال کسی که عهده‌دار حکومت و سرپرستی مردم می‌شود بین او و حکومت نزدیکی حاصل می‌شود و فاصله برداشته می‌شود که لازمه آن تقرب در نزد ذهن و فکر مردم نیز می‌باشد. اگر آن والی شخصی الهی و منصوب از ناحیه خداوند باشد این تقرب بیشتر خواهد بود و تا عمق دل‌ها نفوذ خواهد داشت و سبب محبت مردم به او می‌گردد. ولایت عهده‌دار شدن و سرپرستی امور مادی و معنوی جامعه توسط امام است، که عالی‌ترین مرتبه سرپرستی امامت است[۱۵].

رابطه معنایی ولی و مالکیت امر

لغویین عرب برای واژه "ولایت" و "ولی" و "مولی" معانی گوناگونی ذکر کرده‌اند که از این معانی آنچه با ذات اقدس حق تناسب دارد معنای مالکیت امر و سلطنت و صاحب اختیار بودن است و بر این اساس، واژه "ولایت" - به کسر یا فتح - مصدر و واژگان "ولی" و "مولی" به یک معناست.

ابن منظور در لسان العرب می‌گوید: "ولیّ از اسماء خدای متعال است، ولیّ به معنای یاور و گفته‌اند: به معنای عهده‌دار امور جهان و خلائق و انجام‌دهنده آن است"[۱۶].

آنچه در آیات کریمه قرآن دلالت بر اراده معنای دوم از واژه "ولی" می‌کند، این است که در بسیاری از آیات قرآن کریم واژه ولیّ در کنار واژه "نصیر" به گونه‌ای به کار رفته که صریح در این است که مراد از واژه "ولی" در استعمالات قرآنی، ناصر نیست، بلکه همان المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها است که همان معنای سلطان و مَلِک است. از برای مثال:

  1. آیه اول: ﴿أَلَمْ تَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾[۱۷]. در این آیه ضمن عطف نفی ﴿نَصِيرٍ﴾ بر نفی ﴿وَلِيٍّ﴾ که ـ به دلیل تکرر نفی ـ صریح در تعدّد معنای این دو واژه است، صدر آیه، قرینه روشنی است بر اینکه مراد از "وَلِی" همان سلطان و مَلِک است.
  2. آیه دوم: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ يُحْيِي وَيُمِيتُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ﴾[۱۸]. در این آیه نیز تکررّ نفی در ﴿وَلِيٍّ﴾ و ﴿نَصِيرٍ﴾ صریح در تعددّ معنای این دو واژه است از یک سو و صدر آیه که ﴿لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ﴾ است، قرینه روشنی بر اراده معنای "مَلِک و سلطان و صاحب اختیار و مالک تصرف" از واژه "وَلِی" از سوی دیگر است.
  3. آیه سوم: ﴿قُلْ مَنْ ذَا الَّذِي يَعْصِمُكُمْ مِنَ اللَّهِ إِنْ أَرَادَ بِكُمْ سُوءًا أَوْ أَرَادَ بِكُمْ رَحْمَةً وَلَا يَجِدُونَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا﴾[۱۹]. در این آیه نیز افزون بر تکرّر نفی بین "ولی" و "نصیر" که صریح در تعدّد معناست، صدر آیه قرینه بر این است که مراد از "ولی" همان صاحب اختیار و مالک امر تدبیر و تصرّف در خلق است.

موارد استعمالات قرآنی فراوان دیگری بر تعدّد معنای "ولی" و "نصیر" دلالت دارد، البته این تعدّد معنا با ناصر بودن ضمنی "ولی" منافات ندارد؛ زیرا ولیّ به معنای سلطان و صاحب اختیار و مَلِک، به کار نصرت و یاری نیز می‌پردازد.

ابن منظور در بیان وحدت معنای "ولی" و "مولی" می‌گوید: "ولیّ و مولی در کلام عرب به یک معناست"[۲۰]. فیروزآبادی در قاموس می‌گوید: وَلْی به معنای نزدیکی است[۲۱] ـ تا آنجا که می‌گوید: ـ و وَلی اسم برگرفته شده از آن است[۲۲] ـ تا آنجا که می‌گوید: ـ ولایت (به فتح واو) مصدر است (و به کسر واو) به معنای کشور و امارت و سلطنت است، و أوْلَيتُه الأمْرَ به معنای وَلَّيتُه إياهُ است و "وَلاءُ" به معنای مالکیت است....[۲۳].

فیومی در المصباح المنیر می‌گوید: "ولیّ بر وزن فعیل به معنای فاعل است که از ریشه "وَلِیهُ" است که به معنای انجام دهنده و به عهده گیرنده است و به همین معناست ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ جمع آن: اولیاء است، ابن فارس گفته: به هرکس گفته شود وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ به معنای آن است که ولیّ اوست"[۲۴].

راغب اصفهانی در مفردات می‌گوید: "ولایت: به معنای نصرت است و ولایت به معنای عهده‌دار شدن امر است و گفته‌اند وِلایت و وَلایت؛ نظیر: دِلالت و دَلالت است و حقیقت آن: عهده‌دار شدن و تصدّی امر است"[۲۵].

همانگونه که در کلمات اهل لغت و نیز برخی از آیات قرآن ملاحظه شد، بیشترین کاربری واژگان "ولایت" و "ولی" و "مولی" در زبان عرب در دو معنای نصرت و مُلک است، لکن در قرآن کریم کاربری این واژگان در حقّ خدای متعال، به معنای دوم؛ یعنی صاحب اختیار بودن و صاحب مُلک و سلطنت بودن است[۲۶].

کاربرد واژه "ولی" در قرآن

واژه ولی و مشتقات آن در قرآن کریم بارها تکرار شده‌اند، تا آنجا که خود این واژه، به تنهایی، چهل بار به کار رفته است که تعیین و تشخیص معنای آن در برخی مواضع چندان آسان نیست. با وجود این، می‌توان گفت: واژه ولی در برخی آیات، به معنای ناصر به کار رفته است؛ چنان‌که می‌فرماید: ﴿إِذْ هَمَّتْ طَائِفَتَانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلَا وَاللَّهُ وَلِيُّهُمَا وَعَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ﴾[۲۷].

ولی در برخی آیات نیز به معنای دوست و هم پیمان به کار رفته است؛ چنان‌که خداوند متعال خطاب به مؤمنان می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾[۲۸]. در این آیه، سخن از سرپرست گرفتن یهود و نصارا نیست، بلکه سخن از هم‌پیمانی و دوست یا نصرت گرفتن در امور تجاری با آنهاست؛ چنان‌که میان خود و یهود و نصارا، چنین روابطی وجود دارد:[۲۹] ﴿بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾.

روشن‌تر از آیه مزبور، آیه زیر است که واژه ولی، در آن، به صراحت به معنای دوست به کار رفته است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ تُلْقُونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَقَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنَ الْحَقِّ يُخْرِجُونَ الرَّسُولَ وَإِيَّاكُمْ أَنْ تُؤْمِنُوا بِاللَّهِ رَبِّكُمْ إِنْ كُنْتُمْ خَرَجْتُمْ جِهَادًا فِي سَبِيلِي وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِي تُسِرُّونَ إِلَيْهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أَخْفَيْتُمْ وَمَا أَعْلَنْتُمْ...﴾[۳۰].

در این آیه، به قرینه آنکه در مقابل واژه ﴿أَوْلِيَاءَ﴾، که جمع واژه ولی است، از مفهوم عداوت، یعنی دشمنی، استفاده شده و در ادامه آیه نیز آشکارا از مودت و دوستی سخن به میان آمده است، روشن می‌شود که مقصود از واژه ولی، همان دوست است؛ از این‌رو، آیه چنین معنا می‌شود: “ای کسانی که ایمان آورده‌اید! دشمن من و دشمن خودتان را دوستان خود مگیرید. شما با آنها طرح دوستی می‌افکنید، در حالی که آنها به آنچه از حق برای شما آمده، کفر ورزیده‌اید. آنها رسول خدا و شما را به خاطر ایمانتان به خدای یکتا که پروردگار شماست [از وطنتان، مکه] بیرون می‌کنند، اگر [از وطنتان] برای جهاد در راه من و طلب خشنودی من بیرون آمده اید. شما دوستی خود را پنهانی به آنها می‌رسانید، در حالی که من به آن چه پنهان کنید و آن چه آشکار کنید، داناترم... ”.

از سوی دیگر، آیاتی نیز وجود دارد که دربردارنده واژه ولی است و روشن‌ترین معنایی که برای آن به نظر می‌رسد، سرپرست یا همان متولی و مسئول است. به آیه زیر توجه کنید: ﴿وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَهُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ يُدْخِلُ مَنْ يَشَاءُ فِي رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمُونَ مَا لَهُمْ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَصِيرٍ * أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۳۱]؛ در این دو آیه، سه بار واژه ولی به کار رفته است. ابتدا خداوند می‌فرماید که اگر می‌خواست تمام مردم را امت واحد قرار می‌داد؛ آن‌گاه می‌افزاید، هر که را بخواهد وارد رحمت خود می‌کند. به دیگر سخن، در این آیه، همه کاره بودن خداوند و سرپرستی او در امور بیان می‌شود، سپس گفته می‌شود که ظالمان ولی و یاوری ندارند. با توجه به آنکه واژه “ولی” با حرف “واو” به واژه “نصیر” عطف شده است و عطف ظاهر در تغایر است، معنای نصرت برای “ولی” منتفی می‌شود و با توجه به آن چه پیش از این گفته شد، سرپرستی در امور، روشن‌ترین معنایی است که به ذهن تبادر می‌شود؛ بر این اساس، واژه “اولیاء” نیز به همین معنا تفسیر می‌شود. امّا استعمال سه باره این واژه، دلالت آن بر معنای سرپرستی را بیشتر تقویت می‌کند؛ از این‌رو که قرآن کریم پس از کاربرد این واژه، با بیان گوشه‌ای از قلمرو ولایت خداوند متعال، یعنی زنده کردن مردگان و قدرت داشتن بر همه امور، به روشن‌ترین شکل، در پی بیان معنای سرپرستی مطلق اوست. بنابراین، دو آیه یاد شده، چنین معنا می‌شود: “و اگر خداوند می‌خواست، همه آنها را یک امت قرار می‌داد، و لکن کسانی را که می‌خواهد [و اصل هدایت را پذیرفته‌اند] در رحمت خود در می‌آورد، و ستمکاران را نه سرپرستی است و نه یاوری؛ بلکه آنها به جای خداوند سرپرستانی برای خود گرفته‌اند؛ حال آنکه تنها خداوند سرپرست است و اوست که مردگان را زنده می‌کند و اوست که بر همه چیز تواناست”.

در آیه دیگری نیز می‌خوانیم: ﴿وَهُوَ الَّذِي يُنَزِّلُ الْغَيْثَ مِنْ بَعْدِ مَا قَنَطُوا وَيَنْشُرُ رَحْمَتَهُ وَهُوَ الْوَلِيُّ الْحَمِيدُ﴾[۳۲]. در این آیه نیز خداوند متعال، در آغاز، از نزول باران و گسترده شدن رحمت به وسیله خود خبر می‌دهد و سرپرستی و مسئولیت خود را در ادامه امور به یاد می‌آورد؛ آن‌گاه واژه ولی را بر خود اطلاق می‌کند. از این‌رو، معنای آیه چنین می‌شود: “او کسی است که باران سودمند را نازل می‌کند پس از آنکه مأیوس شدند و رحمت خویش را می‌گستراند و او سرپرست و ستایش شده است”[۳۳].

معانی ولایت در قرآن

کلمه "ولی" در قرآن مجید با مشتقات مختلف آن، ٢٣٣ بار به کار رفته است و از کلمات پُر استعمال محسوب می‌شود. از این تعداد ۱٢٣ مرتبه به صورت اسم و ۱۱٠ مرتبه به صورت فعل در قرآن به کار رفته است[۳۴]. اما کلمه "ولایت"، فقط‍ دو بار در قرآن مجید استعمال شده است[۳۵]:

  1. ﴿هُنَالِكَ الْوَلَايَةُ لِلَّهِ الْحَقِّ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا﴾[۳۶]؛ ولایت در آیه شریفه به معنای سلطنت و مالکیت است، یعنی در آن روز قدرت و سلطه مطلق الهی ظهور می‌کند و همگی تحت ولایت خدا در می‌آیند و به او ایمان می‌آورند و از آنچه در دنیا می‌پرستیده‌اند، بیزاری می‌جویند.
  2. ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّی يُهَاجِرُوا﴾[۳۷]؛ ولایت در آیه شریفه به معنای نصرت است.

بر اساس موارد استعمال قرآنی، مراد از ولایت، نحوه‌ای نزدیکی بدون فاصله بین دو شیء است که نوعی رابطه بین آن دو برقرار باشد؛ گاهی رابطۀ بین دو طرف مساوی است و گاهی مخالف همدیگر؛ بدین معنا که گاهی یک چیز با دیگری همان رابطه را دارد که آن دیگری با او دارد، مانند اخوّت و گاهی رابطه‌ای که یک طرف با دیگری دارد، غیر از رابطه‌ای است که طرف مقابل با او دارد، مثل ابوّت. اولی را که رابطه طرفینی، تأثیر و تأثّر متقابل و مساوی است رابطه دوستی و مَحبت، نصرت، یاری و اعانت و امثال آن می‌نامند که در برخی موارد مفید و دارای آثار مثبت و سازنده است و در بعضی موارد دیگر غیر مفید و دارای آثار منفی و عواقب سوء؛ چنان که دومی که تأثیر و تأثّر در آن یک جانبه است رابطه سرپرستی، رهبری و تدبیری می‌گویند.

رابطه‌ای که افراد جامعه و هم‌مسلکان با هم دارند، از سنخ اول است و رابطه خدای متعال با مخلوقات خود از سنخ قِسم دوم است؛ البته خدای متعال آن قِسم دوم رابطه را قدرت و توانایی سرپرستی و تدبیر را برای خلفای خود جعل کرده است تا با آن ولایت، عهده‌دار تدبیر امور بندگانش که مورد رحمت خاص او هستند، بشوند و برای امتحان و تحقق اختیار آنان، در شیطان نیز قدرت و توانایی سلطه و تدبیر منفی قرار داده است.

بنابراین، مراد از معنای جامع ولایت، قرب و نزدیکی است که به صورت‌های گوناگونی مطرح شده و آن قرب، یا قرب حسی است، مثل نزدیک و قریب هم بودن دو چیز بدون فاصله اجنبی و شخص ثالث؛ یا قرب معنوی و غیر حسی است، مثل قرب دینی، قرب خویشاوندی، قرب اعتقادی، قرب دوستی، یاری و نصرت، قرب تدبیری و سلطنت و... .

در قرآن کریم در بیش‌تر موارد، نوع دوم که همان قرب غیرحسی و معنوی است، استعمال شده است. برخی مفسران نوشته‌اند: "مُحصَّل و نتیجه معنای ولایت در موارد استعمال آن، عبارت است از یک نحو قدرت و نزدیکی که موجب نوعی از حقّ تصرف و مالکیت تدبیر می‌شود"[۳۸].[۳۹]

اقسام ولایت در قرآن

ولایت در قرآن درباره پروردگار و اولیاء الهی و یا درباره شیطان و کفار به کار رفته است.

ولایت خداوند در قرآن

از آنجا که در نظام تکوین و تشریع، همه امور به خداوند باز می‌گردد؛ لذا واژه ولایت الهی دربردارنده مفهوم استیلای بر مادون و تدبیر و هدایت آن است. البته در قرآن، ولایت الهی به انحای گوناگون مطرح شده؛ هرچند که همگی آنها مراتب یک حقیقت هستند. صور مختلف ولایت خداوند در قرآن بدین قرار است:

ولایت در تکوین

برخی از آیات، ولایت تکوینی خداوند را مورد اشاره قرارداده است؛ از جمله: ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[۴۰]، ﴿رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِنْ تَأْوِيلِ الْأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنْتَ وَلِيِّي فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِمًا وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ﴾[۴۱].[۴۲]

ولایت در تشریع

ولایت در هدایت و ارشاد به مطلوب

در برخی از آیات قرآن، ولایت تشریعی خداوند مطرح شده است: ﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا﴾[۴۳].

ولایت در هدایت و ایصال الی المطلوب

ایصال الی المطلوب به معنای رسانیدن متقین به نتیجه نهایی است که در هدایت طالب آن بوده‌اند. در این مورد، هدایت خداوند تا رسیدن به سرمنزل مقصود ادامه پیدا می‌کند: ﴿إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾[۴۴].

در مورد دیگر انسان‌ها نیز می‌توان گفت که به میزان استعدادی که هریک در بهره‌مندی از ولایت خاص الهی دارند، هدایت خداوند آنان را در بر می‌گیرد: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ﴾[۴۵].[۴۶]

ولایت در اداره جامعه دینی و پذیرش حکم الهی در منازعات اجتماعی و قوانین الهی

رویکرد هدایت خداوند فقط در حیطه فردی نیست؛ بلکه امور اجتماعی را نیز در بر می‌گیرد: ﴿قُلْ إِنِّي عَلَى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَكَذَّبْتُمْ بِهِ مَا عِنْدِي مَا تَسْتَعْجِلُونَ بِهِ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ يَقُصُّ الْحَقَّ وَهُوَ خَيْرُ الْفَاصِلِينَ﴾[۴۷].[۴۸]

ولایت اولیاء خداوند در قرآن

بنا بر تحلیلی که درباره واژه ولایت بیان گردید، همه مراتبی که برای ولایت الهی اثبات شد، در مرتبه خلقی برای ولی‌الله نیز اثبات می‌گردد؛ با این تفاوت که همه مقام‌ها و ولایت‌ها در پروردگار بالاصاله و ذاتی است و در ولی الهی بالعرض و تبعی است. ذیلاً به برخی از آنها اشاره می‌گردد:

ولایت اولیاء الهی در نظام تکوین

ولی خدا با اذن خداوند می‌تواند در نظام هستی اعمال ولایت نماید: ﴿إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي﴾[۴۹]، ﴿وَمَا كَانَ لِرَسُولٍ أَنْ يَأْتِيَ بِآيَةٍ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ فَإِذَا جَاءَ أَمْرُ اللَّهِ قُضِيَ بِالْحَقِّ وَخَسِرَ هُنَالِكَ الْمُبْطِلُونَ﴾[۵۰].[۵۱]

ولایت اولیاء الهی در نظام تشریع

شریعت الهی از طریق ولی‌الله تحقق می‌یابد و بر اساس اراده خداوند، اولویت و ولایتی برای او پدید می‌آید. این ولایت هنگامی که تبعاً و نه اصالتاً به نبی و یا وصی منتقل می‌گردد، همان شدت و حِدَّت را دارد: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾[۵۲].[۵۳]

ولایت اولیاء الهی در حکومت و امارت بر مسلمین

خداوند حاکمیت دین و شریعت خویش را از طریق اولیاء خود (ع) محقق می‌سازد: ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾[۵۴]، ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾[۵۵].

نتیجه آنکه: اصل در معنای ولایت، شدت قرابت میان ولی و مولی علیه است و ولایت استیلای الهی، عیناً به اسم ولی الله در مرتبه خلقی منتقل می‌گردد. لذا همان طور که همه خلایق گوش به فرمان پروردگار در نظام تکوین هستند، در نظام تشریع نیز، که از فروع تکوین است، مردم می‌باید گوش به فرمان خدا و اولیاء الهی (ع) باشند: ﴿وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا﴾[۵۶].

بر اساس آنچه بیان شد، مشخص می‌گردد که دامنه معنای کلمه ولایت در قرآن وسیع است. از این رو باید مفهوم و مراتب آن در هر آیه، بر اساس قراین و سیاق آیه و با تمسک به روایات اهل بیت (ع) ـ به عنوان مفسرین واقعی قرآن ـ مشخص شود.

بنابر توضیحاتی که گذشت، باید گفت که بالاترین مرتبه ولایت که اصالتاً منحصر در پروردگار است و تبعاً به اولیاء الهی منتقل می‌شود، «ولایت تکوینی» است که ظهور رحمت رحمانیه پروردگار در عالم است؛ اسم «رحمان» تکویناً ولایت بر کل عالم، از جمله انسان‌ها دارد. در مرتبه دوم، ولایت تشریعی الهی بر انسان‌ها است که از شئون ولایت تکوینی خداوند است. در مرتبه سوم، ولایت تشریعی نبی گرامی (ص) و انبیاء صاحب شریعت (ع) بر ملت خود است؛ این ولایت مظهر ولایت تشریعی پروردگار در میان مردم است. در مرتبه چهارم، ولایت تشریعی اوصیاء انبیاء اولوالعزم (ع) بر امت آن پیامبران (ص) است. آیه مورد استدلال[۵۷] نیز اشاره به سه مرتبه اخیر ولایت تشریعی خداوند و رسول (ص) و اوصیاء رسول (ع) دارد؛ که ولایت خداوند بالاصالة و ولایت رسول (ص) و اوصیاء گرامی‌اش (ع) تبعی است.

به عنوان جمع‌بندی و در یک نگاه کلی به ولایت الهی روشن می‌شود که: انسان بنابر مرتبه خلقی خود، استعداد و توانایی رسیدن به مقام ولایت‌اللهی (یعنی عبودیت و بندگی تام) را دارد. هدف از خلقت او نیز نیل به همین مقام است. ولی برای رسیدن به این رتبه، باید در نظام تشریع، تحت تربیت اسم ربّ الهی قرار گیرد که مظهر آن در هر زمان، حجج الهی (ع) هستند؛ تا با هدایت آنان، این مهم واقع شود؛ چنان که خداوند به حضرت آدم (ع) بعد از هبوط به زمین فرمود: ﴿قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۵۸]. به همین دلیل است که همه شئون ولایت الهی در امور فردی و اجتماعی، به انبیاء (ع) منتقل می‌گردد[۵۹].

ولایت ارث

پس از هجرت رسول اکرم (ص) به مدینه بین مهاجرین و انصار[۶۰] پیمان مؤاخات و برادری بسته شد که در ذیل آن و به استناد آیه ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...﴾[۶۱] از یکدیگر ارث می‌برند.

البته علامه طباطبایی این مطلب را که آیه مذکور دلالت بر ولایت ارث می‌نماید، قبول نکرده و می‌فرماید: بعضی‌ها گفته‌اند: "مدرک ارث به مؤاخات همین آیه است" و لکن در آیه هیچ قرینه‌ای که دلالت کند بر انصراف اطلاق ولایت به ولایت ارث وجود ندارد و هیچ شاهدی نیست بر اینکه بگوییم این آیه راجع است به ولایت ارثی که رسول خدا (ص) به وسیله عقد برادری میان مهاجرین و انصار اجرا می‌کرد و تا مدتی از یکدیگر ارث می‌بردند تا آن‌که بعدها نَسخ شد[۶۲]. علامه طباطبائی معنای برقرار بودن ولایت بین مهاجرین و انصار، طبق آیه ﴿أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾[۶۳] را اعم از ولایت میراث و ولایت نصرت و ولایت امن می‌داند؛ به این معنا که حتی اگر یک مسلمان، کافری را امان داده باشد امانش در میان تمام مسلمانان نافذ است. بنابراین، همه مسلمانان به یکدیگر ولایت دارند: یک مهاجر، "ولیِّ" تمام مهاجرین و انصار است، و یک انصاری، "ولیِّ" همه انصار و مهاجرین، و دلیل همه اینها آن است که ولایت در آیه مطلق بیان شده است[۶۴].

ارث بردن میان مهاجرین و انصار بعدها توسط آیه ۷۵ سوره انفال نَسخ شده و منحصر در اَرحام گردید. علامه طباطبائی این آیه را دلیل بر ولایت ارث می‌داند نَه آیه ۷۲ سوره انفال را، لذا در تفسیر آیه می‌فرماید: ﴿أُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ...﴾[۶۵] این جمله در‌باره ولایت ارث است که خداوند آن را در میان ارحام و خویشاوندان تشریع و آن را منحصر در ارحام می‌کند و اما بقیۀ اقسام ولایت منحصر در ارحام نیست. این آیه حکم سابق را که عبارت بود از ارث بردن به سبب عقد برادری، نَسخ می‌کند، چون قبل از این آیه پیغمبر (ص) در اوایل هجرت حکم ارث به مؤاخات را در میان مسلمانان اجرا می‌کرد و این خود روشن است که آیه شریفه ارث به قرابت را به طور مطلق اثبات می‌کند، چه وارث دارای سهم باشد و چه نباشد، چه اینکه عصبه باشد و یا نباشد[۶۶].[۶۷]

ولایت نصرت

آیه ۷۲ سوره انفال، ولایت را میان مؤمنین مهاجرین و انصار و میان مؤمنینی که مهاجرت نکردند نفی کرده و می‌فرماید: میان دسته اوّل و دسته دوم هیچ قسم ولایتی نیست جز ولایت نصرت. اگر دسته دوم از شما یاری‌ طلبیدند یاریشان بکنید، ولی به شرطی که با قومی سرِ جنگ داشته باشند که بین شما و آن قوم عهد و پیمانی نباشد[۶۸].[۶۹]

ولایت رحمانی و شیطانی

با تدبر در آیات مقدس اسلام، به دست می‌آید که از نظر اسلام دو نوع ولایت موجود است: مثبت و منفی؛ یعنی از طرفی مسلمانان مأموریت دارند که نوعی ولاء را نپذیرند و ترک کنند و از طرفی دیگر امر شده‌اند که ولاء دیگری را دارا باشند و بدان اهتمام ورزند[۷۰].

ولاء اثباتی اسلامی نیز خود بر دو قسم است: ولاء عام و ولاء خاص. ولاء خاص نیز اقسامی دارد: ولاء محبت، ولاء امامت، ولاء زعامت، ولاء تصرف یا ولایت تکوینی.

ولاء منفی در اسلام عبارت است از اینکه "یک مسلمان همواره در مواجهه با غیرمسلمان بداند با اعضای یک پیکر بیگانه مواجه است و معنای اینکه نباید ولاء غیر مسلمان را داشته باشد این است که نباید روابط مسلمان با غیر مسلمان در حدّ روابط مسلمان با مسلمان باشد. به این معنا که مسلمان عملاً عضو پیکر غیر مسلمان قرار گیرد و یا به این شکل درآید که عضویتش در پیکر اسلامی به هیچ وجه در نظر گرفته نشود"[۷۱]. هم‌چنین قرآن کریم در نهی از ولایت غیر مسلمان می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ...﴾[۷۲].

علامه طباطبائی در تفسیر این آیه می‌فرماید: مراد از این جمله نهی از دوستی با یهود و نصاراست، دوستی به حدّی که باعث کشش روحی بین مسلمانان و اهل کتاب شود و در نتیجه اخلاق اهل کتاب در بین مسلمین راه یابد، چون چنین دوستی سرانجام سیره دینی جامعه مسلمان را که اساس آن پیروی از حق و سعادت انسان‌هاست، دگرگون ساخته، سیره کفر در بین آنان جریان می‌یابد که اساسش پیروی از هوای نفس و پرستش شیطان و خروج از راه فطری زندگی است[۷۳].

پس منافاتی نیست میان آنکه مسلمان به غیرمسلمان احسان و نیکی کند و در عین حال ولاء او را نپذیرد؛ هم‌چنان‌که منافاتی نیست میان ولاء منفی و اصل بشر دوستی و رحمت برای بشر بودن[۷۴].

ولاء اثباتی عام عبارت است از اینکه "مسلمانان به صورت واحد مستقلی زندگی کنند، نظامی مرتبط و اجتماعی پیوسته داشته باشند، هر فردی خود را عضو یک پیکر که همان جامعه اسلامی است بداند، تا جامعه اسلامی قوی و نیرومند گردد"[۷۵]. آیه کریمه ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ...﴾[۷۶] ناظر به این نوع از ولایت می‌باشد. در این آیه، خداوند متعال بعد از آن‌که به تذکر و بیان حال منافقین می‌پردازد، اینک حال عامه مؤمنین را بیان می‌کند و می‌فرماید: "مردان و زنانِ باایمان اولیای یکدیگرند"، تا منافقین بدانند نقطه مقابل ایشان مؤمنین هستند که مردان و زنانشان با همه کثرت و پراکندگی افرادشان همه در حکم تَنی واحدند، به همین جهت بعضی امور بعضی دیگر را عهده‌دار می‌شوند و به همین جهت است که هر کدام دیگری را به معروف امر و از منکر نهی می‌نماید. آری، به خاطر ولایت داشتن ایشان در امور یکدیگر است ـ آن هم ولایتی که تا کوچک‌ترین افراد اجتماع راه دارد ـ که به خود اجازه می‌دهند هر یک دیگری را به معروف واداشته و از منکر باز بدارد[۷۷].

ولاء اثباتی خاص، ولاء اهل بیت است. آیه ذَوی القربی ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا﴾[۷۸] ولاء خاص را بیان می‌کند. و آیه کریمه ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۷۹] نیز به اتفاق شیعه و سنّی در مورد علی (ع) نازل گشته است[۸۰].

ولایت مثبت و منفی به یک اعتبار ولایت رحمانی و شیطانی (الهی و طاغوتی) نیز نامیده می‌شود؛ چنان‌‌که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا... وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ...﴾[۸۱].

ولایت رحمانی ولایتی است که قرآن کریم آن را به رسمیت شناخته و از پیروان خود خواسته است آن را بپذیرند. از نظر علامه طباطبائی ولایت رحمانی همان ولایت خداوند بر مردم است که یا به صورت "ولایت تکوینی" است یا "ولایت تشریعی"[۸۲].

ولایت شیطانی نیز ولایتی است که قرآن کریم آن را به رسمیت نشناخته و از مؤمنین خواسته است آن را نپذیرند. آیه فوق به دلالت التزامی بیان می‌دارد که نباید ولایت شیطانی را پذیرفت، زیرا، انسان را از نور به سمت تاریکی‌ها می‌برد در حالی ‌که مطلوب آن است که انسان از تاریکی به سمت نور برود و در غیر این صورت موجب ورود به جهنم و خلود در آن خواهد شد. بنابراین، می‌توان از دلالت التزامی آیه شریفه استفاده کرد، مطلوب این است که انسان مؤمن، شیطان را ولیِّ خویش قرار ندهد [۸۳]. وجه دلالت از صدر آیه شریفه مثل این آیه است: ﴿إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾[۸۴].

علامه طباطبائی درباره ولایت شیطان می‌فرماید: ولایت شیطان‌ها در آدمی تنها ولایت و قدرت بر فریب دادن اوست؛ به طوری که اگر از این راه توانستند کاری بکنند به دنبالش هر کار دیگری می‌کنند، هم‌چنان‌که از آیه ﴿وَاسْتَفْزِزْ مَنِ اسْتَطَعْتَ مِنْهُمْ بِصَوْتِكَ وَأَجْلِبْ عَلَيْهِمْ بِخَيْلِكَ وَرَجِلِكَ وَشَارِكْهُمْ فِي الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ وَعِدْهُمْ وَمَا يَعِدُهُمُ الشَّيْطَانُ إِلَّا غُرُورًا * إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ وَكَفَى بِرَبِّكَ وَكِيلًا﴾[۸۵] و آیه ﴿إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ﴾[۸۶] و آیه ﴿إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغَاوِينَ﴾[۸۷] نیز این معنا برمی‌آید، چون اگر این آیات را به ضمیمه آیات مورد بحث﴿يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ * يَا بَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمُ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنَ الْجَنَّةِ يَنْزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ﴾[۸۸] یک‌جا مورد دقت قرار دهیم، خواهیم فهمید که شیطان‌ها بر مؤمنین و متوکلین و آنان که خداوند ایشان را بنده خود به‌شمار آورده و فرموده: عبادی... هیچ‌گونه ولایتی ندارند، اگرچه احیانا به لغزش‌شان دست یابند، تنها ولایت‌شان بر کسانی است که ایمان به خدا نیاورده‌اند[۸۹].[۹۰]

انحصار ولایت

سؤالی که مطرح می‌شود، اینکه: آیا ولایت منحصر در خداوند است؟ اگر چنین است پس آیاتی را که دلالت بر ولایت اولیا و انبیای الهی دارند، چگونه توجیه می‌کنید؟

علامه طباطبائی برای اثبات انحصار ولایت در خدای سبحان به آیه ۹ سوره شوری استناد و چنین استدلال می‌کند:

  1. حجت اوّل: جمله ﴿فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ﴾ چون ضمیرِ ﴿هُوَ﴾ در آن آمده است، انحصار ولایت در خدا را می‌رساند، و می‌فرماید: تنها و تنها ولیّ خداست[۹۱].
  2. حجت دوم: جمله ﴿وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى﴾ وجوب "ولیّ" قرار دادن خدا را می‌رساند و اینکه باید تنها او را ولیّ بگیرند و حاصل این حجت آن است که غرض عمده در "ولیّ" گرفتن و به دین او متدین شدن و او را پرستیدن، رهایی از عذاب دوزخ و راه‌یابی به بهشت است در روز قیامت، و چون پاداش‌ دهنده و عِقاب ‌کننده خدایی است که بشر را زنده می‌کند و می‌میراند، و روز قیامت همه را برای جزای اعمالشان جمع می‌کند، پس واجب است تنها او را "ولیّ" خود بگیرند، و اولیایی که خود، اَموات و بی‌جانند، دور بریزند، چون خود این اولیا که یا سنگند و یا چوب، نمی‌دانند چه وقت مبعوث می‌شوند [۹۲].
  3. حجت سوم: جمله ﴿وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ حجت سوم است، و حاصلش این است که در باب ولایت، واجب است "ولیّ" قدرت بر ولایت و عهده‌داری اشخاص را داشته باشد و بتواند امور آنان را اداره کند، و آن کسی که بر هر چیز قادر است خدای سبحان است و بس و غیر خدا هیچ‌کس قدرتی ندارد مگر به همان اندازه که خدا به او داده و تنها کسی که مالک هر چیز است خداست، و غیر او مالکی نیست مگر تنها آن مقداری را که خدا تملیکش کرده، تازه آن مقدار قدرت که به او داده، خودش نسبت به آن نیز قدرت دارد، و هرچه را تملیک کرده، باز خودش مالک آن چیز هست. پس: یگانه "ولیّ"، خداست و غیر او کسی "ولیّ" نیست[۹۳].
  4. حجت چهارم: جمله ﴿وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ﴾ روشن میسازد که حکم تشریعی و حقّ قانون‌گذاری تنها از آنِ خدای سبحان است، و تنها "ولیّ" در این حکم، اوست، پس واجب است تنها او را "ولیّ" خود بگیرند و تنها او را بپرستند و به آنچه او نازل کرده متدین گردند.

حاصل این حجت آن است که ولیّ‌ای که پرستیده می‌شود و به دین او متدین می‌شوند باید کسی باشد که بتواند اختلافی را که در بین پرستندگانش پیدا می‌شود برطرف سازد و آنچه از شئون اجتماع آنان به فساد ‌گراییده اصلاح کند، و ایشان را به وسیله قانون ـ که همان دین است ـ به سوی سعادت زندگی دائم سوق دهد. و حکم در این مورد اختصاص به خدای تعالی دارد. پس لازم است که تنها او به عنوان "ولیّ" اتخاذ شود و نه دیگری[۹۴].

پس ولایت حقیقی از آنِ خداوند است، همان‌طور که آیات قرآنی مؤید این قول هستند؛ مثلاً علامه طباطبائی در تفسیر آیه ﴿ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلَاهُمُ الْحَقِّ﴾[۹۵] می‌فرماید: این جمله اشاره است به اینکه پس از مرگ برانگیخته شده و به سوی پروردگارشان بر می‌گردند، و اگر خدای تعالی را توصیف می‌کند به اینکه مولای حقّ آنان است، برای این است که به علت همه تصرفاتی که قبلاً ذکر کرده بود، اشاره نماید، و بفهماند که خداوند اگر می‌خواباند و بیدار می‌کند و می‌میراند و زنده می‌کند، برای این است که او مولای حقیقی و صاحب‌ اختیار عالم است، و این بیان هم معنای مولویت را می‌رساند، و هم حقِّ مولویت را برای خداوند اثبات می‌کند، چون مولا کسی است که "رَقَبه" و "عینِ شَیء" را مالک است و معلوم است که چنین کسی حقّ همه‌گونه تصرفات را دارد، و وقتی ملک حقیقی از آنِ خداوند باشد و او کسی باشد که با ایجاد و تدبیر و می‌راندن و زنده کردن در بنده خود تصرف می‌کند، پس مولای حقیقی نیز اوست، زیرا معنای مولویت در حقّ او طوری ثابت است که هرگز زوال در آن راه ندارد. و "حق" یکی از اَسمای حُسنای خداوند است، دلیلش هم روشن است، زیرا خدای تعالی ثبوت ذات و صفاتش طوری است که هرگز قابل زوال و دگرگونی و انتقال نیست[۹۶].

خدای تعالی که مالک بندگان خویش است، ملکش هم مطلق است، و هم محیط به همه نواحی و جوانب بنده است، بندگان او نه در ذات خود مستقل از اویند، و نه در توابع ذاتشان، از صفات و افعال و هر چیز دیگری که منسوب به ایشان است؛ از قبیلِ همسر و اولاد و مال و جاه.

بلکه خدای سبحان، میان هر چیزی و خود آن چیز حائل است، و میان آن و تمام مقارنات آن از فرزند و همسر و دوست و مال و جاه و حق او حائل است. پس خدای تعالی از هر چیزی که فرض شود، به مخلوق خود نزدیک‌تر است. پس او قریب علی‌الاطلاق است؛ هم‌چنان‌که خودش فرموده: ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْكُمْ وَلَكِنْ لَا تُبْصِرُونَ﴾[۹۷] و نیز فرموده: ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ﴾[۹۸] و مراد از قلب، همان جان آدمی و نفس مدرکه اوست[۹۹].

مالک بودن خدای سبحان به بندگانش به مالکیت حقیقی، و بنده بودن بندگان برای او باعث شده که او به طور علی‌الاطلاق قریب و نزدیک به آنان باشد، نزدیک‌تر از هر چیزی که با او مقایسه شود. و نیز این مالکیت باعث شده که هر تصرفی و به هر نحو که بخواهد در بندگانش بکند جایز باشد، بدون اینکه دافعی و مانعی جلو تصرفاتش را بگیرد. و این جواز تصرف حکم می‌کند که خدای سبحان هر دعای دعاکننده را اجابت کند ـ هر چه می‌خواهد باشد ـ و با اعطا و تصرف خود حاجتش را برآورد، چون مالکیت او عام و سلطنت و احاطه‌اش بر جمیع تقادیر و بدون هیچ قید و اندازه است[۱۰۰].

بنابراین، ولایت خدای تعالی حتی بعد از راندن قضا و قَدَر در عالَم، و حتی در اعمال بندگان هم‌چنان به اطلاقش باقی است، و هیچ موجودی مالک چیزی نیست مگر به تملیک و اذن او. آنچه او بخواهد و تملیک کند و اجازه وقوعش را بدهد واقع می‌شود، و آنچه او نخواهد، و تملیک نکند و اجازه وقوعش را ندهد واقع نمی‌شود، هر چند که [همه عالم] برای وقوع آن دست به دست هم بدهند[۱۰۱]، هم‌چنان‌که خودش فرمود: ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِيُّ الْحَمِيدُ﴾[۱۰۲].

با توجه به اثبات انحصار ولایت، روشن می‌شود که خدای سبحان، هم دارای ولایت تکوینی است و هم دارای ولایت تشریعی، زیرا براساس توحید ربوبی[۱۰۳]، خداوند است که با اِعمال ولایت، "کَون" را اراده می‌کند و اوست که همواره به انحاء گوناگون، ربوبیت خود را اِعمال کند: ﴿كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾[۱۰۴].

و نیز بر اساس پذیرش نبوت و بعد از فَراغ از اثبات وحی، تنها خداست که حقّ جعل قانون دارد، و هموست که احکام جعل شده را از طریق پیامبر (ص) به مردم ابلاغ می‌نماید. گذشته از آن‌که قرآن کریم جعل احکام را به خدای سبحان نسبت می‌دهد[۱۰۵].[۱۰۶]

ولایت پیامبر اکرم (ص) در آیات قرآن

منظور از ولایت امری اخص از امامت و تعبیری بر اساس محور دوستی و پیوند است. این پیوند در آن دسته از آیاتی که به پیامبر مربوط می‌شود، دارای آثار عملی مثبت است.

  1. ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ﴾[۱۰۷].
  2. ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ﴾[۱۰۸].
  3. ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَأَزْوَاجُهُ أُمَّهَاتُهُمْ وَأُولُو الْأَرْحَامِ بَعْضُهُمْ أَوْلَى بِبَعْضٍ فِي كِتَابِ اللَّهِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُهَاجِرِينَ إِلَّا أَنْ تَفْعَلُوا إِلَى أَوْلِيَائِكُمْ مَعْرُوفًا كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾[۱۰۹].
  4. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا﴾[۱۱۰].
  5. ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۱۱۱].
  6. ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱۱۲].
  7. ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾[۱۱۳].
  8. ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُ الْهُدَى وَيَتَّبِعْ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى وَنُصْلِهِ جَهَنَّمَ وَسَاءَتْ مَصِيرًا﴾[۱۱۴].
  9. ﴿قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ﴾[۱۱۵].
  10. ﴿أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِيَاءَ فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ وَهُوَ يُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ * وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِيهِ مِنْ شَيْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَيْهِ أُنِيبُ﴾[۱۱۶].
  11. ﴿تَرَى كَثِيرًا مِنْهُمْ يَتَوَلَّوْنَ الَّذِينَ كَفَرُوا لَبِئْسَ مَا قَدَّمَتْ لَهُمْ أَنْفُسُهُمْ أَنْ سَخِطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ وَفِي الْعَذَابِ هُمْ خَالِدُونَ * وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾[۱۱۷].

نتیجه: در آیات فوق این موضوعات مطرح گردیده است:

  1. ولایت پیامبر اکرم در طول ولایت خدا و تقدم ولایت خدا بر ولایت پیامبر: ﴿إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ... وَمَنْ يَتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ﴾؛
  2. ولایت پیامبر اکرم ولایتی ثابت و نوشته شده در کتاب خدا: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ... كَانَ ذَلِكَ فِي الْكِتَابِ مَسْطُورًا﴾؛
  3. اعلام ولایت علی (ع)[۱۱۸] از جانب پیامبر مساوی با انجام کامل رسالت: ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾؛
  4. اعلان ولایت علی موجب اکمال دین و اتمام نعمت: ﴿الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي﴾؛
  5. ولایت پیامبر اکرم بر مؤمنان برتر از ولایت خود آنان بر امورشان: ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾؛
  6. ولایت خدا تنها ولایت مورد پذیرش پیامبر: ﴿قُلْ أَغَيْرَ اللَّهِ أَتَّخِذُ وَلِيًّا فَاطِرِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ يُطْعِمُ وَلَا يُطْعَمُ قُلْ إِنِّي أُمِرْتُ أَنْ أَكُونَ أَوَّلَ مَنْ أَسْلَمَ وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِكِينَ﴾؛
  7. دشمنان و مخالفت‌کنندگان با پیامبر اکرم محروم از ولایت خدا: ﴿وَمَنْ يُشَاقِقِ الرَّسُولَ... نُوَلِّهِ مَا تَوَلَّى...﴾؛
  8. خداوند ولی و سرپرست پیامبر اکرم و یاور او در مقابل مشرکان: ﴿قُلِ ادْعُوا شُرَكَاءَكُمْ ثُمَّ كِيدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ * إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ...﴾؛
  9. پیامبر اکرم تحت ولایت و تربیت ویژه الهی: ﴿فَاللَّهُ هُوَ الْوَلِيُّ... ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبِّي﴾؛
  10. پذیرش ولایت غیرخدا ناسازگار با ایمان به خدا، پیامبر و قرآن: ﴿وَلَوْ كَانُوا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالنَّبِيِّ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مَا اتَّخَذُوهُمْ أَوْلِيَاءَ وَلَكِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾[۱۱۹].

منابع

  1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴
  2. اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱
  3. اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی
  4. حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن
  5. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
  6. فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان
  7. شکری، آرزو، حقوق اهل بیت

پانویس

  1. ↑ خلیل بن احمد، فراهیدی، العین، ج۸، ص۳۶۶.
  2. ↑ محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۷.
  3. ↑ مفردات، ج۱، ص۸۸۵.
  4. ↑ احمد بن زکریا بن فارس، معجم مقاییس اللغة، ج۶، ص۱۴۱؛ محمود زمخشری، اساس البلاغة، ص۵۰۹.
  5. ↑ فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان، ص ۱۵۶؛ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۵۶- ۱۵۸.
  6. ↑ «بنابراین از نزد خویش به من وارثی ببخش!» سوره مریم، آیه ۵.
  7. ↑ «و نه او را از سر زبونی، سرپرستی است» سوره اسراء، آیه ۱۱۱.
  8. ↑ کهف: ۱۷ و هرکه را در گمراهی وانهد، پس هیچ سرپرست راهنمایی برای او نخواهی یافت.
  9. ↑ «و جز خداوند یار و یاوری ندارید» سوره بقره، آیه ۱۰۷.
  10. ↑ «بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم» سوره انعام، آیه ۱۴.
  11. ↑ «آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است» سوره شوری، آیه ۹.
  12. ↑ «داستان کسانی که به جای خداوند سرورانی (به پرستش) گزیدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۱.
  13. ↑ «مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند» سوره آل عمران، آیه ۲۸.
  14. ↑ تفلیسی، وجوه قرآن، ص۳۰۹ تا ۳۱۱؛ النیشابوری، وجوه القرآن، ص۵۸۲. البته * ایشان دو وجه دیگر نیز قائل است: ۱. الولی القریب؛ ۲. الولی فی الدین.
  15. ↑ شکری، آرزو، حقوق اهل بیت، ص۱۵۶- ۱۵۸.
  16. ↑ ولي: في اسماء الله تعالی. الولي: هو النّاصر و قيل: المتولّي لأمور العالم و الخلائق القائم بها؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۶، ذیل واژه «وَلَیَ».
  17. ↑ «آیا نمى‌دانستى که حکومت آسمان‌ها و زمین، تنها از آن خداست؟! (و مى‌تواند هرگونه تغییر و تبدیلى در احکام خود طبق مصالح بدهد؟!) و جز خدا، سرپرست و یاورى براى شما نیست. (و اوست که مصلحت شما را مى‌داند)» سوره بقره، آیه ۱۰۷.
  18. ↑ «حکومت و پادشاهی آسمان‌ها و زمین تنها از آنِ خداست؛ زنده مى‌کند و مى‌میراند؛ و جز خدا، سرپرست و یاورى ندارید» سوره توبه، آیه ۱۱۶.
  19. ↑ «بگو: کیست که شما را از خداوند اگر برای شما گزند یا بخشایشی خواسته باشد نگه دارد؟ و آنان (هیچ گاه) برای خود در برابر خداوند یار و یاوری نمی‌یابند» سوره احزاب، آیه ۱۷.
  20. ↑ و الولي و المولی واحد في كلام العرب؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۸.
  21. ↑ الوَلْي: القُرْبُ و الدُّنُوُّ...
  22. ↑ و الوَلي: الاسم منه...
  23. ↑ و وَلِي الشيءَ و عليه: وِلاية و وَلايه، أَو هي - أي بالفتح - المصدر و بالكسر: الخُطَّة و الإِمارَه، و السُّلطانُ و أوْلَيتُه الأمْرَ وَلَّيتُه إياهُ و الوَلاءُ: المِلْك... الی آخر كلامهفیروزآبادی، القاموس المحیط، ج۴، ص۴۶۴و۴۶۵.
  24. ↑ و الْوَلِي: فَعِيلٌ بِمَعْنَى فَاعِلٍ، مِنْ وَلِيهُ: إِذَا قَامَ بِهِ وَ مِنْهُ ﴿اللَّهُ وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا﴾ و الْجَمْعُ أَوْلِياءُ: قَالَ ابْنُ فَارِسٍ: وَ كلُّ مَنْ وَلِي أَمْرَ أَحَدٍ فَهُوَ وَلِيه؛ فیومی، المصباح المنیر، ج۲، ص۶۷۲.
  25. ↑ و الوِلَاية النُّصْرة و الوَلَاية تَوَلِّي الأمرِ، و قيل: الوِلَاية و الوَلَاية نحو: الدِّلَالة و الدَّلَالة و حقيقته: تَوَلِّي الأمرِ؛ راغب اصفهانی، المفردات، ص۸۸۵.
  26. ↑ اراکی، محسن، فقه نظام سیاسی اسلام ج۱.
  27. ↑ «(یاد کنید) آنگاه را که دو دسته از شما می‌خواستند (در رفتن به جنگ) سستی کنند حال آنکه خداوند یاور آنان بود و مؤمنان باید بر خداوند توکّل کنند» سوره آل عمران، آیه ۱۲۲.
  28. ↑ «ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید که آنان (در برابر شما) هوادار یکدیگرند و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است؛ بی‌گمان خداوند گروه ستمگران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۵۱.
  29. ↑ محمد بن عمر فخر رازی، مفاتیح الغیب، ج۱۲، ص۳۷۵؛ سید محمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۵، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۱۰.
  30. ↑ «ای مؤمنان! اگر برای جهاد در راه من و به دست آوردن خرسندی من (از شهر خود) بیرون می‌آیید، دشمن من و دشمن خود را دوست مگیرید که به آنان مهربانی ورزید در حالی که آنان به آنچه از سوی حق برای شما آمده است کفر ورزیده‌اند؛ پیامبر و شما را (از شهر خود) بیرون می‌کنند که چرا به خداوند -پروردگارتان- ایمان دارید، پنهانی به آنان مهربانی می‌ورزید و من به آنچه پنهان و آنچه آشکار می‌دارید داناترم و از شما هر کس چنین کند به یقین، راه میانه را گم کرده است» سوره ممتحنه، آیه ۱.
  31. ↑ «و اگر خداوند می‌خواست آنان را امّتی یگانه می‌کرد امّا هر کس را که بخواهد در بخشایش خویش درمی‌آورد و ستمگران را هیچ یار و یاوری نیست * آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۸-۹.
  32. ↑ «و اوست که باران را پس از آنکه (مردم) نومید شوند فرو می‌فرستد و بخشایش خویش را می‌گستراند و او سرور ستوده است» سوره شوری، آیه ۲۸.
  33. ↑ فاریاب، محمد حسین، معنا و چیستی امامت در قرآن سنت و آثار متکلمان، ص ۱۵۶-۱۶۰.
  34. ↑ به عنوان مثال می‌توان از فعل "تولّی" یادآور شد که دارای دو معنای متفاوت مَحبت و اعراض کردن است؛ معنای مَحبت مانند آیه شریفه: ﴿وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ﴾ («و هر کس از شما آنان را دوست بگیرد از آنان است» سوره مائده، آیه ۵۱)؛ و اما درباره معنای اعراض، برخی از اهل لغت نوشته‌اند: "آن معنا"، در صورتی است که با حرف "عن" متعدی شده باشد که گاهی در آیه، لفظ‍ آن مذکور است؛ مانند: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا الله وَرَسُولَهُ وَلَا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَأَنْتُمْ تَسْمَعُونَ﴾ («ای مؤمنان! از خداوند و پیامبر او فرمان برید و در حالی که سخن او را می‌شنوید از او رو مگردانید» سوره انفال، آیه ۲۰)؛ و گاهی آن حرف، در تقدیر است؛ مانند: ﴿فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ الله عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ﴾ («و اگر رو بگردانند، خداوند به (کار) تبهکاران، داناست» سوره آل عمران، آیه ۶۳)؛ مفردات راغب، ص۸۸۶، کلمه ولی.
  35. ↑ بنابر قرائت بعضی، در هر دو مورد آن، به صورت فتح "واو" است، پس ولایت با کسر "واو"، بنا بر آن قرائت، اصلاً در قرآن نیامده است و بنابر جواز هر دو وجه که بعضی قائل به آن هستند، با کسر "واو" نیز در قرآن آمده است؛ لذا برخی از اهل لغت نوشته‌اند: ﴿مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ﴾ («شما را با آنان هیچ پیوندی نیست» سوره انفال، آیه ۷۲) با فتح "واو" و نیز با کسر آن، قرائت شده است؛ لسان العرب، ج۱۵، ص۴۰۱؛ ما اتفق لفظه و اختلف معناه، ص۴۷۱.
  36. ↑ «آنجا، سروری از آن خداوند راستین است، او در پاداش دادن نیکوتر و در بخشیدن بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۴.
  37. ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند» سوره انفال، آیه ۷۲.
  38. ↑ المیزان، ج۶، ص۱۰.
  39. ↑ حق‌جو، عبدالله، ولایت در قرآن، ص۳۶-۳۸.
  40. ↑ «آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست» سوره شوری، آیه ۹.
  41. ↑ «پروردگارا! به من از فرمانروایی پاره‌ای داده‌ای و از خوابگزاری بخشی آموختی؛ ای آفریدگار آسمان‌ها و زمین! تو سرور من در این جهان و در جهان واپسینی، مرا گردن نهاده (به فرمان خویش) بمیران و به شایستگان بپیوند» سوره یوسف، آیه ۱۰۱.
  42. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۲.
  43. ↑ «ما به او راه را نشان داده‌ایم خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس» سوره انسان، آیه ۳.
  44. ↑ «بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۶.
  45. ↑ «خداوند سرور مؤمنان است که آنان را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون می‌برد اما سروران کافران، طاغوت‌هایند که آنها را از روشنایی به سوی تیرگی‌ها بیرون می‌کشانند؛ آنان دمساز آتشند، آنها در آن جاودانند» سوره بقره، آیه ۲۵۷.
  46. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۲.
  47. ↑ «بگو: بی‌گمان من از پروردگارم برهانی (روشن) دارم و شما آن را دروغ شمرده‌اید؛ آنچه آن را شتابناک می‌جویید نزد من نیست؛ داوری جز با خداوند نیست (که) حق را پی می‌گیرد و او بهترین جداکنندگان (حق از باطل) است» سوره انعام، آیه ۵۷.
  48. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۴.
  49. ↑ «یاد کن که خداوند فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و هنگامی که با اذن من از گل، همگون پرنده می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من پرنده می‌شد و نابینای مادرزاد و پیس را با اذن من شفا می‌دادی و هنگامی که با اذن من مرده را (از گور) برمی‌خیزاندی و هنگامی که بنی اسرائیل را از (آزار) تو باز داشتم آنگاه که برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردی و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.
  50. ↑ «و به راستی ما پیامبرانی پیش از تو فرستاده‌ایم که (داستان) برخی از آنان را برای تو گفته‌ایم و برخی دیگر را نگفته‌ایم و سزیده هیچ پیامبری نیست که جز با اذن خداوند آیه‌ای آورد و چون فرمان خداوند در رسد به حق، داوری می‌شود و در آنجا تباه‌اندیشان، زیانکار می‌گردند» سوره غافر، آیه ۷۸.
  51. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۵.
  52. ↑ «پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است» سوره احزاب، آیه ۶.
  53. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۵.
  54. ↑ «ما این کتاب (آسمانی) را بر تو، به حق فرو فرستاده‌ایم تا در میان مردم بدانچه خداوند به تو نمایانده است داوری کنی و طرفدار خائنان مباش» سوره نساء، آیه ۱۰۵.
  55. ↑ «ما پیامبرانمان را با برهان‌ها (ی روشن) فرستادیم و با آنان کتاب و ترازو فرو فرستادیم تا مردم به دادگری برخیزند و (نیز) آهن را فرو فرستادیم که در آن نیرویی سخت و سودهایی برای مردم است و تا خداوند معلوم دارد چه کسی در نهان، (دین) او و پیامبرانش را یاری می‌کند؛ بی‌گمان خداوند توانمندی پیروزمند است» سوره حدید، آیه ۲۵.
  56. ↑ «و چون خداوند و فرستاده او به کاری فرمان دهند سزیده هیچ مرد و زن مؤمنی نیست که آنان را در کارشان گزینش (دیگری) باشد؛ هر کس از خدا و فرستاده‌اش نافرمانی کند به گمراهی آشکاری افتاده است» سوره احزاب، آیه ۳۶.
  57. ↑ مائده ۵۵
  58. ↑ «گفتیم: همه از آن (بهشت فرازین) فرود آیید، آنگاه اگر از من به شما رهنمودی رسید، کسانی که از رهنمود من پیروی کنند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۳۸.
  59. ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴ ص ۵۵.
  60. ↑ مقصود از مهاجرین در این آیه دسته اوّل از مهاجرین‌اند که قبل از نزول این سوره مهاجرت کرده بودند، به دلیل اینکه در پایان آیات مورد بحث می‌فرماید: "و کسانی که بعداً ایمان می‌آورند و مهاجرت می‌کنند". و منظور از کسانی که به مسلمانان منزل دادند و رسول الله (ص) را یاری کردند طایفۀ انصار است و مسلمانان در ایام نزول این آیات منحصر به همین دو طایفه یعنی مهاجر و انصار بودند، مگر عده بسیار کمی که در مکه ایمان آورده و هنوز مهاجرت نکرده بودند: المیزان، ج۹، ص۱۴۱.
  61. ↑ «و کسانی که ایمان آورده و هجرت نکرده‌اند شما را با آنان هیچ پیوندی نیست تا آنکه هجرت گزینند.».. سوره انفال، آیه ۷۲.
  62. ↑ المیزان، ج۹، ص۱۴۱.
  63. ↑ «دوستان یکدیگرند» سوره انفال، آیه ۷۲.
  64. ↑ المیزان، ج۹، ص۱۴۱.
  65. ↑ «و در کتاب خداوند خویشاوندان (در ارث‌بری) نسبت به همدیگر (از دیگران) سزاوارترند» سوره انفال، آیه ۷۵.
  66. ↑ المیزان، ج۹، ص۱۴۲.
  67. ↑ اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۱۳۵-۱۳۷.
  68. ↑ المیزان، ج۹، ص۱۴۲، ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يُهَاجِرُوا مَا لَكُمْ مِنْ وَلَايَتِهِمْ مِنْ شَيْءٍ حَتَّى يُهَاجِرُوا...﴾.
  69. ↑ اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۱۳۷-۱۳۸.
  70. ↑ مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۱۶- ۱۷.
  71. ↑ مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۱.
  72. ↑ «ای مؤمنان! یهودیان و مسیحیان را دوست مگیرید» سوره مائده، آیه ۵۱.
  73. ↑ المیزان، ج۵، ص۳۶۸.
  74. ↑ مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۲.
  75. ↑ مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۲۰.
  76. ↑ «و مردان و زنان مؤمن، دوستان یکدیگرند» سوره توبه، آیه ۷۱.
  77. ↑ المیزان، ج۹، ص۳۴۸.
  78. ↑ «بگو: من برای آن (پیامبری) از شما پاداشی نمی‌خواهم» سوره انعام، آیه ۹۰.
  79. ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
  80. ↑ برای اطلاع بیشتر، ر. ک: تفسیر طبری، ج۶، ص۲۲۸ و ۲۸۹؛ الکشاف، ج۱، ص۵۰۵؛ التفسیر الکبیر، ج۱۲، ص۳۰؛ برگرفته از: مرتضی مطهری، ولاءها و ولایت‌ها، ص۳۹-۴۰.
  81. ↑ «خداوند سرور مؤمنان است... اما سروران کافران، طاغوت‌هایند.».. سوره بقره، آیه ۲۵۷.
  82. ↑ المیزان، ج۶، ص۱۳.
  83. ↑ گفتنی است که ولایت شیطانی و ولایت شیطان، رابطه عام و خاص مطلق دارند، لذا اگر عام گفته شود، خاص را هم در بر دارد و اگر خاص گفته شود، عام نیز اراده شده است.
  84. ↑ «بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۷.
  85. ↑ «و هر یک از آنان را که بتوانی با آوای خویش بلغزان و با سوارگان و پیادگان خویش بر آنان بتاز و در دارایی‌ها و فرزندان آنان شریک شو و به آنها وعده بده! و شیطان جز وعده فریبنده به آنان نخواهد داد * تو بر بندگان من چیرگی نداری و پروردگارت (آنان را) کارساز، بس» سوره اسراء، آیه ۶۴-۶۵.
  86. ↑ «که او را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست» سوره نحل، آیه ۹۹.
  87. ↑ «بی‌گمان تو بر بندگان من چیرگی نداری مگر آن گمراهان که از تو پیروی کنند» سوره حجر، آیه ۴۲.
  88. ↑ «ای فرزندان آدم! برای شما جامه‌ای را فرو فرستاده‌ایم که شرمگاه‌های شما را می‌پوشاند و (نیز) جامه‌ای را که زینت است و لباس پرهیزگاری، باری، بهتر است؛ این از آیات خداوند است باشد که آنان در یاد گیرند * ای فرزندان آدم! شیطان شما را نفریبد! چنان که پدر و مادر شما را از بهشت بیرون راند در حالی که لباسشان را از (تن) آنان بر می‌کند تا شرمگاه‌هایشان را به آنان بنمایاند؛ به راستی او و همگنان وی شما را از جایی که شما آنها را نمی‌بینید می‌بینند؛ بی‌گمان ما شیطان‌ها را سرپرست کسانی کرده‌ایم که ایمان ندارند» سوره اعراف، آیه ۲۶-۲۷.
  89. ↑ المیزان، ج۸، ص۷۱.
  90. ↑ اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۱۳۸-۱۴۲.
  91. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۲۲.
  92. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۲۲.
  93. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۲۸.
  94. ↑ المیزان، ج۱۸، ص۳۰.
  95. ↑ «سپس به سوی سرور بر حقّشان خداوند برگردانده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۶۲.
  96. ↑ المیزان، ج۷، ص۱۳۲.
  97. ↑ «و ما به او از شما نزدیک‌تریم اما شما نمی‌بینید» سوره واقعه، آیه ۸۵.
  98. ↑ «و ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.
  99. ↑ المیزان، ج۲، ص۳۲.
  100. ↑ المیزان، ج۲، ص۳۲.
  101. ↑ المیزان، ج۲، ص۳۲.
  102. ↑ «ای مردم! شما نیازمندان درگاه خداوند هستید و خداوند است که بی‌نیاز ستوده است» سوره فاطر، آیه ۱۵.
  103. ↑ توحید ربوبی، از اقسام توحید افعالی است؛ یعنی "تنها مدیر و مدبر جهان فقط خداست و نظام و چرخش عالَم هستی در دست قدرت اوست. و هیچ‌کس بدون اذن الهی در این گیتی و آفرینش الهی قدرت تصرف ندارد"، علی‌اکبر بابازاده، تجلیات ولایت، ص۳۴.
  104. ↑ «او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.
  105. ↑ عبدالله جوادی آملی، ولایت در قرآن، ص۲۱۷.
  106. ↑ اکبری و یوسفی، ولایت از دیدگاه علامه طباطبایی، ص۱۴۴-۱۴۹.
  107. ↑ «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.
  108. ↑ «و هر کس سروری خداوند و پیامبرش و آنان را که ایمان دارند بپذیرد (از حزب خداوند است) بی‌گمان حزب خداوند پیروز است» سوره مائده، آیه ۵۶.
  109. ↑ «پیامبر بر مؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران او، مادران ایشانند و خویشاوندان نسبت به یکدیگر در کتاب خداوند از مؤمنان و مهاجران (به ارث) سزاوارترند مگر آنکه بخواهید به وابستگان خود، نیکی ورزید، این (حکم) در کتاب (خداوند) نگاشته است» سوره احزاب، آیه ۶.
  110. ↑ «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید و اگر به خداوند و روز بازپسین ایمان دارید، چون در چیزی با هم به ستیز برخاستید آن را به خداوند و پیامبر بازبرید که این بهتر و بازگشت آن نیکوتر است» سوره نساء، آیه ۵۹.
  111. ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
  112. ↑ «امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.
  113. ↑ «بگو آیا جز خداوند آفریننده آسمان‌ها و زمین را سرور گزینم و اوست که (روزی) می‌خوراند و به او نمی‌خورانند؟ بگو فرمان یافته‌ام که نخستین کس باشم که تسلیم (خداوند) می‌شود و (به من گفته‌اند) هرگز از مشرکان مباش!» سوره انعام، آیه ۱۴.
  114. ↑ «و هر کس پس از آنکه به روشنی رهنمود یافت با پیامبر مخالفت ورزد و از راهی جز راه مؤمنان پیروی کند وی را با آنچه بدان روی آورده است وامی‌نهیم و وی را به دوزخ می‌افکنیم و این بد پایانه‌ای است!» سوره نساء، آیه ۱۱۵.
  115. ↑ «بگو: شریکانتان را (که برای خداوند می‌تراشید) بخوانید؛ سپس درباره من چاره‌اندیشی کنید و مرا (هیچ) مهلت ندهید! * بی‌گمان سرپرست من خداوند است که این کتاب (آسمانی) را فرو فرستاده است و او شایستگان را سرپرستی می‌کند» سوره اعراف، آیه ۱۹۵-۱۹۶.
  116. ↑ «آیا به جای او سرورانی (را به پرستش) گرفتند؟ اما خداوند است که سرور (راستین) است و او مردگان را زنده می‌گرداند و او بر هر کاری تواناست * و در هر چیزی اختلاف پیدا کنید داوری آن با خداوند است؛ این است خداوند پروردگار من، بر او توکّل دارم و به سوی او باز می‌گردم» سوره شوری، آیه ۹-۱۰.
  117. ↑ «بسیاری از آنان را می‌نگری که کافران را سرور می‌گیرند؛ به راستی زشت است آنچه خود برای خویش پیش فرستادند که (سبب شد) خداوند بر آنان خشم گرفت و آنان در عذاب، جاودانند * و اگر به خداوند و پیامبر و آنچه به سوی او فرو فرستاده شده است ایمان می‌داشتند آنان را سرور نمی‌گرفتند اما بسیاری از ایشان نافرمانند» سوره مائده، آیه ۸۰-۸۱.
  118. ↑ ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ﴾ خطابی است به منظور تجلیل مقام نبوت: ﴿بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ﴾ عیاشی در تفسیر خود از ابن عباس و جابر بن عبد الله، روایت کرده: خداوند پیامبر را مأمور کرده بود که علی را به خلافت، نصب کند. لکن بیم آن داشت که بگویند: پسر عموی خود را برگزیده و او را مورد انتقاد قرار دهند. در روایات مشهوری که از امام باقر و امام صادق (ع) نقل شده، خداوند به پیامبر وحی کرده بود، که علی را جانشین خود گرداند. می‌ترسید این کار بر گروهی گران آید. این آیه نازل شد تا پیامبر را بر این کار تشجیع کند. جمله: ﴿وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ﴾ یعنی: اگر از تبلیغ آن‌چه به تو دستور داده شده، خودداری کنی، گویی هیچ یک از مأموریت‌های خود را انجام نداده‌ای (مجمع البیان، ج۷، ص۱۱۸).
  119. ↑ سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم، ج۲، ص ۹۴۴.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=ولایت_در_قرآن&oldid=1229439»