بحث:اهل بیت در لغت

مقدمه

اهل بیت(ع)؛ معصومین از خاندان پیامبر اسلام(ص) و مرجع امت اسلامی بعد از ایشان. اهل بیت در لغت به معنای «ساکنان و اهل خانه» است؛ سپس این معنی توسعه یافته و به معنای کسانی که نسبت خانوادگی، آنها را به هم مرتبط می‌کند، به‌کار می‌رود..

اهل بیت در حقوق اهل بیت

اهل بیت از نظر لغت بر نزدیکان پیامبر مثل زنان و همسران، فرزندان، داماد و نوه‌های او قابل اطلاق است و با توجه به کلمه آل که دلالت بر نزدیکان خاص آن حضرت می‌کند، یعنی کسانی که نزد حضرت احترام و جایگاه ویژه‌ای داشتند مثل فاطمه دختر آن حضرت و حسنین که آن حضرت محبت خاصی به آن دو داشتند، این دو کلمه (اهل وآل) از نظر لغوی قابل اطلاق بر پنج تن آل عبا نیز می‌باشد.

اهل بیت در ولایت و امامت از منظر عقل و نقل

اصل در معنای این لغت، تحقق انس و تعلق و اختصاص یافتن به چیزی است؛ مثل: أَهْلُ الْبَلَد و یا أَهْلُ الْعِلْمِ. از آنجا که اصل در اهلیت، مأنوس بودن و اختصاص هر یک به دیگری است، به تناسب انس و هماهنگی، اهلیت شدت و ضعف پیدا می‌کند؛ چنان که خداوند درباره فرزند نوح(ع) فرمود: ﴿قَالَ يَا نُوحُ إِنَّهُ لَيْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَيْرُ صَالِحٍ فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ﴾.

در قرآن کریم، واژه اهل گاه برای زوجین به کار رفته؛ مثل حضرت ابراهیم(ع) و همسرشان ساره: ﴿قَالُوا أَتَعْجَبِينَ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ رَحْمَتُ اللَّهِ وَبَرَكَاتُهُ عَلَيْكُمْ أَهْلَ الْبَيْتِ إِنَّهُ حَمِيدٌ مَجِيدٌ﴾.

گاهی نیز در مورد دختر و مادر به کار رفته؛ مثل مادر و خواهر حضرت موسی(ع): ﴿وَحَرَّمْنَا عَلَيْهِ الْمَرَاضِعَ مِنْ قَبْلُ فَقَالَتْ هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى أَهْلِ بَيْتٍ يَكْفُلُونَهُ لَكُمْ وَهُمْ لَهُ نَاصِحُونَ﴾.

بنابراین، برای تشخیص مراد از اهلیت، می‌توان به میزان مأنوس بودن و سیاق کلام توجه نمود. مفسرین شیعه، خمسه طیبه(ع) را تنها مصداق اهل بیت رسول الله(ص) می‌دانند. در میان اهل سنت، بنا بر نقل قاضی نورالله شوشتری در احقاق الحق، بیش از ۷۰ منبع آنان تصریح دارند که مراد از اهل البیت در آیه شریفه، خمسه طیبه(ع) هستند. مفسر عامی، حاکم حسکانی، در تفسیر خود با ذکر ۱۳۰ حدیث از طرق عامه، مصداق اهل بیت در این آیه شریفه را منحصر در پنج تن آل عبا(ع) می‌داند؛ چنان که بنا بر برخی روایات، پیامبر اکرم(ص) تا شش ماه بعد از نزول آیه تطهیر، قبل از اقامه نماز صبح در مسجد، مقابل خانه امیرالمؤمنین(ع) و صدیقه طاهره(ع) می‌ایستاد و با صدای بلند می‌فرمود: «الصَّلَاةَ يَا أَهْلَ‏ الْبَيْتِ‏»

ایشان سپس آیه تطهیر را تلاوت می‌کرد. در بخش روایی به ذکر احادیث مربوطه می‌پردازیم.

معناشناسی

واژه «اهل» به معنای انس گرفتن است: وَ أَهَلْتُ بِالشَّيءِ أَنِسْتُ بِهِ. «بیت» هم به معنای محل سکونت و جای بیتوته است. بنابراین «اهل البیت» یعنی کسانی که در بیت سکنا گزیده‌اند: وَ أَهْلُ الْبَيْتِ: سُكَّانه.

راغب گوید: اهل مرد یعنی کسانی که با او خویشاوند یا همکیش یا همشهری یا هم‌رشته و صنعت‌اند و اگر «اهل بیت» به صورت مطلق گفته شود، متعارف در خاندان پیامبر(ص) است.

از نگاه لغت‌شناسان مفهوم «اهل» معنای عامی دارد و شامل همه کسانی که از راه نسب و سبب یا جز آنها، مانند همسر، فرزند و دیگران با شخص رابطه دارند، می‌شود و اختصاص دادن آن به همسر، وجهی ندارد. ولی همان‌گونه که بیان شد، وقتی با «البیت» همراه می‌شود، معنای خویشاوندی می‌دهد. چنانچه در روایت زید ابن ارقم نیز - که به آن اشاره خواهیم کرد - تصریح شده است.