عبدالله بن سبأ: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←منابع) برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۳۳: | خط ۳۳: | ||
# این افسانه، انتقادها و ایرادهایی را که به [[صحابه پیامبر]] {{صل}} متوجه می‌گردد، [[پرده‌پوشی]] می‌کند و آنها را از این ایرادها [[پاک]]، [[منزّه]] و مبرّا می‌سازد و این نکته‌ای است که همواره مورد علاقه قدرت‌ها و حکومت‌های آن دوران بوده است. | # این افسانه، انتقادها و ایرادهایی را که به [[صحابه پیامبر]] {{صل}} متوجه می‌گردد، [[پرده‌پوشی]] می‌کند و آنها را از این ایرادها [[پاک]]، [[منزّه]] و مبرّا می‌سازد و این نکته‌ای است که همواره مورد علاقه قدرت‌ها و حکومت‌های آن دوران بوده است. | ||
# این افسانه تمام [[عیوب]]، خطاها و جنایات [[تاریخ]] و تمام آثار [[گناهان]] قرون اولیه [[اسلام]] را به گردن [[قبایل]] [[قحطان]] بار می‌کند و در مقابل تمام [[فضایل]] و شاهکاری‌های تاریخ را به قبایل عدنان منتسب می‌سازد. [[حکومت‌ها]] و قدرت‌های [[حاکم]] از [[خاندان اموی]] و [[عباسی]] از تیره [[قریش]] و [[عدنانی‌ها]] بودند و با [[قحطانی‌ها]] و [[سبئیان]] [[عداوت]] شدید داشتند. بسیاری از [[شیعیان]] [[خالص]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} مانند [[مالک اشتر]]، [[قیس بن سعد بن عباده انصاری]]، [[کمیل بن زیاد نخعی]]، [[صعصعة بن صوحان]]، [[حجر بن عدی]]، [[عمار بن یاسر]] و افراد زیاد دیگری از سبائیان بودند. با توجه به قصه عبدالله بن سبا تمامی این شخصیت‌ها متّهم به [[همکاری]] با [[فرقه]] سبائیه‌اند و در مقابل، حکومت‌های [[جور]] صاحب [[فضیلت]] و گرفتارِ این فرقه نشان داده می‌شود»<ref>[[بهروز مینایی|مینایی، بهروز]]، [[اندیشه کلامی عصمت (کتاب)|اندیشه کلامی عصمت]]، ص ۲۱۳-۲۲۲.</ref>. | # این افسانه تمام [[عیوب]]، خطاها و جنایات [[تاریخ]] و تمام آثار [[گناهان]] قرون اولیه [[اسلام]] را به گردن [[قبایل]] [[قحطان]] بار می‌کند و در مقابل تمام [[فضایل]] و شاهکاری‌های تاریخ را به قبایل عدنان منتسب می‌سازد. [[حکومت‌ها]] و قدرت‌های [[حاکم]] از [[خاندان اموی]] و [[عباسی]] از تیره [[قریش]] و [[عدنانی‌ها]] بودند و با [[قحطانی‌ها]] و [[سبئیان]] [[عداوت]] شدید داشتند. بسیاری از [[شیعیان]] [[خالص]] [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} مانند [[مالک اشتر]]، [[قیس بن سعد بن عباده انصاری]]، [[کمیل بن زیاد نخعی]]، [[صعصعة بن صوحان]]، [[حجر بن عدی]]، [[عمار بن یاسر]] و افراد زیاد دیگری از سبائیان بودند. با توجه به قصه عبدالله بن سبا تمامی این شخصیت‌ها متّهم به [[همکاری]] با [[فرقه]] سبائیه‌اند و در مقابل، حکومت‌های [[جور]] صاحب [[فضیلت]] و گرفتارِ این فرقه نشان داده می‌شود»<ref>[[بهروز مینایی|مینایی، بهروز]]، [[اندیشه کلامی عصمت (کتاب)|اندیشه کلامی عصمت]]، ص ۲۱۳-۲۲۲.</ref>. | ||
==عبدالله بن سبأ== | |||
عبدالله بن سبأ شخصیتی جنجالی است که در کتب [[تاریخی]] و [[ملل و نحل]] نقشی عظیم برای او در تحولات [[سیاسی]] و [[عقیدتی]] در اواخر [[حکومت]] [[عثمان]] و طول [[خلافت حضرت علی]]{{ع}} قائل شده‌اند. در بعضی از کتب تاریخی، مانند [[تاریخ]] [[طبری]]، [[توطئه]] علیه عثمان در [[مصر]]، تحریک [[عمار یاسر]] برای [[مخالفت]] با عثمان در آن سامان<ref>طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۴۷.</ref> و [[جنگ افروزی]] بین دو [[سپاه علی]]{{ع}} و [[بصریان]] در [[جنگ جمل]]، پس از اینکه آنان بر [[صلح]] توافق کرده بودند<ref>طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۳، ص۳۸.</ref>، طرح بعضی از مسائل عقیدتی همچون [[رجعت]] و [[وصایت]] [[حضرت علی]]{{ع}} به او نسبت داده شده است<ref>طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۴۷.</ref>. در این کتاب، سخنی از [[اعتقاد]] [[ابن سبأ]] به [[الوهیت حضرت علی]]{{ع}} در میان نیست. | |||
نام ابن سبأ در اواخر [[قرن سوم]] و پس از آن، به کتاب‌های ملل و نحل راه یافته و جای خود را باز کرده است. در این کتب، [[عقاید]] مختلفی همچون الوهیت حضرت علی{{ع}}، [[انکار]] [[وفات]] او، [[مهدویت]] آن حضرت، [[تناسخ]]، انکار [[روز قیامت]] و [[معاد]]، [[حلول]] جزء [[الهی]] در حضرت علی{{ع}}، وجود حضرت علی{{ع}} در ابرها، رجعت وی، و [[لعن]] [[دشمنان]] ایشان، به او نسبت داده شده است. حتی از آنجا که بعضی او را شخصی [[یهودی]] می‌دانستند، از طریق او ارتباطی وثیق بین [[شیعه]] و [[یهودیت]] برقرار کردند<ref>برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به کتب مختلف ملل و نحل، ذیل فرقه «سبائیه» همچون: اشعری قمی، سعد بن عبدالله بن ابی خلف، المقالات والفرق؛ نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی، فرق الشیعه؛ اسفراینی، ابو المظفر، التبصیر فی الدین؛ ملطی شافعی، ابوالحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد علی اهل الاهواء والبدع؛ بغدادی، ابوطاهر، الفرق بین الفرق؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱؛ ابن حزم، ابو محمد بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل.</ref>، که بعدها نیز این نظر دستاویز بعضی از [[مستشرقان]] برای تکرار این ادعا گشت<ref>ولهاوزن، جولیوس، الاحزاب المعارضه السیاسیه الدینیه فی صدر الاسلام، الخوارج والشیعه، ص۱۷۰.</ref>. | |||
[[ابن سبأ]] همچنان در طی قرون و اعصار، قهرمان کتب [[تاریخی]] و [[ملل و نحل]] بود، تا آنکه در [[قرن چهاردهم]] اصل وجود او زیر سؤال رفت و در آن تشکیک شد<ref>ر.ک: بیضون، ابراهیم، عبد الله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۲۳.</ref>. این تشکیک را [[طه حسین]] به راه انداخت. او با استفاده از قرائن تاریخی همچون عدم نقل این داستان در کتب [[موثق]] تاریخی، [[انحصار]] [[روایات]] این [[افسانه]] به فردی چون [[سیف بن عمر تمیمی]]، نسبت دادن [[معجزات]] به ابن سبأ، [[سکوت]] [[عثمان]] در برابر توطئه‌های او، در حالی که در مقابل [[اصحاب]] بزرگی چون [[ابوذر]] و [[عمار]] با [[شدت عمل]] برخورد کرد، عدم نقل داستان [[سوزاندن]] ابن سبأ به [[فرمان]] [[حضرت علی]]{{ع}} در کتب معتبر و بالاخره عدم ذکر نام او در پایان [[جنگ صفین]] و نیز [[جنگ نهروان]]<ref>وائلی، احمد، هویه التشیع، ص۱۳۷.</ref> به این نتیجه رسید که: | |||
ابن سبأ موجودی است که [[دشمنان شیعه]] او را ساخته و به آنان نسبت دادند تا در اصل این [[مذهب]]، عنصری [[یهودی]] را، برای ضربه زدن به آنان وارد کنند؛ زیرا [[شیعه]] ادعای [[حکومت]] داشت؛ به همین دلیل بود که این عنصر را در [[مذهب خوارج]] وارد نکردند؛ زیرا [[خوارج]] ادعای [[خلافت]] نداشتند<ref>طه حسین، الفتنه الکبری؛ علی وینوه، ص۹۸.</ref>. | |||
همچنین در این [[قرن]]، علی وردی، نظریه جالبی را درباره علل [[جعل]] ابن سبأ ابراز کرد. طبق این [[نظریه]]«[[قریش]] برای کوبیدن عمار [که از سویی][[تأییدات]] فراوانی از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} داشت و نیز در میان [[مردم]] شخصیتی [[محبوب]] بود [و از سوی دیگر یکی از طرفداران سرسخت حضرت علی{{ع}} و از ارکان اولیه [[تشیع]] به حساب می‌رفت] این [[شخصیت]] را اختراع کردند تا کنایه و رمزی از [[عمار یاسر]] باشد». او برای [[تأیید]] نظریه خود دست به دامان مشابهت‌های تاریخی بین شخصیت عمار و داستان ابن سبأ می‌شود؛ از جمله: | |||
#[[ابن السوداء]] بودن [[کنیه]] هر دو؛ | |||
#[[یمنی]] بودن پدر هر دو؛ | |||
#علاقه شدید هر دو به [[حضرت علی]]{{ع}}؛ | |||
#[[اعتقاد]] هر دو به عدم [[مشروعیت حکومت]] [[عثمان]]؛ | |||
#ارتباط نزدیک هر دو با [[ابوذر]]؛ | |||
#داشتن نقش کلیدی در [[جنگ جمل]]؛ | |||
#ناپدید شدن ابن. [[سبأ]] در [[صفین]] پس از [[شهادت]] [[عمار]]<ref>وردی، علی، وعاظ السلاطین، ص۲۷۳ و ۲۷۲.</ref>. بعدها همین نظریه با آوردن تأییداتی مختصر در بعضی از جهات، از سوی کامل [[مصطفی]] شیبی نیز [[تأیید]] شد<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۷-۴۴.</ref>؛ که از جمله آنها این نکته است که [[طبری]] در هنگام ذکر وقایع جنگ جمل، هرگاه از عمار یاد می‌کند، ابن سودا ([[ابن سبأ]]) غایب است و برعکس<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۸.</ref>. همچنین او سابقه عمار را در [[تقیه]] که یکی از مسائل مهم [[شیعه]] است، به عنوان یکی دیگر از علل [[انتخاب]] این [[شخصیت]] برای [[سرکوب]] شیعه ذکر می‌نماید<ref>الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۹.</ref>. | |||
در همین [[قرن]]، [[دانشمندان]] دیگری از [[اهل سنت]] همچون [[هشام جعیط]] در کتاب [[الفتنه جدلیه الدین والسیاسه فی الاسلام المبکر (کتاب)|الفتنه جدلیه الدین والسیاسه فی الاسلام المبکر]]؛ محمد عبدالحی شعیان در کتاب [[صدر الاسلام والدوله الامویه (کتاب)|صدر الاسلام والدوله الامویه]]<ref>عبدالله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۹۵-۹۱.</ref>؛ محمد کرد علی در کتاب خطط [[الشام]] و احمد محمد در کتاب [[نظریه الامامه (کتاب)|نظریه الامامه]]<ref>هویه التشیع، ص۱۳۸.</ref>، ساختگی بودن ابن سبأ را [[اثبات]] کرده‌اند. اما شاید بتوان گفت ضربه اساسی بر پیکره این [[افسانه]] را در این قرن، دانشمند [[شیعی]] [[علامه سید مرتضی عسکری]] وارد کرد که توانست با بررسی شخصیت [[سیف بن عمر تمیمی]] (م ۱۷۰ق) که محور اصلی همه گزارش‌های طبری از شخصیت ابن سبأ است و نیز بررسی گرایش‌های قبیله‌ای او، بیشتر گزارش‌های [[تاریخی]]، از جمله این گزارش را زیر سؤال برده، و رد کند. او همچنین با استفاده از [[کتب رجالی]] [[اهل‌سنت]] که [[سیف]] را شخصیتی [[زندیق]]، [[وضاع]] و [[کذاب]] معرفی نموده‌اند، توانست بی‌پایگی گزارش‌های او را برای اهل‌سنت به اثبات رساند. | |||
ضربه اساسی دیگر با تألیف کتاب مأه وخمسون [[صحابی]] مختلق از [[علامه]] [[عسکری]] بود<ref>این کتاب را عطاء محمد سردار نیا با عنوان یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، ترجمه کرده است.</ref> که به ذکر شخصیت‌های فراوانی که به عنوان صحابی یا [[تابعی]] از سوی [[سیف]] ساخته شده و در هیچ منبع معتبر دیگری یافت نمی‌شوند، پرداخته است. از نتایج مهمی که علامه عسکری در طی مطالعات خود به دست آورده، آن است که [[شخصیت]]، [[اعمال]] و [[عقاید]] [[ابن سبأ]] در [[تاریخ]] [[طبری]] با آنچه در کتب [[ملل و نحل]] آمده تفاوت اساسی دارد؛ زیرا در تاریخ طبری عمدتاً حوادث [[سیاسی]] همچون [[توطئه]] علیه [[عثمان]] و نیز بعضی از عقاید همچون [[وصایت]] و [[رجعت]] به او نسبت داده می‌شود، اما کتب ملل و نحل یکباره نقطه عطفی درباره این شخصیت پدید آورده، او را قائل به عقایدی چون [[الوهیت حضرت علی]]{{ع}} و [[حلول]] و [[تناسخ]] می‌شناسانند. علامه عسکری از راه بی‌اعتباری کتب ملل و نحل و عدم ذکر سند در آنها، به رد نوشته‌های آنها می‌پردازد<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۲۵۵-۲۱۵.</ref>. | |||
مشکل اساسی علامه عسکری به عنوان یک دانشمند [[شیعی]] در این نظریه، وجود روایاتی منسوب به [[ائمه شیعه]]{{ع}} است که در آنها از «ابن سبأ» و [[عقیده]] او به الوهیت حضرت علی{{ع}} یاد و [[لعن]] شده است. این [[روایات]] در کتب [[روایی]] و رجالی همچون [[بحار الانوار]]، [[وسائل الشیعه]]، [[اختیار]] معرفه الرجال، حل الاشکال [[سید احمد بن طاووس]] و خلاصه الأقوال [[علامه حلی]] ذکر شده است. وی برای حل این اشکال، پس از ریشه‌یابی به این نتیجه می‌رسد که منبع اصلی همه این روایات، رجال‌کشی است و با توجه به نقل فراوان‌کشی از افراد [[ضعیف]] و امکان اخذ او از کتب ملل و نحل، به رد سندی این روایات می‌پردازد. همچنین با نقل دو [[روایت]] دیگر که در آنها «ابن سبأ» فردی [[موحد]] ذکر شده، تناقض بین روایات را نشان می‌دهد. همچنین از راه عدم ذکر این [[روایات]] در منابع معتبر [[شیعی]]، همچون [[کتب اربعه]]، ساختگی بودن این روایات را [[مبرهن]] می‌کند<ref>عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۲۱۵-۱۶۷.</ref>. | |||
تلاش‌های [[علامه عسکری]] نه تنها در میان [[شیعیان]] بازتاب عمیقی داشت، بلکه [[دانشمندان اهل سنت]] را در [[ممالک اسلامی]]، وادار به بازنگری درباره [[شخصیت]] [[ابن سبأ]] کرد و باعث پدید آوردن کتب، نوشته‌ها و مناقشات فراوانی میان [[اهل‌سنت]] در این باره شد<ref>ر.ک: آراء واصداء حول عبدالله بن سبأ وروایات سبف فی الصحف السعودیه؛ عبد العال، حمدی، السبثیون منهجاً وغایه، ص۲۵ و ۲۴ (نویسنده مخالف نظر علامه عسکری است.)؛ عبدالله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۱۰۲-۹۹.</ref>. همچنین صرف نظر از بیشتر [[رجالیون شیعه]] که هنوز حاضر به قبول ساختگی بودن شخصیت ابن سبأ نیستند، بسیاری از نویسندگان و تحلیلگران [[تاریخی]] معاصر [[شیعه]]، یا با تأثیرپذیری از نظر علامه عسکری و یا بدون آن، به [[اثبات]] جعلی بودن این [[افسانه]] پرداخته‌اند<ref>از جمله می‌توان از کتب زیر یاد کرد: حیدر، اسد، الامام الصادق والمذاهب الأربعه، ج۳، ص۴۷۹-۴۷۶؛ هویه التشیع، ص۱۳۵ و پس از آن؛ غفار، عبدالرسول، شبیهه الغلو عند الشیعه، ص۶۰ و پس از آن؛ فیاض، عبدالله، تاریخ الامامیه واسلافهم من الشیعه، ص۹۵ و پس از آن.</ref>. | |||
در پایان این بحث مناسب است علل [[جعل]] و پرورش داستان ابن سبأ را به اشاره برشمریم: | |||
# [[مخالفان شیعه]] به وسیله [[خلق]] ابن سبأ [[یهودی]]، توانستند بین شیعه و [[یهود]] حلقه اتصال خیالی برقرار سازند. | |||
# اهل‌سنت نمی‌توانستند با توجه به [[نظریه]] [[عدالت همه صحابه]]، نزاع‌های میان آنان را توجیه نمایند. از این‌رو با خلق و پرورش این شخصیت توانستند همه [[توطئه‌ها]] و [[فسادها]] را به او منتسب کنند. | |||
#نسبت دادن [[عقاید شیعه]] به شخصیتی همچون ابن سبأ، وسیله مناسبی برای [[تضعیف]] [[عقاید]] اساسی آن همچون [[وصایت]] و [[مهدویت]] بود. | |||
# ابن سبأ وسیله خوبی بود برای کوبیدن [[عمار]] که [[دشمن]] سرسخت [[بنی امیه]] و نیز مخالف [[مشروعیت حکومت]] [[عثمان]] و نیز از ارکان اصلی [[شیعه]] به شمار می‌آمد. | |||
# [[دشمنان شیعه]] با نسبت دادن [[عقاید]] [[غلوآمیز]] [[ابن سبأ]] به [[شیعیان]]، به‌خوبی می‌توانستند شورش‌های [[شیعی]] را [[سرکوب]] نمایند. | |||
# [[مخالفان شیعه]] با [[خلق]] [[افسانه ابن سبأ]] چنین وانمود می‌کردند که علی{{ع}} با [[خلفای سه‌گانه]] مخالف نبود، بلکه طرفداران غالی او همچون ابن سبأ به این [[افکار]] دامن زدند<ref>صفری، نعمت الله، غالیان: کاوشی در جریان‌ها و برآیندها، ص۷۹.</ref>.<ref>[[نعمت‌الله صفری فروشانی|صفری فروشانی، نعمت‌الله]]، [[غلو - صفری فروشانی (مقاله)| مقاله «غلو»]]، [[دانشنامه امام علی ج۳ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۳]] ص ۴۱۱.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۶ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۱۰
موضوع مرتبط ندارد - مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد
مقدمه
از تهمتهای مخالفان به شیعه آن است که تشیع را مولود افکار ابن سبای یهودی می‌دانند که مسلمان شد و دارای افکار خاصّی بود و پیروانی پیدا کرد و شیعه پدیدۀ افکار اوست.
متأسفانه کسانی از معاصرین نیز مانند رشید رضا، احمد امین، فرید وجدی، دکتر حسن ابراهیم و... چنین حرف‌ها را پذیرفته و نقل کرده‌اند. محققان ثابت کرده‌اند که "عبداللّه بن سبا" یک شخصیت موهوم و خیالی است و دشمنان شیعه آن را ساخته و پرداخته‌اند. علامه مرتضی عسکری با دلایل متعدد، موهوم بودن شخصیت او را اثبات کرده است.[۱] قبل از او نیز کسانی در وجود او تشکیک کرده‌اند، مثل طه حسین در "الفتنة الکبری" و "علیّ و بنوه" علی الوردی در "وعّاظ السلاطین"، کاشف الغطاء در "اصل الشیعه و اصولها". مرحوم کاشف الغطا می‌نویسد: اصولا هیچ بعید نیست بگوییم عبداللّه بن سبا و مجنون بنی عامر و ابی هلال و امثال اینها مردمان موهوم و افسانه‌های خرافی هستند که قصّه‌گوها و داستان‌سراها اسامی آنها را جعل کرده‌اند.[۲] نقل‌های متناقض تاریخی دربارۀ او آن‌قدر زیاد است که موهوم بودن شخصیت او را تقویت می‌کند.[۳].[۴]
عبدالله بن سبا و نظریه عصمت
ابن تیمیه نظریه عصمت را از ساخته‌ها و نظرگاه‌های عبدالله بن سبا می‌شمارد. با اینکه ابن تیمیه اعتراف می‌کند که لفظ عصمت در کلام ابن سبا یافت نمی‌شود؛ اما ازآنجاکه ابن سبا معتقد به الوهیت حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) می‌باشد درنتیجه قول به عصمت را نیز می‌توان از ابداعات ابن سبا قلمداد کرد[۵].
در اینجا مناسب است اندکی به «ابن سبا» و شخصیت او بپردازیم. ابن سبا چه ادعایی داشته و چه کارهای مهمی انجام داده است؟ خلاصه آنچه مورخان درباره ابن سبا آورده‌اند، از این قرار است: مردی یهودی از اهل صنعای یمن، در زمان عثمان به حسب ظاهر اسلام می‌آورد؛ ولی در پنهانی مکر و حیله میان مسلمانان به کار می‌برد و در شهرهای بزرگ اسلامی مانند شام، کوفه، بصره و مصر گردش می‌کرد؛ در مجامع آنها حاضر می‌شد و مردم را تبلیغ می‌کرد بر آنکه پیامبر اسلام محمد (ص) نیز مانند عیسی مسیح (ع) به دنیا رجعت می‌کند. همچنان که هر پیامبری وصی و جانشینی دارد، وصی محمد (ص) هم علی (ع) است و او خاتم اوصیاست. همچنان که محمد (ص) خاتم انبیا بود و عثمان حق این وصی را غصب و در حق وی ستم کرده است؛ پس باید قیام کرد و حق را به اصلش بازگرداند. مورخان از او به عبدالله بن سبا یا «ابن الامَة السوداء» یا به اختصار «ابن السودا» یاد کرده‌اند و چنین ادعا کرده‌اند که همین عبدالله بن سبا، مبلغان خود را به شهرهای ممالک اسلامی فرستاده، از آنها خواسته است به بهانه امر به معروف و نهی از منکر فرمانداران وقت را بکوبند؛ درنتیجه عده زیادی از مسلمانان به او گرویدند و از برنامه او تبعیت کردند؛ حتی بعضی از صحابه رسول خدا (ص) و تابعان مانند ابوذر، عمار بن یاسر، عبدالرحمن بن عدیس، صعصعة بن صوحان، محمد بن ابی بکر و مالک اشتر به سبائیان پیوستند[۶].
سبائیان هرجا که بودند به منظور پیشرفت برنامه رهبرشان، مردم را علیه فرمانداران می‌شورانیدند و اعلامیه‌هایی در انتقاد از حکومت وقت می‌نوشتند و به شهرهای خارج از محیط خود می‌فرستادند. نتیجه این تبلیغات آن شد که عده‌ای از مسلمانان با این تحریکات برانگیخته و به سوی مدینه رهسپار شدند و عثمان را در خانه‌اش محاصره کردند و سرانجام به قتل او همت گماشتند. همه این کارها به رهبری و مباشرت سبائیان صورت گرفت. می‌گویند پس از آنکه مسلمانان با علی (ع) بیعت کردند و طلحه و زبیر برای خونخواهی عثمان و جنگ جمل به بصره رفتند، بیرون بصره میان علی و آن دو که سرکرده‌های سپاه جمل بودند، تفاهم و مذاکرات مسالمت‌آمیز آغاز گردید. سبائیان دیدند اگر این تفاهم صورت گیرد، مسبب اصلی قتل عثمان که خود سبائیان بودند، مشخص خواهد شد، شبانه تصمیم گرفتند به هر وسیله و دسیسه‌ای که شده آتش جنگ را برافروزند. پیروان این تصمیم بنا گزاردند دسته‌ای از ایشان به حالت استتار میان سپاه علی (ع) و دسته دیگر میان لشکر طلحه و زبیر بروند. شب هنگام از تاریکی استفاده نمایند و دو لشکر را علیه یکدیگر بشورانند و نگذارند کسی از این راز آگاه شود. این نقشه خطرناک با موفقیت انجام شد. به این ترتیب آن عده در سپاه علی (ع) به سپاه مقابل تیراندازی کردند و عده مقابل نیز مقابله به مثل کردند و درنتیجه ترس و حس بدبینی میان دو لشکر بالا گرفت و جنگ برپا شد و جنگ بصره که به «جمل» معروف شد این چنین صورت گرفت و هیچ یک از فرماندهان متوجه نشدند که مسبب اصلی جنگ کیست[۷].
نقد دیدگاه انتساب نظریه عصمت به عبدالله بن سبا
حدود ده قرن است که تاریخ نویسان قصه «عبدالله بن سبا» را می‌نویسند. رشید رضا[۸] این داستان را از تاریخ کامل ابن اثیر نقل کرده است[۹]. ابوالفداء[۱۰] نیز در کتاب تاریخ خود «المختصر» آن را از ابن اثیر نقل نموده است. به خود ابن اثیر[۱۱] نیز که مراجعه می‌کنیم می‌گوید مطالب کتاب «الکامل» را از کتاب «تاریخ طبری» اخذ نموده است. او می‌گوید: «کتاب امام ابوجعفر طبری[۱۲] تنها کتابی است که نزد عامه مردم مورد اعتماد بوده است و اگر اختلافی رخ دهد، برای رفع اختلاف به آن کتاب مراجعه می‌کنند. من هم روایات آن را بدون آنکه از یکی از آنها را صرف نظر کنم، آورده ام و هیچ بر آن نیفزوده‌ام»[۱۳]. ابن کثیر[۱۴] این داستان را در جلد هفتم تاریخ خود از طبری نقل نموده است[۱۵]. ابن خلدون[۱۶] نیز این داستان را در بیان واقعه قتل عثمان و جنگ جمل آورده است و در پایان گفته است که در نقل واقعه بر طبری اعتماد کرده است[۱۷]. فرید وجدی[۱۸]، بستانی[۱۹] و احمد امین[۲۰] نیز با تکیه بر تاریخ طبری این قصه را نقل کرده‌اند.
حتی مستشرقان و محققان غربی مانند نیکلسون[۲۱]، فان فلوتن[۲۲]، رونالدسون و ولهاوزن[۲۳] به صورت مستقیم یا غیرمستقیم از طبری قصه عبدالله بن سبا را آورده‌اند؛ اما ابوجعفر محمد بن جریر طبری آملی داستان سبائیان را در کتاب تاریخ خود، تنها از طریق سیف بن عمر تمیمی نقل کرده است. او در نگارش حوادث سال (۳۰ - ۳۶ه) داستان عبدالله بن سبا و سبائیان را در ضمن ماجرای کشته شدن عثمان و جنگ جمل از طریق سیف نقل می‌کند. او به جز سیف هیچ سند دیگری ندارد[۲۴]. سیف طبق عادت مورخان آن عصر که حوادث تاریخ را با سند نقل می‌کرده‌اند، برای اینکه افسانه‌ها و قصه‌هایش به صورت تاریخ صحیحی درآید، یک افسانه را چند قسمت کرده، برای هر قسمتی سندی جعل کرده است و با این روش دو کتاب تألیف کرده است:
- الفتوح الکبیر و الرده که در آن از حوادث تاریخی نزدیک به رحلت پیامبر تا زمان خلافت عثمان گفتگو کرده، کتاب جنگ ابوبکر را با مسلمانانی که مخالف او بودند (مرتدان) بیان می‌کند. پس از آن فتوحاتی را که در روم شرقی، شام، فلسطین و ایران نصیب مسلمانان شده است، به شکلی افسانه‌وار و دور از حقیقت نوشته است. سیف در این کتاب با ساختن داستان‌هایی مربوط به جنگ‌های مرتدان و فتوح واهی و بی‌اساس اسلام را دین شمشیر و خون نشان داده و چنین وانمود کرده است که اسلام تنها با زور شمشیر و نیزه توانسته است پیش برود و در جهان ادیان جایی برای خود باز کند. کشتارهای عجیب و وحشت‌انگیزی را در این جنگ‌ها به مسلمانان نسبت داده است[۲۵].
- الجمل و مسیر عائشه و علی (ع): در این کتاب از شورش علیه عثمان و کشته شدن او و جنگ جمل گفتگو کرده است. با مراجعه به روایت‌های کتاب، مشخص می‌شود که این کتاب تنها به قصد دفاع از بنی امیه نگاشته شده است.
سیف افزون بر این دو کتاب روایت‌های دیگری نیز ساخته است که به طور پراکنده در کتب مختلف جای گرفته است. طبری روایت‌های سیف را در کتاب تاریخ خود در ضمن بیان حوادث تاریخی سال یازده هجری تا ۳۶ هجری نقل کرده است. پس از او ابن عساکر[۲۶] نیز در تاریخ هشتاد جلدی خود در ذیل شرح حال اشخاصی که به دمشق گذر کرده‌اند، آورده است. ابن عبدالبر[۲۷] در استیعاب، ابن اثیر در اسد الغابه، ذهبی[۲۸] در التجرید و ابن حجر عسقلانی[۲۹] در الاصابه قهرمانان افسانه‌های سیف را در ردیف اصحاب پیامبر (ص) شمرده‌اند[۳۰].
افسانه‌های سیف درکتب تاریخ، جغرافی، حدیث، تفسیر، ادبیات و انساب به طور وسیع ریشه دوانیده است؛ اما کتب رجال، به اتفاق سیف را تضعیف کرده‌اند و او را متروک الحدیث خوانده‌اند؛ ازجمله آنها به این موارد اشاره می‌کنیم: یحیی بن معین[۳۱] درباره او گفته است: «حدیث او ضعیف و سست است». نسایی[۳۲] صاحب صحیح گفته است: «ضعیف است، حدیثش را ترک کرده‌اند. نه مورد اعتماد است و نه امین». ابوداوود[۳۳] گفته است: «بی‌ارزش است. بسیار دروغگوست». ابن حبان[۳۴] گفته است: «حدیث‌هایی را که خود جعل می‌کرده، آنها را از زبان شخص موثقی نقل می‌کرده است». نیز گوید: «سیف متّهم به زندقه است و حدیث جعل می‌کرده است». سیوطی[۳۵] می‌گوید: «بسیار ضعیف است»[۳۶]. بدین ترتیب می‌توان نتیجه گرفت قصه عبدالله بن سبا افسانه‌ای است در جهت تضعیف شیعه امامیه که توسط سیف بن عمر بافته شده است و عقاید عجیب و غریب به آنها نسبت داده شده است تا چهره این مذهب را خراب کنند. گرچه سیف بن عمر در احادیثی که درباره عقاید آنها جعل کرده است، به‌طور مستقیم هیچ بحثی از عقیده عصمت را به آنها نسبت نداده است؛ بلکه ابن تیمیه و دیگرانی که خواسته‌اند نظریه عصمت را حاصل اندیشه‌های عبدالله بن سبا بدانند، مدلول التزامی این عقیده را ساخته و پرداخته ابن سبا دانسته و گفته‌اند: ازآنجاکه ابن سبا معتقد به الوهیت حضرت امیر (ع) بوده است، پس او را معصوم نیز می‌دانسته است. با توجه به اینکه این افسانه ابن سبا چیزی جز ساخته اوهام سیف بن عمر کذّاب و جعّال نمی‌باشد، سخنی بیشتر در نقد این دیدگاه نمی‌ماند؛ اما شایسته است به انگیزه‌های این جعل و افتراها اشاره‌ای کنیم که شاید در این مبحث و دیدگاه‌های مستشرقان نسبت به شیعه راهگشا باشد.
اگر در پی این باشیم که بیابیم به چه دلیل و انگیزه‌ای سیف بن عمر این افسانه را پروبال داد و با اسناد جعلی در کتب تاریخ آن را جای داد و چرا از لفظ سبا و عبدالله بن سبا استفاده کرد، به تحلیل علامه عسکری که به تفصیل به این مهم پرداخته است، اشاره می‌کنیم: لفظ سبائیه از زمان جاهلیت تا دوران حکومت بنی امیه دلالت می‌کرد بر نسبت افراد به سبأ بن یشجب و قبیله قحطان که در ابتدا در یمن ساکن بودند. این قبایل یمنی در سراسر شبه جزیره عربستان پراکنده شدند. بعد از وقوع اختلاف میان قبایل عدنان و قحطان در مدینه و کوفه، قبایل عدنان کلمه سبائیه را در مقام تعبیر و نکوهش قحطانیان به کار بردند و آن را از معنای نسبت قبیلگی به معنای بدگویی و نکوهش بر قبایل قحطان و طرفداران آنان تغییر دادند. این تغییر معنا در دوران حکومت بنی امیه در کوفه انجام گرفت؛ اما بعد از آن در قرن دوم هجری سیف بن عمر که خود از عدنانی‌ها بود، لفظ سبائیه را از معنای نسبت قبیلگی یا تغییر و نکوهش به معنای یک فرقه جدید مذهبی تحریف نمود و مؤسس این مذهب را مردی به نام عبدالله بن سبا یمانی معرفی کرد. نام عبدالله بن سبا مؤسس فرقه سبائیه را سیف یا از نام «عبدالله بن وهب سبایی» سرپرست گروه خوارج گرفته و آن را به این صورت تحریف کرده است یا اینکه افسانه‌ای ساخته و برای افسانه خویش قهرمانی آفریده است و نام آن را از روی عداوت با سبائیان، «عبدالله بن سبا» نامیده است بدون اینکه این نام را از نام کسی اخذ و اقتباس کرده باشد. به هر صورت برای عبدالله بن سبا غیر از همان عبدالله بن وهب سبایی که در دوران عثمان و علی (ع) می‌زیسته است و بعد از صفین رئیس فرقه خوارج می‌شود و در جنگ نهروان توسط سپاهیان حضرت علی (ع) کشته می‌شود، واقعیت و وجود دیگری نبوده است[۳۷]. پس از انتشار این افسانه در میان مردم و عوام با گفته‌های خرافی کوچه و بازار درهم آمیخت و آن فرقه مذهبی به یک فرقه مذهبی خرافی‌تر تبدیل شد و درباره کسانی که درباره علی (ع) غلوّ کرده، به وصایت بلافصل و الوهیت او معتقد باشند استعمال شد. درواقع سیف بن عمر عمداً به سبب زندقه و گرایش‌های شدید قبیلگی و تعصب کور خود این اسناد تاریخی را به نفع خلفا و حاکمان و قدرتمندان اموی جعل کرده است. در جعلِ قصه عبدالله بن سبا می‌توان به انگیزه‌های ذیل اشاره نمود:
- این افسانه، انتقادها و ایرادهایی را که به صحابه پیامبر (ص) متوجه می‌گردد، پرده‌پوشی می‌کند و آنها را از این ایرادها پاک، منزّه و مبرّا می‌سازد و این نکته‌ای است که همواره مورد علاقه قدرت‌ها و حکومت‌های آن دوران بوده است.
- این افسانه تمام عیوب، خطاها و جنایات تاریخ و تمام آثار گناهان قرون اولیه اسلام را به گردن قبایل قحطان بار می‌کند و در مقابل تمام فضایل و شاهکاری‌های تاریخ را به قبایل عدنان منتسب می‌سازد. حکومت‌ها و قدرت‌های حاکم از خاندان اموی و عباسی از تیره قریش و عدنانی‌ها بودند و با قحطانی‌ها و سبئیان عداوت شدید داشتند. بسیاری از شیعیان خالص امیرالمؤمنین (ع) مانند مالک اشتر، قیس بن سعد بن عباده انصاری، کمیل بن زیاد نخعی، صعصعة بن صوحان، حجر بن عدی، عمار بن یاسر و افراد زیاد دیگری از سبائیان بودند. با توجه به قصه عبدالله بن سبا تمامی این شخصیت‌ها متّهم به همکاری با فرقه سبائیه‌اند و در مقابل، حکومت‌های جور صاحب فضیلت و گرفتارِ این فرقه نشان داده می‌شود»[۳۸].
عبدالله بن سبأ
عبدالله بن سبأ شخصیتی جنجالی است که در کتب تاریخی و ملل و نحل نقشی عظیم برای او در تحولات سیاسی و عقیدتی در اواخر حکومت عثمان و طول خلافت حضرت علی(ع) قائل شده‌اند. در بعضی از کتب تاریخی، مانند تاریخ طبری، توطئه علیه عثمان در مصر، تحریک عمار یاسر برای مخالفت با عثمان در آن سامان[۳۹] و جنگ افروزی بین دو سپاه علی(ع) و بصریان در جنگ جمل، پس از اینکه آنان بر صلح توافق کرده بودند[۴۰]، طرح بعضی از مسائل عقیدتی همچون رجعت و وصایت حضرت علی(ع) به او نسبت داده شده است[۴۱]. در این کتاب، سخنی از اعتقاد ابن سبأ به الوهیت حضرت علی(ع) در میان نیست. نام ابن سبأ در اواخر قرن سوم و پس از آن، به کتاب‌های ملل و نحل راه یافته و جای خود را باز کرده است. در این کتب، عقاید مختلفی همچون الوهیت حضرت علی(ع)، انکار وفات او، مهدویت آن حضرت، تناسخ، انکار روز قیامت و معاد، حلول جزء الهی در حضرت علی(ع)، وجود حضرت علی(ع) در ابرها، رجعت وی، و لعن دشمنان ایشان، به او نسبت داده شده است. حتی از آنجا که بعضی او را شخصی یهودی می‌دانستند، از طریق او ارتباطی وثیق بین شیعه و یهودیت برقرار کردند[۴۲]، که بعدها نیز این نظر دستاویز بعضی از مستشرقان برای تکرار این ادعا گشت[۴۳].
ابن سبأ همچنان در طی قرون و اعصار، قهرمان کتب تاریخی و ملل و نحل بود، تا آنکه در قرن چهاردهم اصل وجود او زیر سؤال رفت و در آن تشکیک شد[۴۴]. این تشکیک را طه حسین به راه انداخت. او با استفاده از قرائن تاریخی همچون عدم نقل این داستان در کتب موثق تاریخی، انحصار روایات این افسانه به فردی چون سیف بن عمر تمیمی، نسبت دادن معجزات به ابن سبأ، سکوت عثمان در برابر توطئه‌های او، در حالی که در مقابل اصحاب بزرگی چون ابوذر و عمار با شدت عمل برخورد کرد، عدم نقل داستان سوزاندن ابن سبأ به فرمان حضرت علی(ع) در کتب معتبر و بالاخره عدم ذکر نام او در پایان جنگ صفین و نیز جنگ نهروان[۴۵] به این نتیجه رسید که: ابن سبأ موجودی است که دشمنان شیعه او را ساخته و به آنان نسبت دادند تا در اصل این مذهب، عنصری یهودی را، برای ضربه زدن به آنان وارد کنند؛ زیرا شیعه ادعای حکومت داشت؛ به همین دلیل بود که این عنصر را در مذهب خوارج وارد نکردند؛ زیرا خوارج ادعای خلافت نداشتند[۴۶].
همچنین در این قرن، علی وردی، نظریه جالبی را درباره علل جعل ابن سبأ ابراز کرد. طبق این نظریه«قریش برای کوبیدن عمار [که از سویی]تأییدات فراوانی از پیامبر اکرم(ص) داشت و نیز در میان مردم شخصیتی محبوب بود [و از سوی دیگر یکی از طرفداران سرسخت حضرت علی(ع) و از ارکان اولیه تشیع به حساب می‌رفت] این شخصیت را اختراع کردند تا کنایه و رمزی از عمار یاسر باشد». او برای تأیید نظریه خود دست به دامان مشابهت‌های تاریخی بین شخصیت عمار و داستان ابن سبأ می‌شود؛ از جمله:
- ابن السوداء بودن کنیه هر دو؛
- یمنی بودن پدر هر دو؛
- علاقه شدید هر دو به حضرت علی(ع)؛
- اعتقاد هر دو به عدم مشروعیت حکومت عثمان؛
- ارتباط نزدیک هر دو با ابوذر؛
- داشتن نقش کلیدی در جنگ جمل؛
- ناپدید شدن ابن. سبأ در صفین پس از شهادت عمار[۴۷]. بعدها همین نظریه با آوردن تأییداتی مختصر در بعضی از جهات، از سوی کامل مصطفی شیبی نیز تأیید شد[۴۸]؛ که از جمله آنها این نکته است که طبری در هنگام ذکر وقایع جنگ جمل، هرگاه از عمار یاد می‌کند، ابن سودا (ابن سبأ) غایب است و برعکس[۴۹]. همچنین او سابقه عمار را در تقیه که یکی از مسائل مهم شیعه است، به عنوان یکی دیگر از علل انتخاب این شخصیت برای سرکوب شیعه ذکر می‌نماید[۵۰].
در همین قرن، دانشمندان دیگری از اهل سنت همچون هشام جعیط در کتاب الفتنه جدلیه الدین والسیاسه فی الاسلام المبکر؛ محمد عبدالحی شعیان در کتاب صدر الاسلام والدوله الامویه[۵۱]؛ محمد کرد علی در کتاب خطط الشام و احمد محمد در کتاب نظریه الامامه[۵۲]، ساختگی بودن ابن سبأ را اثبات کرده‌اند. اما شاید بتوان گفت ضربه اساسی بر پیکره این افسانه را در این قرن، دانشمند شیعی علامه سید مرتضی عسکری وارد کرد که توانست با بررسی شخصیت سیف بن عمر تمیمی (م ۱۷۰ق) که محور اصلی همه گزارش‌های طبری از شخصیت ابن سبأ است و نیز بررسی گرایش‌های قبیله‌ای او، بیشتر گزارش‌های تاریخی، از جمله این گزارش را زیر سؤال برده، و رد کند. او همچنین با استفاده از کتب رجالی اهل‌سنت که سیف را شخصیتی زندیق، وضاع و کذاب معرفی نموده‌اند، توانست بی‌پایگی گزارش‌های او را برای اهل‌سنت به اثبات رساند. ضربه اساسی دیگر با تألیف کتاب مأه وخمسون صحابی مختلق از علامه عسکری بود[۵۳] که به ذکر شخصیت‌های فراوانی که به عنوان صحابی یا تابعی از سوی سیف ساخته شده و در هیچ منبع معتبر دیگری یافت نمی‌شوند، پرداخته است. از نتایج مهمی که علامه عسکری در طی مطالعات خود به دست آورده، آن است که شخصیت، اعمال و عقاید ابن سبأ در تاریخ طبری با آنچه در کتب ملل و نحل آمده تفاوت اساسی دارد؛ زیرا در تاریخ طبری عمدتاً حوادث سیاسی همچون توطئه علیه عثمان و نیز بعضی از عقاید همچون وصایت و رجعت به او نسبت داده می‌شود، اما کتب ملل و نحل یکباره نقطه عطفی درباره این شخصیت پدید آورده، او را قائل به عقایدی چون الوهیت حضرت علی(ع) و حلول و تناسخ می‌شناسانند. علامه عسکری از راه بی‌اعتباری کتب ملل و نحل و عدم ذکر سند در آنها، به رد نوشته‌های آنها می‌پردازد[۵۴].
مشکل اساسی علامه عسکری به عنوان یک دانشمند شیعی در این نظریه، وجود روایاتی منسوب به ائمه شیعه(ع) است که در آنها از «ابن سبأ» و عقیده او به الوهیت حضرت علی(ع) یاد و لعن شده است. این روایات در کتب روایی و رجالی همچون بحار الانوار، وسائل الشیعه، اختیار معرفه الرجال، حل الاشکال سید احمد بن طاووس و خلاصه الأقوال علامه حلی ذکر شده است. وی برای حل این اشکال، پس از ریشه‌یابی به این نتیجه می‌رسد که منبع اصلی همه این روایات، رجال‌کشی است و با توجه به نقل فراوان‌کشی از افراد ضعیف و امکان اخذ او از کتب ملل و نحل، به رد سندی این روایات می‌پردازد. همچنین با نقل دو روایت دیگر که در آنها «ابن سبأ» فردی موحد ذکر شده، تناقض بین روایات را نشان می‌دهد. همچنین از راه عدم ذکر این روایات در منابع معتبر شیعی، همچون کتب اربعه، ساختگی بودن این روایات را مبرهن می‌کند[۵۵]. تلاش‌های علامه عسکری نه تنها در میان شیعیان بازتاب عمیقی داشت، بلکه دانشمندان اهل سنت را در ممالک اسلامی، وادار به بازنگری درباره شخصیت ابن سبأ کرد و باعث پدید آوردن کتب، نوشته‌ها و مناقشات فراوانی میان اهل‌سنت در این باره شد[۵۶]. همچنین صرف نظر از بیشتر رجالیون شیعه که هنوز حاضر به قبول ساختگی بودن شخصیت ابن سبأ نیستند، بسیاری از نویسندگان و تحلیلگران تاریخی معاصر شیعه، یا با تأثیرپذیری از نظر علامه عسکری و یا بدون آن، به اثبات جعلی بودن این افسانه پرداخته‌اند[۵۷].
در پایان این بحث مناسب است علل جعل و پرورش داستان ابن سبأ را به اشاره برشمریم:
- مخالفان شیعه به وسیله خلق ابن سبأ یهودی، توانستند بین شیعه و یهود حلقه اتصال خیالی برقرار سازند.
- اهل‌سنت نمی‌توانستند با توجه به نظریه عدالت همه صحابه، نزاع‌های میان آنان را توجیه نمایند. از این‌رو با خلق و پرورش این شخصیت توانستند همه توطئه‌ها و فسادها را به او منتسب کنند.
- نسبت دادن عقاید شیعه به شخصیتی همچون ابن سبأ، وسیله مناسبی برای تضعیف عقاید اساسی آن همچون وصایت و مهدویت بود.
- ابن سبأ وسیله خوبی بود برای کوبیدن عمار که دشمن سرسخت بنی امیه و نیز مخالف مشروعیت حکومت عثمان و نیز از ارکان اصلی شیعه به شمار می‌آمد.
- دشمنان شیعه با نسبت دادن عقاید غلوآمیز ابن سبأ به شیعیان، به‌خوبی می‌توانستند شورش‌های شیعی را سرکوب نمایند.
- مخالفان شیعه با خلق افسانه ابن سبأ چنین وانمود می‌کردند که علی(ع) با خلفای سه‌گانه مخالف نبود، بلکه طرفداران غالی او همچون ابن سبأ به این افکار دامن زدند[۵۸].[۵۹]
منابع
پانویس
- ↑ در کتاب عبد اللّه بن سبا دو جلد به فارسی نیز ترجمه شده است
- ↑ اصل الشیعه و اصولها ص ۵۷
- ↑ در این باره ر. ک. موسوعة الامام علی بن ابی طالب ج۳ ص ۲۹۱، الغدیر ج۹ ص۲۱۸، «عبد اللّه بن سبا» ابراهیم بیضون، «عبد اللّه بن سبا» مرتضی عسکری، «شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات» ج۱ص۹۷، «شیعه و تهمتهای ناروا» محمد رضا عطایی
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۳۷۹.
- ↑ ابن تیمیه، مجموعه فتاوی شیخ الاسلام، ج۴، ص۵۱۸؛ همو، منهاج السنة النبویه، ج۴، ص۶؛ ناصر القفاری، اصول مذهب الشیعه.
- ↑ ر.ک: مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ص۳۹ - ۴۰.
- ↑ مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ص۴۰ - ۴۱.
- ↑ متوفای ۱۳۵۶ق.
- ↑ رشید رضا، الشیعه و السنه، ص۶۰۴.
- ↑ متوفای ۷۳۲ق.
- ↑ متوفای ۶۳۰ ق.
- ↑ متوفای ۳۱۰ق.
- ↑ علی ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ص۵.
- ↑ متوفای ۷۷۴ ق.
- ↑ ابن کثیر، البدایة و النهایه، ج۷، صص۱۶۷ و ۲۴۶.
- ↑ متوفای ۸۰۸ق.
- ↑ ابن خلدون، المبتدأ و الخبر، ج۲، صص۴۲۵ و ۴۵۷.
- ↑ فریدوجدی، دائرة المعارف، ج۷، لغت «عثم»، صص۱۶۰ و ۱۶۸ - ۱۶۹.
- ↑ البطرس بستانی، دائرة المعارف، متوفای ۱۳۰۰ق.
- ↑ احمد، امین، فخرالاسلام، صص۱۰۹ - ۱۱۱ و ۲۶۶ - ۲۷۸.
- ↑ نیکلسون، تاریخ الادب العربی، (چاپ کمبریج)، ص۲۱۵.
- ↑ فان فلوتن، السیادة العربیة و الشیعة و الاسرائیلیات فی عهد بنی امیه، ص۷۹.
- ↑ جمعی از مستشرقین هوستمان و دیگران، دائرة المعارف، ج۱، ص۲۹.
- ↑ مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ج۱، ص۴۷ - ۶۵.
- ↑ ر.ک: مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ج۱، ص۲۱۳ - ۲۵۱.
- ↑ متوفای ۵۷۱ق.
- ↑ متوفای ۴۳۶ق.
- ↑ متوفای ۷۴۸ق.
- ↑ متوفای ۸۵۲ق.
- ↑ مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ص۶۷- ۶۹.
- ↑ متوفای ۲۳۳ق.
- ↑ متوفای ۳۰۳ق.
- ↑ متوفای ۲۷۵ق.
- ↑ متوفای ۳۵۴ق.
- ↑ متوفای ۹۱۱ق.
- ↑ ر.ک: مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ج۱، ص۷۰.
- ↑ مرتضی عسکری، عبدالله بن سبا، ج۳، ص۲۲۹ - ۲۴۹.
- ↑ مینایی، بهروز، اندیشه کلامی عصمت، ص ۲۱۳-۲۲۲.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۴۷.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۳، ص۳۸.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، ج۲، ص۶۴۷.
- ↑ برای اطلاع بیشتر مراجعه شود به کتب مختلف ملل و نحل، ذیل فرقه «سبائیه» همچون: اشعری قمی، سعد بن عبدالله بن ابی خلف، المقالات والفرق؛ نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی، فرق الشیعه؛ اسفراینی، ابو المظفر، التبصیر فی الدین؛ ملطی شافعی، ابوالحسین محمد بن احمد، التنبیه والرد علی اهل الاهواء والبدع؛ بغدادی، ابوطاهر، الفرق بین الفرق؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱؛ ابن حزم، ابو محمد بن احمد، الفصل فی الملل والاهواء والنحل.
- ↑ ولهاوزن، جولیوس، الاحزاب المعارضه السیاسیه الدینیه فی صدر الاسلام، الخوارج والشیعه، ص۱۷۰.
- ↑ ر.ک: بیضون، ابراهیم، عبد الله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۲۳.
- ↑ وائلی، احمد، هویه التشیع، ص۱۳۷.
- ↑ طه حسین، الفتنه الکبری؛ علی وینوه، ص۹۸.
- ↑ وردی، علی، وعاظ السلاطین، ص۲۷۳ و ۲۷۲.
- ↑ الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۷-۴۴.
- ↑ الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۸.
- ↑ الصله بین التصوف والتشیع، ص۴۹.
- ↑ عبدالله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۹۵-۹۱.
- ↑ هویه التشیع، ص۱۳۸.
- ↑ این کتاب را عطاء محمد سردار نیا با عنوان یکصد و پنجاه صحابی ساختگی، ترجمه کرده است.
- ↑ عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۲۵۵-۲۱۵.
- ↑ عبد الله بن سبأ و اساطیر اخری، ج۲، ص۲۱۵-۱۶۷.
- ↑ ر.ک: آراء واصداء حول عبدالله بن سبأ وروایات سبف فی الصحف السعودیه؛ عبد العال، حمدی، السبثیون منهجاً وغایه، ص۲۵ و ۲۴ (نویسنده مخالف نظر علامه عسکری است.)؛ عبدالله بن سبأ اشکالیه النص والدور الاسطوره، ص۱۰۲-۹۹.
- ↑ از جمله می‌توان از کتب زیر یاد کرد: حیدر، اسد، الامام الصادق والمذاهب الأربعه، ج۳، ص۴۷۹-۴۷۶؛ هویه التشیع، ص۱۳۵ و پس از آن؛ غفار، عبدالرسول، شبیهه الغلو عند الشیعه، ص۶۰ و پس از آن؛ فیاض، عبدالله، تاریخ الامامیه واسلافهم من الشیعه، ص۹۵ و پس از آن.
- ↑ صفری، نعمت الله، غالیان: کاوشی در جریان‌ها و برآیندها، ص۷۹.
- ↑ صفری فروشانی، نعمت‌الله، مقاله «غلو»، دانشنامه امام علی ج۳ ص ۴۱۱.