آیه خاتم النبیین

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اثبات ختم نبوت است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

قرآن، خود، صراحتاً به موضوع خاتمیت پیامبر اکرم(ص) اشاره فرموده است؛ آیه خاتم یکی از مشهورترین آیاتی است که به دلالت مطابقی، اثبات‌گر این ضروری قطعی مسلمانان است: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا﴾. در این گفتار زوایای مختلف آیه فوق را مورد بررسی و تفحص قرار می‌دهیم:

شأن نزول آیه

زید بن حارثه چند سال پیش از بعثت، به صورت برده‌ای به خانه خدیجه آمد و پس از مدتی به دست رسول خدا(ص) آزاد گردید. حضرت، او را پسرخوانده‌اش خواند و مردم نیز او را پسر محمد(ص) می‌نامیدند. پیغمبر اکرم(ص) دختر عمه خود، زینب بنت جحش را برای همسری زید در نظر گرفت و پیکی برای خواستگاری فرستاد. زینب، ابتدا به خیال آن‌که خود حضرت، خواستگار اوست با خوشحالی پذیرفت، ولی پس از اطلاع از این که او را برای غلام آزادشده خود می‌خواهد با ناراحتی گفت: «من نوه عبدالمطلب، زنی قریشیه، همسر یک غلام آزادشده شوم؟!» پیامبر(ص) پیام فرستاد: «اسلام این نخوت‌ها را از بین برده است؛ زید مؤمن و با ایمان است و از نظر من تو نباید امتناع کنی». زینب موافقت کرد، ولی تا آخر زندگی مشترکشان علاقه‌مند نبود و بنای ناسازگاری می‌گذاشت. وقتی زید از وضع اخلاقی همسرش به پیامبر(ص) شکایت می‌برد، حضرت می‌فرمود: «تقوا کن و همسرت را نگه دار». ممانعت حضرت از جدایی آن دو، ثمربخش نبود و طلاق صورت گرفت.

پیامبر(ص) از طرف خداوند مأموریت یافت زینب را تزویج کند تا ازدواج با همسر مطلقه پسرخوانده برای مسلمانان دشوار نباشد،؛ چراکه آنان، پسرخوانده را از هر لحاظ، پسر واقعی می‌انگاشتند و ازدواج با همسر او را جایز نمی‌شمردند. البته این باور عمومی جاهلی، جز با فرمان خدا و عملی نمودن حضرت، قابل پاک‌شدن از ذهن جامعه آن زمان نبود و با این کار، این سنت غلط برای همیشه از میان مسلمانان رخت بربست. قرآن هدف و انگیزه این ازدواج را چنین بیان می‌دارد: [و یاد کن] آن‌گاه که به آن کس که خداوند به او نعمت داده بود و تو نیز به او نعمت داده بودی [زید]، می‌گفتی: همسرت را نگه دار و از پروا داشته باش و در دل خویش چیزی را پنهان می‌داشتی که خداوند آن را آشکار می‌سازد و از مردم بیم و ملاحظه داشتی در حالی که خداوند سزاوارتر است که از او بیم داشته باشی. هنگامی که زید، نیازش را از آنان به به سر آورد [از او جدا شد] ما او را به همسری تو در آوردیم تا برای مؤمنان درباره [ازدواج] با همسران پسرخواندگان‌شان [پس از طلاق و جدایی] مشکلی نباشد و فرمان خداوند شدنی است.

منافقان این ازدواج را، دستاویز تهمت و بدگویی قرار دادند که محمد، با زن پسرش ازدواج کرده است. پس خداوند در پاسخ ایشان فرمود: ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾.

علامه طباطبائی ذیل آیه شریفه می‌نویسد: شکی نیست در این که آیه شریفه در این مقام است که اعتراضی را که مردم به رسول خدا(ص) کردند که چرا همسر پسرخوانده‌اش را گرفت، پاسخ گوید و حاصل آن این است که رسول گرامی ما، پدر هیچ یک از مردان موجود و فعلی شما نیست تا ازدواجش با همسر یکی از شما، ازدواج با همسر پسرش باشد. پس خطاب در ﴿مِنْ رِجَالِكُمْ﴾ به مردم موجود در زمان نزول آیه است و مراد از «رجال»، مقابل فرزندان و زنان است و نفی پدری (در آیه)، نفی تکوینی است؛ یعنی هیچ یک از مردان شما از صلب او متولد نشده‌اند، نه نفی تشریعی و جمله مورد بحث، هیچ بوئی از تشریع ندارد. پیامبر(ص) فرزندان ذکوری به نام ابراهیم و قاسم و طیب و مطهر داشته است و به حسن و حسین(ع) نیز می‌فرمود: «این دو پسران منند.».. ولی تعبیر ﴿رِجَالِكُمْ﴾ آنهایی را که در آن زمان به حد بلوغ و مردی رسیده بوده‌اند، در بر می‌گیرد، در حالی که هیچ‌کدام از پسران آن حضرت، در آن موقع، به بلوغ نرسیده بوده است.

پس از نفی پدری می‌فرماید: ارتباط پیامبر(ص) با شما از ناحیه رسالت و خاتمیت می‌باشد ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾. پس صدر آیه ارتباط نَسَبی را به طور کامل قطع می‌کند و ذیل آیه ارتباط معنوی ناشی از رسالت و خاتمیت را اثبات می‌نماید و از اینجا پیوند صدر و ذیل، روشن می‌شود. منشأ ازدواج حضرت رسول(ص) و زینب بنت جحش از نگاه برخی خاورشناسان مسیحی و در بعضی کتب رجالی، تاریخی و روایی اهل سنت داستانی عشقی و شاخ و برگ داده شده است که حاصل علاقه‌مندی و شیدایی پیامبر(ص) در دیداری بوده است که در خانه زینب، نسبت به او صورت گرفته و حضرت، این دل‌سپردگی را مدت‌ها مخفی می‌داشته است! اما این ادعا با عصمت و نبوت پیامبر(ص) سازگار نیست و قصه همان است که در حافظه تاریخ مانده و قرآن هم به صراحت آن را بیان می‌دارد..

دلالت آیه بر خاتمیت

اثبات خاتمیت پیامبر اسلام(ص) با آیه مورد بحث، به معنا و مفهوم «خاتم» وابسته است؛ چراکه بدون تردید، حضرتش در این آیه متصف به وصف ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ شده است. با بررسی این واژه، دلالت و یا عدم دلالت آیه به خاتمیت پیامبر اسلام(ص) و پایان یافتن سلسله انبیاء(ع) آشکار می‌گردد.

وجوه قرائت خاتم

برای لفظ «خاتم» در آیه ﴿مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ دو قرائت از شهرت بیشتری برخوردار است:

قرائت مشهور: فراء از نحویان بزرگ کوفه در قرن دوم که در عالم نحو لقب «امیرالمؤمنین»یافته بود و نیز مفسر بزرگ محمد بن جریر طبری و محمد فهد خاروف بر این باورند که قرائت به «فتح تاء»، قرائت عاصم و حسن است، اما برخی دیگر همانند «ازهری، فارسی، سمرقندی، قرطبی، حلبی، ابن جزری، نَسار و محیسِن معتقدند که قرائت مزبور تنها مربوط به عاصم است. مرحوم طبرسی در تفسیر گران‌سنگ خود می‌نویسد: کسی که «تاء» خاتم را کسره بدهد یعنی حضرتش، پیامبران را ختم نموده و خاتِم ایشان است و کسی که به «تاء» فتح دهد یعنی حضرت، آخرالنبیین است و پس از او پیامبری نخواهد آمد».

قرائت غیر مشهور: این قرائت أعمش و اهل حجاز است، اما کسانی همانند أزهری، فارسی، سمرقندی، قرطبی، حلبی، ابن‌جزری، شوکانی، نسار، دمشقی و محیسن بر این باورند که این قرائت، قرائت همه قاریان جز عاصم است»..

ماهیت و معنای خاتم

با توجه به قرائات گوناگون واژه «خاتم»، بایستی به ساختار ادبی و معنایی آن توجه کرد.

کلمه «خاتم»، در قسمت مفهوم‌شناسی این اثر، به صورت مختصر، واکاوی شده و در این مجال، با نگاهی جامع‌تر، از این واژه، سخن به میان می‌آید:

بررسی ساختار و مفهوم واژه «خاتم»: در نوع کلمه و معنای این واژه اختلاف است:

1. برخی «خاتم» را اسم می‌دانند. صاحبان این دیدگاه چند دسته‌اند: یک دسته، همانند خلیل فراهیدی، فیروزآبادی، ازهری، و شیخ احمد رضا بر این باورند که «خاتَم» همانند «عالَم» اسمی است برای مُهری که بر گِل می‌زنند؛ یعنی هنگام اتمام نامه برای اینکه بیگانه‌ای نگشاید قطعه گِل نرمی بر در نامه زده و روی آن را مُهر می‌کردند. دسته دیگر، چون جوهری، زجاج، ازهری، واحدی نیشابوری، نحاس و بستانی معتقدند: «خاتَم»، اسم و به معنای پایان شیء است. دسته سوم که بیضاوی، جلال الدین محلی، حلبی، محمد سالم محیسن و محمود صافی‌اند بر این باورند که «خاتَم» اسمی برای «وسیله ختم و پایان است» و ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ یعنی با وجود حضرت ختمی مرتبت(ص)، سلسله پیامبران الهی پایان یافته است.
2. ابن فارس و برخی دیگر گفته‌اند: «خاتم»، اسم فاعل و مشتق از «ختم» و به معنای پایان‌دهنده است.
3. ابوالبقاء عکبری و دیگران بر این نظرند که «خاتَم» مصدر و به معنای «پایان دادن و به پایان رسانیدن» است.
4. برخی نیز «خاتم» را به معنای «اسم مفعول» و ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ را المختوم به النبيون: «پیامبران با او پایان یافته‌اند» معنا کرده‌اند، همان‌طور که برخی اشیاء با مُهر ختم می‌گردند.
5. اینکه «خاتَم» فعل ماضی همانند «ضارَبَ» باشد، وجه دیگری از این کلمه است.

بررسی ساختار و معنای واژه «خاتِم»: بر اساس این قرائت، «خاتِم» یا اسم فاعل است یا اسم ذات و یکی از نام‌های پیامبر اسلام(ص) به حساب می‌آید. خلیل بن احمد، ازهری، جوهری، ابن خالویه، فارسی، ابن فارس، ابن منظور، زبیدی، بستانی، احمد رضا و محیسن بر این باورند که «خاتِم» به معنای «پایان» و یا «پایان‌دهنده» است. مفسران بزرگی چون طبری، نیشابوری، زمخشری، شوکانی و... نیز بر این معنا تأکید کرده‌اند. با توجه به اختلاف قرائت واژه «خاتم» در کلمه ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ و آنچه از احتمالات و اقوال یاد شد، معانی زیر به دست می‌آید: «پایان شیء، پایان‌دهنده، وسیله ختم و پایان، کسی که متصف به صورت ختم است، مُهر، گِلی که به وسیله آن چیزی مُهر می‌شود». همان‌گونه که مشاهده شد، اختلاف قرائت‌ها و تفاوت معنا و ماهیت آن، طبق قرائات یاد شده هیچ‌گونه خللی در دلالت آیه بر خاتم الانبیاء بودن حضرت رسول(ص) وارد نمی‌کند و بدون تردید می‌توان گفت که آیه مزبور حکایت از این دارد که پیامبر گرامی اسلام(ص) آخرین پیامبر به شمار آمده، سلسله انبیاء(ع) به او پایان یافته و باب بعثت مُهر گشته و مختوم اعلام شده است. آنچه در پایان، دلیلی بر اثبات مدعای ماست، نگاهی به واژه «خَتم» و مشتقاتش در دیگر آیات قرآن کریم است.

موارد استعمال ماده «ختم» در قرآن: در قرآن مجید، ماده «ختم و مشتقات آن»، جز آیه یاد شده، در هفت آیه دیگر نیز به کار رفته که پنج مورد آن بدون تکرار است. معنای حاصل از این لفظ، «پایان دادن به چیزی» یا «مُهری که در پایان می‌زنند» می‌باشد و این نشانگر آن است که «خاتم» در آیه مزبور نیز به یکی از این دو معناست. آیات هفت‌گانه مزبور عبارتند از:

1. ﴿يُسْقَوْنَ مِنْ رَحِيقٍ مَخْتُومٍ﴾: «رحیق» به معنای شراب صاف و خالص است. توصیف آن به صفت مختوم (مُهرشده) به این سبب است که شیء مهروموم شده، نفیس و خالص مانده و از اختلاط با نا آلودگی مبراست.
2. ﴿خِتَامُهُ مِسْكٌ﴾: اغلب لغت‌دانان در تعریف واژه «خِتام»، معنای «پایان و آخر شیء را» ذکر کرده و آیه فوق را شاهد گرفته و چنین معنا کرده‌اند: آخرین چیزی که رایحه آن درک می‌شود، عطر مشک است.
3. ﴿الْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ﴾: در روز رستاخیز مُهر بر دهان کفرگرایان و ظالمان زده می‌شود و آن‌گاه دیگر نمی‌توانند سخن گویند و فریادی سر دهند.
4. ﴿وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً﴾.
5. ﴿خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ﴾. در این آیه خداوند مهرزدن بر دل‌ها را به خودش نسبت داده، ولی پرده بر گوش و چشم داشتن را به خود کفار نسبت داده است.
6. ﴿قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلَهٌ غَيْرُ اللَّهِ يَأْتِيكُمْ بِهِ...﴾.
7. ﴿أَمْ يَقُولُونَ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَإِنْ يَشَإِ اللَّهُ يَخْتِمْ عَلَى قَلْبِكَ...﴾.

﴿أَمْ﴾ در اینجا منقطعه و همزه، برای توبیخ است، گویی خداوند فرموده است: آیا شخصی چون پیامبر(ص) را به دروغ بستن به خدا نسبت می‌دهند؟ اگر خدا می‌خواست تو را نیز در زمره آنهایی قرار می‌داد که دل‌هایشان مهر خورده تا به خدا دروغ ببندی.

کاربرد واژه «ختم» در معنای «مُهر کردن» به یکی از دو دلیل است: یا از این باب که با مهرکردن و مانند آن، «پایان شیء» اعلام می‌گردد که در این صورت، این کاربرد حقیقی خواهد بود یا از باب استعمال لفظ مسبب به معنای سبب است که کاربردی مجازی به شمار می‌آید؛ به این معنا که لفظ «خَتم» برای پایان دادن یا پایان شیء وضع شده و استعمال آن بر «مُهر یا امر دیگر که وسیله پایان محسوب می‌شود» از باب مجاز است. با توجه به معانی فرهنگ‌نامه‌های لغت و با لحاظ کردن موارد استعمال ماده «ختم» در قرآن، باید پذیرفت که ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ در ادبیات عرب بر مفهوم خاتمیت دلالت دارد؛ یعنی با ظهور حضرتش، سلسله نبوت به اتمام رسید؛ چنان‌که شریعتش پایان‌بخش شرایع و کامل‌ترین آنهاست..

روایات وارده در تفسیر آیه

با وجود تصریح قرآن مجید بر خاتمیت پیامبر اکرم(ص) پیشوایان بزرگ اسلام، در فرصت‌های مناسب پیرامون این موضوع سخن فرموده و از این راه، مفاد صریح قرآن را تأکید و تأیید نموده‌اند. آنچه پیش روی شماست تنها گوشه‌ای از انبوه روایات وارده در این زمینه می‌باشد:

روایات نبوی

حضرت رسول(ص) در موقعیت‌های گوناگون، خاتمیت نبوت خویش را با مضامین مختلف بیان داشته و همین جملات برای اعتقاد به خاتمیت کافی است. به نمونه‌ای از مشهورترین روایات ایشان که بر مقصود ما دلالت دارد، اشاره می‌گردد:

حدیث منزلت: «أَ مَا تَرْضَى أَنْ تَكُونَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي‌». این حدیث، معروف به «حدیث منزلت» میان اهل سنت و شیعه از متواترات است و در سند آن تردیدی وجود ندارد. در جنگ تبوک، پیامبر(ص)، امیرالمؤمنین علی(ع) را به عنوان جانشین در مدینه قرار داد اما حضرت از ماندن در مدینه و مفارقت از حضور پیامبر(ص) در جنگ، ناراحت بود. پیامبر(ص) برای تثبیت موقعیت امام علی(ع) خطاب به وی فرمود: تو مانند هارون برای من هستی (نقش جانشین را داری). با این تفاوت که هارون پس از موسی، پیغمبر بود ولی بعد از من پیغمبری نخواهد آمد. ابن عبدالبر در کتاب الاستیعاب درباره این حدیث می‌نویسد: «این حدیث از صحیح‌ترین و ثابت‌ترین احادیث اسلامی است. سعد بن ابی وقاص، ابن عباس، ابوسعید خدری، ام‌سلمه، اسماء بنت عمیس، جابر بن عبدالله انصاری و عده‌ای دیگر آن را نقل کرده‌اند. حاکم نیشابوری طریق حدیث را صحیح دانسته و حافظ ذهبی نیز بر صحت آن تأکید کرده است. افرادی چون ابن تیمیه، سیوطی و... نیز بر شهرت آن گواهی داده‌اند.

حدیث تمثیل: «مثلي في النبيين كمثل رجل بنى داراً فأحسنها و أكملها و أجملها و ترك فيها موضع لبنة لم يضعها فجعل الناس يطوفون بالبنيان و يعجبون منه و يقولون: لو تم موضع هذه اللبنة! فأنا في النبيين موضع تلك اللبنة و أنا خاتم النبيين». حکایت من در میان پیامبران، حکایت مردی است که خانه‌ای ساخته و آن را خوب و کامل و زیبا درست کرده و فقط جای یک خشت در آن باقی گذاشته باشد. مردم دور آن خانه می‌چرخند و از آن خوششان می‌آید و می‌گویند: کاش جای همین یک خشت هم تکمیل می‌شد. آری من در میان پیامبران جای آن خشت را دارم و آخرین پیامبران هستم. این حدیث را هم محدثان و مفسران اهل سنت و هم شیعه صحیح دانسته‌اند. بخاری، مسلم، احمد بن حنبل، ترمذی، طبرسی، عروسی، سیوطی و ابن کثیر دمشقی از کسانی‌اند که بر روایت مزبور مهر تأیید زده‌اند.

دیگر روایات نبوی نیز مبین همین معناست: «رَسُولُ اللَّهِ(ص): أَيُّهَا النَّاسُ! إِنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي وَ لَا سُنَّةَ بَعْدَ سُنَّتِي فَمَنِ ادَّعَى ذَلِكَ فَدَعْوَاهُ وَ بِدْعَتُهُ فِي النَّارِ...». مردم! پس از من پیامبری نیست و پس از سنت من سنتی وجود ندارد. پس هر کسی ادعای نبوت کند، ادعا و بدعت او در آتش خواهد بود. «رسول(ص): انما بعثت فاتحاً و خاتماً»؛ «من فاتح و خاتم مبعوث شدم». «رَسُولُ اللَّهِ(ص)‌: إِنَّه سَيَكُونُ فِي أُمَّتِي الْكَذَّابُونَ ثَلَاثُونَ كُلُّهُمْ يَزْعُمُ أَنَّهُ نَبِيٌّ وَ أَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَا نَبِيَّ بَعْدِي»؛ به زودی در میان امت من سی دروغ‌گو پیدا خواهد شد که همگی ادعای پیامبری می‌کنند، در حالی که من خاتم پیامبران هستم و بعد از من هیچ پیامبری نیست. تعابیری چون «أَنَا الْعَاقِبُ الَّذِي لَيْسَ بَعْدَهُ أَحَدٌ»، «أَنَا أَوَّلُ الْأَنْبِيَاءِ خَلْقاً وَ آخِرُهُمْ بَعْثاً»، «أَنَا خَاتَمُ النَّبِيِّينَ وَ عَلِيٌّ خَاتَمُ الْوَصِيِّينَ‌» و... همه و همه مؤکد مبحث خاتمیت در کلام نبی اکرم(ص) می‌باشد..

روایات علوی

مولای متقیان علی(ع) در نهج‌البلاغه، هنگام وصف پیامبر اکرم(ص) کراراً بر ختم نبوت و رسالت و اتمام وحی به وجود آن حضرت تأکید فرموده است. در خطبه اول نهج‌البلاغه با اشاره به روند پیاپی ارسال پیامبران و انزال کتاب‌های آسمانی می‌فرماید: «بَعَثَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ مُحَمَّداً(ص) لِإِنْجَازِ عِدَتِهِ وَ إِتْمَامِ نُبُوَّتِهِ مَأْخُوذاً عَلَى النَّبِيِّينَ مِيثَاقُهُ...» همچنین هنگام غسل بدن مبارک حضرت رسول اکرم(ص) با دلی پر از اندوه این‌گونه با ایشان وداع می‌کنند: «بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدِ انْقَطَعَ بِمَوْتِكَ مَا لَمْ يَنْقَطِعْ بِمَوْتِ غَيْرِكَ مِنَ النُّبُوَّةِ وَ الْإِنْبَاءِ وَ أَخْبَارِ السَّمَاءِ»؛ پدر و مادرم فدایت شود! با مرگ تو،امری قطع شد که با مرگ غیر تو، قطع نمی‌شد. آن امر، امر نبوت و اخبار آسمانی بود. «أَمَّا رَسُولُ اللَّهِ(ص) فَخَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَيْسَ بَعْدَهُ نَبِيٌّ وَ لَا رَسُولٌ خَتَمَ بِرَسُولِ اللَّهِ الْأَنْبِيَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛ اما رسول خدا، پایان‌دهنده پیامبران بود که بعد از حضرتش، نبی و رسولی نخواهد آمد و با آن حضرت خط پیامبران تا قیامت پایان یافته است..

خاتمیت در کلام سایر معصومین(ع)

حضرت زهرا(س) در تعقیب نماز مغربش می‌خواند: «... اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ صَلَاةً يَشْهَدُ الْأَوَّلُونَ مَعَ الْأَبْرَارِ وَ سَيِّدِ الْمُتَّقِينَ وَ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ...». امام حسن مجتبی(ع) ضمن خطابه‌ای فرمود: «أَنَا ابْنُ نَبِيِّ اللَّهِ... أَنَا ابْنُ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ‌...»؛ «من پسر پیامبر خدا هستم، من پسر آخرین پیامبر الهی و سرور فرستادگان می‌باشم». امام حسین(ع) از پیامبر(ص) پرسید: «آیا پس از شما نبی دیگری خواهد آمد؟ حضرت فرمود: «خیر من آخرین پیامبر هستم».

در صحیفه سجادیه می‌خوانیم: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِيِّينَ وَ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ وَ عَلَى أَهْلِ بَيْتِهِ الطَّيِّبِينَ الطَّاهِرِينَ»؛ «خداوندا بر محمد، خاتم پیامبران و سرور رسولان و بر اهل بیت پاک و طاهرش درود فرست». از امام باقر و امام صادق(ع) نقل شده که می‌فرمایند: «لَقَدْ خَتَمَ اللَّهُ بِكِتَابِكُمُ الْكُتُبَ وَ خَتَمَ بِنَبِيِّكُمُ الْأَنْبِيَاءَ»؛ خداوند به وسیله کتاب شما (قرآن) کتاب‌های آسمانی و به وسیله پیامبرتان (محمد(ص)) سلسله انبیاء را خاتمه داد. حدیث مشهور «حَلَالُ مُحَمَّدٍ حَلَالٌ أَبَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ حَرَامُهُ حَرَامٌ أَبَداً إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ» از امام صادق(ع) نیز به روشنی بر ابدی بودن شریعت محمدی(ص) و خاتمیت نبوت اشاره دارد.

امام هفتم(ع) به ابراهیم بن ابی البلاد فرمود در زیارت پیامبر(ص) این‌چنین بگو: «أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ... أَشْهَدُ أَنَّكَ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ...»؛ به وحدانیت خدا گواهی می‌دهم و نیز گواهی می‌دهم که تو ختم‌کننده پیامبران هستی. امام رضا(ع) ضمن حدیثی می‌فرماید: «شَرِيعَةُ مُحَمَّدٍ(ص) لَا تُنْسَخُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ لَا نَبِيَّ بَعْدَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ...»؛

شریعت محمدی(ص) تا روز قیامت نسخ نخواهد شد و پس از او تا روز رستاخیز پیامبری نخواهد آمد. در دعایی از امام تقی(ع) هر یک از پیامبران اولوالعزم(ع) به اوصاف ذیل، معرفی شده‌اند: «أَشْهَدُ أَنَّ نُوحاً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَنَّ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلُ اللَّهِ وَ أَنَّ مُوسَى كَلِيمُ اللَّهِ وَ نَجِيُّهُ وَ أَنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَ عَلَيْهِمْ أَجْمَعِينَ كَلِمَتُهُ وَ رُوحُهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ لَا نَبِيَّ بَعْدَهُ»؛ «شهادت می‌دهم که نوح فرستاده خدا و ابراهیم دوست خدا و هم‌سخن خدا و عیسی بن مریم کلمه و روح او و محمد خاتم پیامبران است که پس از او پیامبری نیست.

عبدالعظیم حسنی هنگامی که اعتقادات خود را خدمت حضرت امام علی نقی(ع) عرض می‌کرد، چنین گفت: «إِنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ خَاتَمُ النَّبِيِّينَ فَلَا نَبِيَّ بَعْدَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ إِنَّ شَرِيعَتَهُ خَاتِمَةُ الشَّرَائِعِ فَلَا شَرِيعَةَ بَعْدَهَا إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ»؛ اعتقاد من این است که محمد(ص) بنده و رسول خدا، آخرین پیامبران است و پس از او تا روز قیامت، پیامبر دیگری نخواهد آمد و دین او ختم‌کننده شرایع آسمانی است و تا روز قیامت، شریعت دیگری نخواهد بود. امام(ع) پس از شنیدن اعتقادات او می‌فرماید: «عبدالعظیم! به خدا سوگند سخنان تو، مطابق همان شریعتی است که خداوند برای بندگانش پسندیده، پس بر همین عقیده استوار باش». در زیارتی که از امام حسن عسکری(ع) روایت شده این جمله آمده است: «السَّلَامُ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ‌، خَاتَمِ النَّبِيِّينَ‌، وَ سَيِّدِ الْمُرْسَلِينَ‌، وَ صَفْوَةِ رَبِّ الْعَالَمِينَ...». امام زمان(ع) ضمن جواب نامه احمد بن اسحاق می‌نویسد: «ثُمَّ بَعَثَ مُحَمَّداً(ص) رَحْمَةً لِلْعالَمِينَ وَ تَمَّمَ بِهِ نِعْمَتَهُ وَ خَتَمَ بِهِ أَنْبِيَاءَهُ وَ أَرْسَلَهُ إِلَى النَّاسِ كَافَّةً»؛ سپس خداوند، محمد(ص) را که برای جهانیان رحمت است، برانگیخت و نعمت خود را با او به اتمام رسانید و پیامبران را به وسیله او پایان بخشید و او را برای (هدایت) همه مردم فرستاد. چنان‌که می‌بینیم، در روایات فوق، پیامبر اکرم(ص) با صفاتی چون «ختم‌کننده نبوت»، «پایان‌دهنده رسالت» و «آخرین دریافت‌کننده وحی» معرفی شده است. بر پایه این رهنمودهای نورانی و نیز در تناسب با ریشه لغوی «ختم» است که درک عامه مسلمانان (در سراسر تاریخ اسلام) از واژآ ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ در آیه شریفه ۴۰ سوره احزاب، این بوده و هست که آن حضرت، آخرین پیامبر فرستاده شده به سوی بشر است..

دیدگاه برخی مفسران ذیل آیه

پیامبر اسلام(ص)، انسان کامل و سرآمد فرستادگان الهی است که همه مزایای مشترک انبیای پیشین(ع) را دارد. قرآن کریم، برخی از خصوصیات را ویژه ایشان دانسته که دیگر انبیاء(ع) فاقد آن بوده‌اند تا روز قیامت، کسی به این ویژگی‌ها متصف نخواهد شد. «خاتمیت» از جمله اوصافی است که همه مفسران و اندیشمندان بزرگ اسلامی - از گذشته تا حال - درباره آن اتفاق نظر دارند. آیه ۴۰ سوره احزاب، روشن‌ترین دلیل بر آن است که سلسله نبوت و صحیفه رسالت با وجود حضرتش ختم و مُهر گردیده است. آنچه در ذیل خواهد آمد، نگاه برخی از مفسران در تفسیر آیه مورد بحث است: محمد بن جریر طبری ذیل آیه مزبور می‌گوید: او خاتم پیامبران است؛ کسی که خداوند، نبوت را به وسیله‌اش پایان داده و بر آن مُهر نهاده است و برای هیچ کس بعد از او تا قیامت گشوده نخواهد شد. صاحب تفسیر گران‌سنگ «تبیان» نیز همسو با طبری، پیامبر اسلام(ص) را آخرین فرستاده تا روز قیامت دانسته است.

به عقیده مرحوم طبرسی، ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ به این مطلب اشاره دارد که رسول اکرم(ص) آخرین پیام‌آور است و دفتر رسالت با وجود او مُهر خورده و پایان یافته؛ از این رو، دین ایشان تا روز قیامت راه و رسم بشر بوده و این ویژگی و فضیلت بزرگ، در میان همه پیامبران، تنها از آن ایشان است. فخر رازی، مفسر و متکلم مشهور اهل سنت، در تفسیر ﴿وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ می‌نگارد: رسول الله از طرفی همانند پدری مهربان و دلسوز برای امت است، اما از آنجا که نبی برای مؤمنان از خودشان اولی‌تر است ﴿النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ﴾ متمایز شده و همین امر، تعظیم مردم نسبت به ایشان را قوی‌تر می‌دارد؛ در حالی که برای پدر چنین خصوصیتی وجود ندارد. پس (خداوند) با قول ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾، اوج مهربانی حضرت (به مردم) و لزوم بزرگداشت مردم نسبت به مقام پیامبر(ص) را بیان فرموده؛ زیرا پیامبری که پس از او پیامبر دیگری باشد، اگر نصیحت و بیانی بفرماید، ما بعدش آن را جبران می‌کند (به تبیین بیشتر می‌پردازد) ولی پیامبری که این‌چنین نیست، به امتش مهربان‌تر و خواهان هدایت بیشتر برای ایشان است؛ چون او همانند پدر فرزندی است که آن فرزند غیر او (پدرش)، کسی را ندارد.

مفسران دیگری مانند بیضاوی، نسفی، محی‌الدین ابن عربی، جلال الدین سیوطی، آلوسی، شوکانی، ابراهیم قمی، فیض کاشانی، سیدهاشم بحرانی، محمد حسین فضل الله، ابراهیم عاملی و... در تفاسیر خود، ﴿خَاتَمَ النَّبِيِّينَ﴾ را به «آخرین پیامبر که پس از او نبوت و شریعتی نخواهد بود» معنا کرده‌اند. برخی دیگر از مفسران، در تفسیر آیه مورد بحث، علاوه بر بیان معنای فوق، بر تلازم خاتمیت در بحث نبوت با رسالت نیز تصریح نموده‌اند.

ابن کثیر دمشقی این‌گونه می‌نویسد: آیه مزبور به صورت روشن و آشکار این مطلب را می‌رساند که از پیامبر اسلام(ص) باب نبوت پایان پذیرفته است. وقتی بعثت نبی‌ای دیگر منتفی باشد به طریق اولی، آمدن رسول نیز منتفی خواهد شد؛ چراکه مقام رسالت اخص از مقام نبوت است؛ پس هر رسولی، نبی است، ولی هر نبی‌ای رسول نیست. (نبوت اعم از رسالت است و با نفی اعم، اخص نیز منتفی می‌شود). تلازم فوق را در گفتار علامه طباطبائی نیز می‌توان بازجست: خاتم النبیین بودن آن جناب این است که نبوت، با او پایان یافته و پس از او، نبی دیگری نخواهد بود و گفتیم که «رسول» کسی است که حامل رسالتی از سوی خداوند به مردم باشد و «نبی» حامل خبری از غیب است و آن غیب، دین و حقایق آن است. لازمه این سخن، آن است که با قطع نبوت، رسالت نیز نباشد چون رسالت یکی از اخبار غیب است؛ پس وقتی غیب و نبوت منقطع شود، حکماً رسالتی هم نخواهد بود. از اینجا روشن می‌شود که وقتی رسول خدا(ص) «خاتم النبیین» باشد، «خاتم الرسل» هم خواهد بود..

منابع

1. ابوالحسنی، نفیسه، خاتمیت در قرآن