سوره ناس

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره است. سوره ناس از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره ناس در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

صد و چهاردهمین سوره قرآن و بیست و یکمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه (از دیدگاه اکثریت) با موضوع پناه به خدا و تعویذ به او.

وجه تسمیه این سوره آن است که آیه اول آن از ﴿بِرَبِّ النَّاسِ﴾ (پروردگار انسان‌ها) نام برده است و به پیامبر (ص) و همه انسان‌ها پناه بردن به خدا از شرّ شیاطین وسوسهگر در هر شکل و هیأتی را توصیه کرده است.

کلمه ﴿النَّاسِ﴾ مجموعاً ۵ بار و بیش از هر کلمه دیگری در این سوره کوتاه به کار رفته است.

این سوره را «مُعَوِذه» نیز می‌گویند؛ زیرا انسان با خواندن این سوره، خود را از وساوس شیطانی تعویذ می‌کند و مانند سوره فلق، خواننده‌اش را در پناه خدا قرار می‌دهد؛ لذا این سوره و سوره فلق را مجموعه «مُعَوَّذَتین» (دستمایه تعویذ و پناهجویی به خداوند) می‌نامند.

این سوره را «مُشَقشَقه» نیز می‌گویند که از «شقشقه» ریشه گرفته و به معنای آن چیزی است که در مواقع حساس از دهان و زبان انسان بیرون بیاید و چون انسان در مواقع احساس خطر، این سوره را میخواند تا پناه جوید و نجات یابد، بدین مناسبت به این عنوان نامگذاری شده است. این سوره و سوره پیشین (فلق) را مجموعه «مُشَقشَقَتَین» می‌نامند.

دارای ۶ آیه و ۲۰ کلمه و ۱۰۲ حرف است. از دیدگاه سیوطی و طباطبایی مدنی است ولی برخی گفته‌اند مکّی است. از نظر حجم از سوره‌های «مفصّلات» و در این گروه نیز هفدهمین و آخرین سوره از سوره‌های «قصار» (کوتاه) قرآن است. همچنین پنجمین و آخرین سوره از سوره‌های پنجگانه «مقولات» است که با کلمه «قُل» آغاز می‌شود. این سوره از سوره‌های چهاردهگانه‌ای است که تمام آیات آنها به طور مجموع و یکجا نازل شده‌اند.

فضیلت سوره ناس

احادیث متعددی در فضیلت معوّذتان (سوره فلق و ناس) وارد شده است. عقبة بن عامر از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند که بعد از نزول این دو سوره فرمود: «آیا نمی‌دانی که آیاتی امشب نازل شده‌اند که نظیر آنها را هرگز کسی ندیده است؟ ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾ و ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾. آن حضرت از جن و از چشم بد انسان‌ها به اللّه پناه می‌برد و دعا می‌کرد تا این که معوّذتین نازل شد و وقتی این دو سوره نازل گردید، این دو تا را می‌خواند و چیز دیگری را برای این منظور نخواند. فرمود: «هیچ پناه‌ برنده‌ای با چیزی بهتر از این دو سوره نمی‌تواند به اللّه پناهنده شود. وقتی دردی در بدن خود احساس می‌کرد، معوّذات را خوانده و بر خود می‌دمید. و هر شب هنگامی که بهر رختخوابشان تشریف می‌برد، دو کف دست خود را جمع می‌کرد و سه بار ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ﴾ و ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾ را خوانده، در دستش می‌دمید و سپس تا جایی از بدن خود را که می‌توانست با دستانش مسح می‌فرمود. و این کار را ابتدا از سر و صورت و قسمت جلوی بدنش آغاز میکرد و سه بار این عمل را تکرار می‌فرمود. و به خواندن آنها بعد از هر نماز امر فرموده است. همچنین، فرموده است: ﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾ و معوّذتین را صبح و شام سه بار بخوان؛ تو را از هر چیزی کفایت و حفاظت خواهند کرد.

مقاصد سوره

پناه بردن به تعالیم خدا از شرّ نظام‌های شیطانی و وسوسه‌های شیطان رجیم. اشاره به اینکه سه صفت رب، ملک و اله هر یک به تنهایی ممکن است پناه پناهنده قرار گیرد، بدون اینکه پناهنده احتیاج داشته باشد به این که آن دو جمله دیگر را که مشتمل بر دو صفت دیگر است به زبان آورد، همچنان که در قرآن به طور صریح فرموده است: خدای تعالی اسمای حسنایی دارد، با هر یک بخواهید می‌توانید او را بخوانید.

در این سوره روی سه وصف از اوصاف بزرگ خداوند (ربوبیت و مالکیت و الوهیت) تکیه شده است که همه آنها ارتباط مستقیمی به تربیت انسان و نجات او از چنگال وسوسهگران دارد. باید جز از او کمک نگرفت و جز از او نترسید و جز به سوی او گرایش نداشت و جز در او به هیچ نیرو و توانی، در هیچ شیء و هیچ خاک و هیچ شخصی نباید قائل بود و تکیه کرد. نفی استبداد سیاسی، استثمار اقتصادی و استحمار مذهبی.

نکته: از رسول خدا (ص) نقل شده است: کسی که معوّذتین را می‌خواند مثل آن است که همه کتبی را که خدا نازل فرموده، خوانده است. عن نبی (ص) «مَنْ‏ قَرَأَ الْمُعَوِّذَتَيْنِ‏ فَكَأَنَّمَا قَرَأَ الْكُتُبَ‏ الَّتِي أَنْزَلَهَا اللَّهُ تَعَالَى».

«شگفتا که قرآن به یک سوره کوچک ختم می‌شود، آن هم به نام وره استیعاد (پناه بردن به الله)، آن هم پناه بردن پیامبر و به فرمان خدا در پایان قرآن! طرز بیان بسیار معنی‌دار است: «الله» به ﴿النَّاسِ﴾ (توده مردم) اضافه و سه بار تکرار شده است و هر بار اللّه به یک صفت و قدرت ویژه ذاتی‌اش توصیف شده است. ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ * مَلِكِ النَّاسِ﴾،

در آیه اول: قدرت اربابیِ حاکم بر توده مردم از طبقه اربابان مردم نفی می‌شود.

در آیه دوم: قدرت «ملوکیت» از طبقه زمامداران مردم.

در آیه سوم: قدرت «الوهیت» از طبقه روحانیون مردم که در مذاهب غیر اسلامی دارای ذات الهی و آب و گل ماورائی و غیر خاکی هستند. انحصار این سه قدرت به اللّه، به این معنی است که ادعای داشتن چنین قدرت‌هایی از طرف افراد یا طبقات سه‌گانه حاکم بر مردم، ادعای خدایی است و پذیرفتنش نیز پرستش غیرخدایی است و این که اسلام همواره تکرار می‌کند که ﴿الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ﴾، ﴿وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ لِلَّهِ﴾ و المال للّه، می‌کوشد تا تبر توحید ابراهیمی را بر شرک طبقاتی و تثلیث حاکم بر مردم یعنی استبداد سیاسی و استثمار اقتصادی و استحمار مذهبی فرود آورد.

و این شعار اسلام که اللّه هم اله است و هم «رب» و هم «ملک» و هم «مالک» و فقط باید او را پرستید و او را ستایش کرد و جز از او کمک نگرفت و جز از او نترسید و جز به سوی او گرایش نداشت و جز در او به هیچ نیرو و توانی، در هیچ شیء و هیچ خاک و هیچ شخصی نباید قائل بود؛ عبارت بوده است از نقش تاریخی که توحید به عنوان هماهنگی و رهبری توده بشری در آزادی و نجات از این شبکه قطعهقطعه کنِ انسان‌ها، یعنی شرک، به عهده داشته است... این است معنای عبودیت در توحید که عامل آزادی انسان در تاریخ است.».

ساختار

سوره ناس به دو بخش تقسیم می‌شود.

بخش ۱، آیات ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ مَلِكِ النَّاسِ إِلَهِ النَّاسِ﴾

دستور پناه بردن انسان به پروردگار، پادشاه مردم و معبود مردم.

بخش ۲، آیات ﴿مِن شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ ﴾: پناه بردن انسان از شر نظام‌های شیطانی و وسوسه‌های شیطانی به خدا و تعالیم خدا.

در بخش اول، فرمان تبعیت از نظام تربیتی، سیاسی و معنوی خدا و در بخش دوم، دستور دوریجستن از راه و منش غیرخدایی داده شده است.

شمار حرف «س» در این سوره به ۱۰ می‌رسد. حرف «س» در بسیاری از کلمات زبان‌های مختلف، مفهومی از سکون و سستی و ناخوشایندی القا می‌کند.

عبارت سوره ناس نظیر: ﴿مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ * الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ﴾، آمیزه‌ای از ترس و هراس افسون و سکر و مستی و سستی سحر را به گوش میرسانند. توالی «س» در کلمات فوق نیز قابل بررسی است.

آیت الله طالقانی در این باره می‌گوید: صدای برخورد نون مشدّد و طنین «س» که در فصول این آیات آمده، جوی از برخورد و معرکه را مینماید که میان نیروهای خیر و شر در درون نفس انسان در گرفته است و حرکات صوتی و هیئت فعل «یوسوس» ادامه این معرکه را اعلام میدارد. ایشان، حرف «ن» را به دلیل داشتن غُنّه و طنین دلانگیز موسیقایی، نمادی از نیروهای خیر و حرف «س» را نمادی از نیروهای شر دانسته است. گویی آهنگ این سوره می‌خواهد شروری را که پیرامون انسان قرار گرفته‌اند به وی گوشزد و او را از آنها تحذیر کند.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ﴾،
2. ﴿مَلِكِ النَّاسِ﴾،
3. ﴿إِلَهِ النَّاسِ﴾،
4. ﴿مِنْ شَرِّ الْوَسْوَاسِ الْخَنَّاسِ﴾،
5. ﴿الَّذِي يُوَسْوِسُ فِي صُدُورِ النَّاسِ﴾،
6. ﴿مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ﴾.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره ناس»، دانشنامه معاصر قرآن کریم