بخل در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بخل است. بخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بخل در قرآن - بخل در حدیث - بخل در نهج البلاغه - بخل در اخلاق اسلامی - بخل در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

نبخشیدن در جایگاه بخشش

بخل که به صورتهای گوناگونی (بُخْل، بُخُل، بُخُول، بَخْل و بَخَل) قرائت شده در لغت به معنای منع و ضدّ کرم و جود است. برخی اصل آن را دشوار بودن بخشش و برخی دیگر آرزوی بخشیده نشدن چیزی به دیگران دانسته‌اند. نزد عربها، پرداخت نکردن زیادی مال خود به سائل، بخل نامیده می‌شود؛ ولی در مورد معنای بخل در قرآن و فرهنگ اسلامی، اختلاف نظر وجود دارد، هرچند پرداخت نکردن واجب مالی، از مصادیق قطعی آن است.

مشتقات بخل در قرآن کریم ۱۲ بار به کار رفته است؛ ولی در آیات دیگری نیز واژه‌ها و تعبیراتی مانند: شُحّ، امساک، قَتْرْ، ضَنّ، هَلْع، بسته بودن دست به گردن و منع خیر به کار رفته که به موضوع بخل اشاره داشته یا با آن در ارتباط است. در روایات نیز از بخل نکوهش شدیدی شده است. پیش از اسلام بخشندگی نزد اعراب بدوی از ارزش والایی برخوردار و از صفات بارز و برجسته آنان و دلیل اصالت، نجابت و شرافت بوده و هرچه مُفرِط‌تر و چشمگیرتر می‌بود تحسین بیشتری برمی‌انگیخت، در عین حال چون شاعران بسیاری در اشعار خود بخل را صفتی مذموم دانسته و خود را از آن تبرئه کرده‌اند به دست می‌آید که حتی در همان دوران جاهلیت و در میان اعراب بدوی کسانی که به بخل و حرص بد آوازه بودند فراوان یافت می‌شده‌اند. این امر به ویژه درباره زنان ظهور بیشتری داشت. آنها به سبب موقعیت ویژه‌ای که در اجتماع و خانواده داشتند عموما به بخل و امساک در بذل و بخشش گرایش بیشتری داشتند. از نظر آنان بذل و بخشش بیش از اندازه نه تنها خصلت در خور ستایشی نبود، بلکه رذیلتی درمان‌ناپذیر بود که مردان بدان گرفتار بوده و می‌بایست آن را سرکوب می‌کردند. برخی احتمال داده‌اند که در اوایل ظهور اسلام در رفتار و کردار ثروتمندان مکه نشانه‌هایی از بخل و لئامت طبع مشاهده می‌شده؛ زیرا قرآن این دسته از مردم را به سبب چنین رفتاری نکوهش کرده است. بر اساس این دیدگاه در میان بازرگانان ثروتمند مکه رفتاری همانند رفتار زنان عصر جاهلیت رواج یافته بود و مفهومی که مردم قبیله‌نشین از مجد و شرف و سخاوت داشتند ارزش خود را از دست داده بود و به جای آن مال و ثروتی که اعراب بادیه مایه ملامت و شرمساری می‌دانستند یگانه وسیله شکوه و جلال شده بود. بخل نه تنها رذیلت نبود، بلکه نشان استعداد و توانایی مالی و منبع واقعی قدرت و بزرگی در اجتماع محسوب می‌شد، ازاین‌رو از برخی آیات قرآن برمی‌آید که گروهی که توانایی مالی داشتند با وجود اینکه در ظاهر مسلمان بودند در پرداختن زکات * و صدقاتی که بر آنان واجب بود بخل ورزیده، گاه از پرداخت آن خودداری می‌کردند و آن را نوعی خسارت و غرامت می‌دانستند. گرچه قرآن کریم بار دیگر ضمن نکوهش شدید بخل، سخاوت را احیا کرد؛ ولی میان سخاوتی که قرآن آن را احیا کرد با بخشندگی اعراب بدوی تفاوتهایی اساسی وجود داشت؛ زیرا اولاً قرآن به رعایت حد اعتدال توصیه و از اسراف * حتی در بخشش منع کرد و ثانیا انگیزه بخشش را ایمان و تقوا و دستیابی به اجر اخروی دانست؛ نه برخورداری از کرامت و شهرت نزد دیگران.

گستره بخل

بسیاری از لغت شناسان و مفسران برای بخل، اصطلاحی شرعی قائل شده‌اند که محدوده آن تنگ‌تر از معنای لغوی است. آنچه در بیان این اصطلاح و تعیین محدوده مزبور، مشهور شده آن است که بخل پرداخت نکردن واجبات مالی مانند زکات است. بر اساس این تعریف، اگر کسی آنچه را بر وی واجب است ادا کند بخیل نامیده نمی‌شود. برخی با تعمیم معنای بخل آن را منع آنچه منع آن فایده‌ای و بذل آن زیانی ندارد دانسته و برخی دیگر با قائل شدن گستره‌ای اخلاقی و روحی برای بخل آن را دشواری در بخشش دانسته‌اند. اخلاق پژوهان مشهور اسلامی با انتقاد از تعریفهای بخل نزد دیگران و جامع و مانع ندانستن آنها، خود در تعریف بخل و توضیح رابطه آن با مفاهیم پیرامونش گفته‌اند: بخل عبارت است از امساک کردن در جایی که بذل واجب است، چنان‌که بذل کردن در جایی که امساک واجب است، تبذیر و اسراف به شمار می‌آید و بین این دو، صفت پسندیده جود و سخا قرار دارد، بنابراین بخل ضد جود و کرم نیست، بلکه ضد اسراف است که هر دو (بخل و اسراف) از اخلاق رذیله و رعایت حد اعتدال یعنی جود پسندیده است، چنان‌که خداوند به رسول اکرم(ص) فرمان می‌دهد که نه دست خود را به گردن خویش بیاویزد که آن را هیچ‌گاه برای کمک به دیگران نگشاید و نه آن را کاملاً بگشاید که هرچه دارد انفاق کند: ﴿وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًۭا مَّحْسُورًا﴾ و در آیه‌ای دیگر یکی از صفات بندگان خاص الهی را رعایت حد اعتدال در بخشش می‌داند: ﴿وَعِبَادُ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى ٱلْأَرْضِ هَوْنًۭا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلْجَـٰهِلُونَ قَالُوا۟ سَلَـٰمًۭا * وَٱلَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا۟ لَمْ يُسْرِفُوا۟ وَلَمْ يَقْتُرُوا۟ وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًۭا﴾، به هر روی به نظر می‌رسد بخل مراتب متعددی دارد که برخی از آن حرام و برخی دیگر گرچه حرام نیست ولی ناپسند است، چنان که برخی ترک ایثار در هنگام نیاز را بخل دانسته‌اند. در آیاتی از قرآن که بخیلان به شدت نکوهش شده و به آتش دوزخ وعده داده شده‌اند، مقصودْ بخلِ حرام است: ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ هُوَ خَيْرًۭا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّۭ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا۟ بِهِۦ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ﴾ و نیز ﴿ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابًۭا مُّهِينًۭا﴾ مرتبه بخل در برخی به حدی شدید است که اگر بهره‌ای از مُلک می‌داشتند به اندازه ذره‌ای از آن به مردم نمی‌دادند: ﴿أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌۭ مِّنَ ٱلْمُلْكِ فَإِذًۭا لَّا يُؤْتُونَ ٱلنَّاسَ نَقِيرًا﴾ در نگاهی دیگر به گستره بخل در قرآن به متعلقهای گوناگونی به جز مال و ثروت برمی‌خوریم، گرچه بسیاری از کسانی که در موضوع بخل سخن رانده‌اند متعلق آن را مال دانسته‌اند. در همین راستا برخی از مفسران مقصود از آیات ﴿وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ هُوَ خَيْرًۭا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّۭ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا۟ بِهِۦ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ﴾ و ﴿ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابًۭا مُّهِينًۭا﴾ را پنهان داشتن علم خویش به نبوّت پیامبر اسلام(ص) و صفات ایشان که در تورات موجود بود از سوی یهود دانسته‌اند یا در تفسیر آیه ﴿وَمَا هُوَ عَلَى ٱلْغَيْبِ بِضَنِينٍۢ﴾ «ضنین» را به معنای «بخیل» دانسته و گفته‌اند: پیامبر اکرم(ص) نسبت به آنچه از غیب می‌دانست، بخیل نبود که بخشی از آن را ابلاغ نکند یا آن را تغییر داده و به صورت دیگری بیان کند. می‌توان گفت به طور کلی آنچه از مصادیق فضل الهی باشد مانند مال، علم و جاه بخل به آن تعلق می‌گیرد.

زمینه‌ها و عوامل بخل

گرایش به حفظ مال، برخاسته از حبّ ذات و امری غریزی است که در نهاد بشر قرار داده شده است. این امر موجب می‌گردد انسان بخل ورزیده، از بخشیدن اموال خویش به دیگران خودداری کند. قرآن کریم به حضور بخل در جان انسان‌ها اشاره کرده: ﴿...وَأُحْضِرَتِ ٱلْأَنفُسُ ٱلشُّحَّ وَإِن تُحْسِنُوا۟ وَتَتَّقُوا۟ فَإِنَّ ٱللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًۭا﴾ و انسان را هَلوع: ﴿إِنَّ ٱلْإِنسَـٰنَ خُلِقَ هَلُوعًا﴾، مَنوع: ﴿وَإِذَا مَسَّهُ ٱلْخَيْرُ مَنُوعًا﴾ و قَتور: ﴿وَكَانَ ٱلْإِنسَـٰنُ قَتُورًۭا﴾ دانسته است. مفسران هلوع را به شخص جزوع و حریص و بخیل و منوع و قتور را به بخیل تفسیر کرده‌اند، بر این اساس می‌توانیم انگیزه بخل را نیاز انسان بدانیم؛ زیرا نیاز به طور طبیعی او را به جمع‌آوری اموال وا می‌دارد. از سوی دیگر کنترل این غریزه و فرو کاستن آن در حدّ اعتدال، زمینه سعادت و رستگاری انسان را فراهم می‌آورد: ﴿...وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفْسِهِۦ فَأُو۟لَـٰٓئِكَ هُمُ ٱلْمُفْلِحُونَ﴾ برخی شُحّ و بخل را به یک معنا و برخی دیگر مرتبه شحّ را بالاتر از بخل دانسته و در تبیین آن نظرهایی ارائه کرده‌اند. در قرآن از وسوسه‌های شیطانی نیز در زمره عوامل بخل یاد شده است؛ زیرا شیطان با القای این پندار که انفاق عامل فقر است، انسان را به بخل فرمان می‌دهد: ﴿ٱلشَّيْطَـٰنُ يَعِدُكُمُ ٱلْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِٱلْفَحْشَآءِ وَٱللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةًۭ مِّنْهُ وَفَضْلًۭا وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌۭ﴾ فحشاء در این آیه به بخل تفسیر شده است. شدت تأثیر ترس از فقر در پیدایش و رشد بخل تا بدانجاست که به تعبیر قرآن کریم، برخی از بخیلان اگر مالک خزانه‌های نامتناهی نعمت پروردگار نیز بودند باز هم از ترس تنگدستی بخل می‌ورزیدند: ﴿قُل لَّوْ أَنتُمْ تَمْلِكُونَ خَزَآئِنَ رَحْمَةِ رَبِّىٓ إِذًۭا لَّأَمْسَكْتُمْ خَشْيَةَ ٱلْإِنفَاقِ وَكَانَ ٱلْإِنسَـٰنُ قَتُورًۭا﴾ در این آیه امساک به معنای بخل و انفاق به معنای فقر و تنگدستی دانسته شده است. از دیگر عوامل بخل، توجیه آن در سایه قضا و قدر الهی است. برخی از کافران با استدلال به اینکه تقدیر روزی بنده به دست خداست، فقر و نداری عده‌ای را پیامد این قانون دانسته، از انفاق کردن به آنان امتناع می‌ورزند: ﴿وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ أَنفِقُوا۟ مِمَّا رَزَقَكُمُ ٱللَّهُ قَالَ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ لِلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ أَنُطْعِمُ مَن لَّوْ يَشَآءُ ٱللَّهُ أَطْعَمَهُۥٓ إِنْ أَنتُمْ إِلَّا فِى ضَلَـٰلٍۢ مُّبِينٍۢ﴾ برای درمان بخل نیز در قرآن و منابع اخلاقی راههایی ذکر شده است؛ انسان با اعتقاد به این وعده الهی که انفاق کنندگان را مشمول آمرزش و فضل خویش قرار داده: ﴿وَٱللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةًۭ مِّنْهُ وَفَضْلًۭا وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌۭ﴾ و به آنان چند برابر پاداش می‌دهد و با اعتقاد به اینکه روزی انسان و فراخ یا تنگ بودن آن به دست خداست: ﴿ٱللَّهُ يَبْسُطُ ٱلرِّزْقَ لِمَن يَشَآءُ وَيَقْدِرُ...﴾ و با توجه به این نکته که ضرر بخل به خود شخص باز می‌گردد: ﴿...مَّن يَبْخَلُ وَمَن يَبْخَلْ فَإِنَّمَا يَبْخَلُ عَن نَّفْسِهِۦ﴾ و نیز با اقدام عملی به انفاق و بخشش اموال خویش به دیگران، می‌تواند بیماری بخل را درمان کرده، خود را از این صفت ناپسند برهاند.

آثار و پیامدهای بخل

نکوهش شدید بخل در قرآن که گاه در قالب بیان پیامدهای آن صورت گرفته، توجه مفسران را به این پیامدها جلب کرده است. چون قرآن، رهایی از بخل را عامل فلاح و رستگاری می‌داند بخل عامل تباهی دین و دنیای انسان به شمار می‌رود. بخل که مانع انجام تعهدات مالی انسان در مقابل خدا و مردم می‌شود سبب دوگانگی شخصیت شده، در نهایت به نفاق می‌انجامد. قرآن کریم به کسانی اشاره می‌کند که عهد کرده بودند در صورت برخورداری از فضل خدا حقوق آن را ادا کنند: ﴿وَمِنْهُم مَّنْ عَـٰهَدَ ٱللَّهَ لَئِنْ ءَاتَىٰنَا مِن فَضْلِهِۦ لَنَصَّدَّقَنَّ وَلَنَكُونَنَّ مِنَ ٱلصَّـٰلِحِينَ﴾؛ ولی آنان به رغم این پیمان، عهد شکنی کرده، از پرداخت زکات و حقوق واجب اموال خود سر باز زدند: ﴿فَلَمَّآ ءَاتَىٰهُم مِّن فَضْلِهِۦ بَخِلُوا۟ بِهِۦ وَتَوَلَّوا۟ وَّهُم مُّعْرِضُونَ﴾ این پیمان شکنی و بخل‌ورزی، آنان را گرفتار نفاقی مزمن و ابدی تا روز قیامت کرد: ﴿فَأَعْقَبَهُمْ نِفَاقًۭا فِى قُلُوبِهِمْ إِلَىٰ يَوْمِ يَلْقَوْنَهُۥ بِمَآ أَخْلَفُوا۟ ٱللَّهَ مَا وَعَدُوهُ وَبِمَا كَانُوا۟ يَكْذِبُونَ﴾ مفسران درباره شأن نزول آیات فوق گفته‌اند: این آیات درباره ثعلبة بن حاطب انصاری نازل شده است. وی مردی تهیدست بود و با خدا پیمان بسته بود که اگر مالی به دست آورد حقوق آن را ادا کرده، از تهیدستان و مستمندان دستگیری کند. با دعای پیامبر(ص) اموال و احشام فراوانی به دست آورد تا جایی که مجبور به هجرت از مدینه شد. با تشریع حکم زکات و ابلاغ آن به وی از پرداخت آن سر باز زد و آن را چیزی مانند جزیه خواند. پیامبر(ص) با شنیدن گزارش سخنان وی به او نفرین کرد و او را جزو پیمان شکنان دانست. قرآن کریم، بخیلانی را که دیگران را نیز به بخل فرمان می‌دهند و آنچه را خداوند از فضل خویش بدانها ارزانی داشته پوشیده می‌دارند، متکبرانی فخرفروش دانسته که مشمول محبت الهی نیستند: ﴿وَٱعْبُدُوا۟ ٱللَّهَ وَلَا تُشْرِكُوا۟ بِهِۦ شَيْـًۭٔا وَبِٱلْوَٰلِدَيْنِ إِحْسَـٰنًۭا وَبِذِى ٱلْقُرْبَىٰ وَٱلْيَتَـٰمَىٰ وَٱلْمَسَـٰكِينِ وَٱلْجَارِ ذِى ٱلْقُرْبَىٰ وَٱلْجَارِ ٱلْجُنُبِ وَٱلصَّاحِبِ بِٱلْجَنۢبِ وَٱبْنِ ٱلسَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَـٰنُكُمْ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُحِبُّ مَن كَانَ مُخْتَالًۭا فَخُورًا * ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابًۭا مُّهِينًۭا﴾ خداوند بخیلان را در دنیا رها می‌سازد تا مرتکب اعمال ناپسندی شوند که موجب عذاب و عقوبت آنان می‌گردد: ﴿وَأَمَّا مَنۢ بَخِلَ وَٱسْتَغْنَىٰ * وَكَذَّبَ بِٱلْحُسْنَىٰ * فَسَنُيَسِّرُهُۥ لِلْعُسْرَىٰ﴾. برخی از بخیلان، در دنیا به عقوبت و عذاب الهی گرفتار شده‌اند؛ مانند قارون که پس از تشریع حکم زکات، بر اثر بخل، در جبهه مخالفان موسی(ع) قرار گرفت و سرانجام بر اثر نفرین موسی، وی و اموالش به زمین فرو رفتند: ﴿فَخَسَفْنَا بِهِۦ وَبِدَارِهِ ٱلْأَرْضَ...﴾. و نیز گروهی که خداوند باغی به آنان عطا کرده بود و قصد داشتند حق مساکین را از آن باغ نپردازند، در نتیجه به عقوبت الهی مبتلا شده، باغشان در آتش سوخت. در روایتی نیز یکی از علتهای انحراف و هلاکت قوم لوط، بخل آنان دانسته شده است. برخی از مفسران با استفاده از پاره‌ای آیات قرآن، آثار دیگری نیز برای بخل برشمرده‌اند؛ مانند: کفر، کینه و ترس.. در آخرت بخیلان به جهنم افکنده شده، به عذاب شدید الهی مبتلا می‌گردند: ﴿أَلْقِيَا فِى جَهَنَّمَ كُلَّ كَفَّارٍ عَنِيدٍۢ * مَّنَّاعٍۢ لِّلْخَيْرِ مُعْتَدٍۢ مُّرِيبٍ﴾ مفسران خیر را در این آیه، زکات واجب دانسته‌اند. در آیات متعددی، چگونگی عذاب بخیلان در آخرت تشریح شده است؛ از جمله، اموالی که نسبت به آن بخل ورزیده بودند به صورت طوقی از عذاب بر گردن آنان آویخته می‌شود که برخی آن را از جنس آتش دانسته و برخی دیگر می‌گویند: ماری است که پیوسته آنها را می‌گزد: ﴿...سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا۟ بِهِۦ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ﴾ گفته شده: در قیامت طبق قانون تجسم اعمال، اموالی که حقوق واجب آن پرداخت نشده، تجسم یافته، عذابی دردناک برای صاحبش می‌شود. در جایی دیگر قرآن کریم کسانی را که طلا و نقره را گنجینه می‌سازند و در راه خدا انفاق نمی‌کنند به عذابی دردناک وعده داده: ﴿...وَٱلَّذِينَ يَكْنِزُونَ ٱلذَّهَبَ وَٱلْفِضَّةَ وَلَا يُنفِقُونَهَا فِى سَبِيلِ ٱللَّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍۢ﴾ و سپس بیان داشته که در جهنم طلا و نقره گنجینه شده را گداخته کرده و صورتها و پهلوها و پشتهایشان را با آن داغ می‌کنند، آنگاه ندا می‌رسد: این همان چیزی است که شما برای خود ذخیره کرده بودید [و حقوق واجب و حق‌اللّه‌را از آن پرداخت نکردید]: ﴿يَوْمَ يُحْمَىٰ عَلَيْهَا فِى نَارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوَىٰ بِهَا جِبَاهُهُمْ وَجُنُوبُهُمْ وَظُهُورُهُمْ هَـٰذَا مَا كَنَزْتُمْ لِأَنفُسِكُمْ فَذُوقُوا۟ مَا كُنتُمْ تَكْنِزُونَ﴾ برخی در توجیه اختصاص این عذاب به مواضع سه‌گانه مزبور گفته‌اند: پیشانی بدان جهت است که در برابر سائل و فقیر ابرو درهم می‌کشد و پهلو به سبب اعراض وی و پشت برای اینکه به فقیر پشت می‌کند. برخی نیز گفته‌اند: جهت آن این است که اینها اعضای مهم و اصلی بدن است. در آیات دیگری عذاب بخیل این‌گونه بیان شده است: شعله‌های سوزان آتش جهنم است که دست و پا و پوست سر را می‌کَنَد و با خود می‌برد و کسانی را که به فرمان خدا پشت کرده‌اند صدا می‌زند و نیز آنان را که مال ذخیره کرده و حق خدا را ادا نکرده‌اند: ﴿كَلاَّ إِنَّهَا لَظَى * نَزَّاعَةً لِّلشَّوَى * تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّى * وَجَمَعَ فَأَوْعَى﴾ برخی گفته‌اند: لَظی نامی از دوزخ و آن آتشی است که زبانه‌های آن همه چیز را در برمی‌گیرد. برخی دیگر آن را درکه دوم جهنم دانسته‌اند. در آیاتی دیگر از قرآن مجازات بخیلانی که هرگز کسی را به اطعام فقیری تشویق نکرده‌اند دربند کشیده شدن با غل و زنجیر در میان دوزخ معرفی شده است. آنان بدون یار و یاور مانده، غذایشان غسلین (چرک و خون اهل آتش) است: ﴿خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ * ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ * إِنَّهُ كَانَ لا يُؤْمِنُ بِاللَّهِ الْعَظِيمِ * وَلا يَحُضُّ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * فَلَيْسَ لَهُ الْيَوْمَ هَاهُنَا حَمِيمٌ * وَلا طَعَامٌ إِلاَّ مِنْ غِسْلِينٍ﴾ در روایات، آثار دیگری نیز برای بخل ذکر شده است؛ مانند: فاصله گرفتن از خدا و مردم، نداشتن آسایش، خونریزی و قطع رحم و حرام بودن بهشت بر بخیل و جای گرفتن وی در جهنم.

منابع

1. جمالی و گرامی، مقاله «بخل»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۵