فرزند

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خانواده است. فرزند از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فرزند در قرآن - فرزند در فقه اسلامی - فرزند در معارف مهدویت - فرزند در معارف دعا و زیارات - فرزند در معارف و سیره سجادی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

اهمیت فرزندان و پرورش مطلوب آنها بر کسی پوشیده نیست. بدون شک تعالیم قرآنی و توصیه‌های اهل‌بیت(ع) دستورالعمل خوبی در این زمینه است. امام سجاد(ع) در صحیفه دعای مستقلی درباره فرزندان خویش دارد. حضرت در نیایش بیست‌و‌پنجم از خدای متعال همه خیرها و خوبی‌های مادی و معنوی را در دنیا و آخرت برای فرزندان خود درخواست می‌نماید. بخش‌هایی از آن دعا چنین است: «اللَّهُمَّ وَ مُنَّ عَلَيَّ بِبَقَاءِ وُلْدِي‏ وَ بِإِصْلَاحِهِمْ‏ لِي‏ و بِإِمْتَاعِي بِهِمْ...»؛ «ای خداوند بر من احسان کن و فرزندانم را برایم باقی بگذار و شایستگیشان بخش و مرا از ایشان بهره‌مند گردان... خردسالشان را پرورش ده، ناتوانشان توانا گردان، تنشان و دینشان و اخلاقشان به سلامت دار... ای خداوند فرزندان مرا نیکان و پرهیزگاران و بینایان قرار ده و چنان کن که فرمان‌های تو را بنیوشند و اطاعت کنند.... بار خدایا بازوی من به نیروی فرزندانم توانا گردان و به آنان نابسامانی‌های من به سامان آور... و نام من به ایشان زنده‌دار و در غیاب من ایشان را کارساز من گردان... ای خداوند چنان کن که فرزندان من دوستداران من باشند و بر من مهر ورزند... و مرا به تربیت ایشان و تأدیب ایشان و نیکی و مهربانی در حق ایشان یاری فرما و افزون بر ایشان مرا فرزندانی نرینه (ذکور) عطا کن و خیر مرا در آن قرار ده، و آنان را یاوران من بر هرچه از تو می‌طلبم. ای خداوند مرا و نسل مرا از شیطان رجیم در پناه خود دار».

نکته قابل توجه این است که امام ما را به وظیفه بسیار مهم تربیت و تأدیب فرزندان متذکر می‌شوند و اینکه در انجام این مهم باید از خداوند کمک خواست و البته این هدف از رهگذر نیکی و مهربانی در حق ایشان حاصل می‌آید.

آن‌گاه حضرت آنچه را که برای خود و فرزندان خود خواسته برای همه مردان و زنان مسلمان و مؤمن نیز درخواست می‌نماید: «ای خداوند... و همه مردان مسلمان و زنان مسلمان و همه مردان مؤمن و زنان مؤمن را در این جهان گذران و آن جهان آینده، هرچه را برای خود و فرزندانم از تو طلب داشته‌ام عنایت فرما».

امام سجاد(ع) در ضمن دعاهای دیگر نیز برای فرزندان خود و دیگران دعا فرموده است که بیشتر مضامین آنها به آنچه در نیایش بیست‌و‌پنجم اشاره شد باز می‌گردد.

رفتار و رابطه والدین با فرزندان

خواندن اذان و اقامه در گوش نوزاد

در سیره تربیتی پیامبر اسلام و ائمه(ع) آمده است که آن بزرگواران نخستین کاری که پس از تولد فرزند انجام می‌دادند، گفتن اذان در گوش راست و گفتن اقامه در گوش چپ نوزاد بوده است. در سیره پیامبر اسلام آمده است: هنگامی که امام حسین(ع) متولد شد، پیامبر(ص) در گوش او اذان گفت. در حدیثی دیگر آمده است که علی(ع) فرمود: هنگام زایمان حضرت زهرا(س) پیامبر(ص) به اسما بنت عمیس و ام سلمه فرمود: بر بالین حضرت فاطمه(س) حاضر شوید و وقتی فرزند متولد شد، در گوش راست او اذان و در گوش چپ اقامه بگویی؛ زیرا اگر چنین کنید، از شیطان در امان خواهد بود.

پیامبر اکرم در سفارش به علی(ع) فرمود: یا علی! هرگاه صاحب پسر یا دختری شدی، در گوش راست او اذان و در گوش چپ وی اقامه بگو که اگر چنین کردی هرگز شیطان به او ضرری نخواهد رساند: «يَا عَلِيُّ إِذَا وُلِدَ لَكَ غُلَامٌ أَوْ جَارِيَةٌ فَأَذِّنْ فِي أُذُنِهِ الْيُمْنَى وَ أَقِمْ فِي الْيُسْرَى فَإِنَّهُ لَا يَضُرُّهُ الشَّيْطَانُ أَبَداً». در روایات از جمله فایده‌های اذان گفتن در گوش نوزاد، از بین رفتن بد اخلاقی، محفوظ ماندن از دیوانگی، پیسی و آرامش روحی و روانی ذکر شده است.

شیرین کردن دهان نوزاد (تحنیک یا کام برداشتن)

دومین کاری که معصومین(ع) در آغاز تولد نوزاد انجام می‌دادند شیرین کردن دهان کودک بود. در روایات آمده است: معصومین(ع) دهان نوزادان خود را شیرین می‌کردند و به دیگران هم سفارش می‌کردند دهان کودکان‌شان را شیرین کنند.

1. خرما: در حدیثی از امام علی(ع) نقل شده است: کام فرزندان‌تان را با خرما بردارید؛ زیرا پیامبر(ص) با حسن و حسین چنین کرد: «حَنِّكُوا أَوْلَادَكُمْ بِالتَّمْرِ، هكَذَا فَعَلَ النَّبِيُّ(ص) بِالْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ(ع)».
2. تربت امام حسین(ع): امام صادق(ع) روایت کرده است که حضرت فرمود: کام فرزندانتان را با تربت حسین(ع) بردارید که ایمنی بخش است: «حَنِّكُوا أَوْلَادَكُمْ بِتُرْبَةِ الْحُسَيْنِ فَإِنَّهُ أَمَانٌ».
3. آب فرات: همچنین از امام صادق(ع) روایت شده است که حضرت فرمود: گمان نمی‌کنم که کام کسی با آب فرات برداشته شود، مگر آنکه دوستدار اهل بیت(ع) باشد: «مَا أَظُنُّ أَحَداً يُحَنَّكُ بِمَاءِ الْفُرَاتِ إِلَّا أَحَبَّنَا أَهْلَ الْبَيْتِ(ع)».
4. آب باران یا آب خالص: اگر هیچ یک از موارد گفته شده در دسترس نبود، کام نوزاد را با آب باران یا آب خالص بردارید.

مستحب است فردی صالح و شایسته دهان بچه را شیرین کند، اما متأسفانه در برخی مناطق در قدیم رسم بوده که دهان بچه را با زبان شغ جی یا زاغ چی شیرین می‌کردند که کار درستی نبود؛ زیرا گوشت این پرنده حرام است.

اسم نیکو

از جمله حقوق فرزند بر والدین، انتخاب نام نیکو بر وی است. متأسفانه در برخی جوامع مردم به دنبال شکل و قافیه اسم‌هایند و میکوشند نام فرزندان‌شان هم‌وزن و هم‌قافیه باشد.

برخی افراد اسم‌هایی را بر می‌گزینند که از زمان زردتشت به جا مانده است، مانند کوروش، فرهاد، بهروز و... از این رو، بهتر است فرهنگ اسلامی خود را کنار ننهیم و با انتخاب لقب‌های خارجی اصالت خود را از دست ندهیم.

معصومان(ع) بر همه فرزندان خود نام‌هایی با معانی عالی مینهادند و همواره، می‌کوشیدند جامعه و محیط از نام‌های نیکو و با معنا بهره‌مند و از نام‌های بی‌معنا و زشت خالی باشد. پیامبر(ص) و ائمه(ع) نام‌های بد افراد و حتی مکان‌ها را عوض می‌کردند و اسمی نیکو بر آنها می‌نهادند. در تاریخ مواردی زیادی ذکر شده که پیامبر اسامی زشت را تغییر داده است؛ مثلاً ام عاصم عاصیه نام داشت که به معنای گنه‌کار است و پیامبر رحمت اسم او را جمیله که به معنای زیبا است تغییر داد».

علمای تربیت معتقدند که اسم‌های بد و نامناسب آثار بدی بر انسان می‌گذارد. نام‌های بد دست‌آویزی برای دیگران در تمسخر و ضربه زدن به شخصیت انسان است.

ختنه

سیره بزرگان این بوده که فرزندان خود را تا روز هفتم ختنه می‌کردند، اما امروزه در این کار تعجیل نمی‌شود و مرسوم است والدین پس از این که فرزندشان بزرگ می‌شود بر آن همت میگمارند. امام باقر(ع) فرموده است: پیامبر(ص)، حسن و حسین(ع) را در روز هفتم ولادت ختنه کرد: «ختن رسول الله(ص) الحسن و الحسین(ع) لسبعة ایام».

عقیقه

از جمله اموری که طبق روایات مستحب است والدین آن را به جا آورند، عقیقه است که به شکرانه نعمت و به قصد قربت انجام می‌شود. همچنین در روز هفتم مستحب است و الدین سر نوزاد را بتراشند و به اندازه وزن آن از طلا و نقره صدقه دهند.

تربیت نیکو

مهم‌ترین وظیفه والدین در برابر فرزندان‌شان تربیت درست است. تربیت از خانه شروع می‌شود، بلکه به یک معنا از زمان انعقاد نطفه شروع می‌شود، که در قدم اول باید انسان مواظب باشد تا نطفه فرزندش از حرام منعقد نگردد که اگر خدای نخواسته، چنین باشد در شخصیت آینده فرد تأثیر می‌گذارد.

نکته دوم که نباید فراموش شود، گفتن بسم الله هنگام انعقاد نطفه است. همچنین انسان باید دعا کند که خداوند فرزندی صالح به آنان عنایت کند. سپس وقتی که فرزند در رحم مادر است، مادر باید نهایت تلاش را داشته باشد تا از مال حرام، دروغ، غیبت و گناه اجتناب ورزد. زمانی که فرزند به دنیا می‌آید، قلب او مانند صفحه سفید کاغذ است که هر چه بر آن بنویسی نوشته می‌شود؛ لذا والدین باید خیلی مواظب باشند تا چه چیزی در این قلب پاکیزه بکارند. رفتار، سخنان و روابط اجتماعی والدین برای فرزند و کودک الگوست. اگر روابط و سخنان ما اسلامی، انسانی و خوب باشد، الگوی خوبی برای فرزند خواهد بود.

یکی از اموری که بسیار تأکید شده این است که والدین باید مواظب باشند دوستان فرزندانشان ناباب نباشد؛ چون نفس کودک ساده و مانند صفحه سفید کاغذ است که از هم‌سالان خود زودتر قبول صورت می‌کند.

احترام به فرزند

اسلام برای کودکان ارزش زیادی قائل شده و تأکید دارد که به آنان احترام شود. مثلاً آنها را با اسم نیکو خطاب کند، با آنها مشورت نمایند، برای آنها هدیه بیاورند و به کودکانسلام نمایند و.....

شاخص‌های احترام به فرزندان

1. محبت به فرزند: در روایت آمده است: پیامبر(ص) هر روز صبح بر سر فرزندان و نواده‌های خویش دست محبت می‌کشید. از ابن عباس نقل شده است: نزد پیامبر(ص) بودم، در حالی که فرزندش ابراهیم بر زانوی چپ‌اش و حسین بن علی(ع) بر زانوی راست‌اش قرار داشت. پیامبر(ص) گاه این و زمانی آن را می‌بوسید که در این حال جبرئیل با وحی از طرف پروردگار نازل شد.
2. سلام کردن به کودکان: پیامبر اسلام همیشه به کودکانسلام می‌کرد. پیامبر فرمود: من سلام کردن بر کودکان را تا هنگام مرگ ترک نخواهم کرد، تا این کار پس از من سنتی برای دیگران باشد.
3. پذیرش دعوت کودکان: در سیره امام حسن(ع) آمده است: امام(ع) روزی از کنار کودکانی که سرگرم بازی بود و تکه نانی در دست داشتند، میگذشت، کودکان به امام تعارف کردند و حضرت نیز پذیرفت و یک روز نیز حضرت آنها را مهمان کرد.
4. جای دادن به کودکان در صفوف جماعت: از امام باقر(ع) درباره کودکانی که در نماز جماعت حاضر می‌شدند پرسیده شد. امام فرمود: آنها را به صف آخر نفرستید، بلکه با بزرگان میان آنها فاصله ایجاد کنید .
5. عیادت از کودکان بیمار: در سیره پیامبر اسلام آمده است: حضرت از کودکان مریض عیادت می‌کرد.
6. با احترام صدا کردن کودکان: معصومان همواره کودکان را با اسم نیک و با احترام صدا میکردند. بزرگان جامعه ما نیز باید از این شیوه پیامبر درس بگیرند تا مبادا به کودکان بی‌احترامی کنند و آنها را با اسم‌های تحریف شده و بد صدا زنند.
7. پرهیز از خشونت با کودکان: معصومان(ع) همواره با کودکان مهربان بودند و اگر کسی با آنها به خشونت رفتار می‌کرد، او را از این کار نهی می‌فرمودند. در این دوران، مردم کودکی خود را فراموش کرده‌اند و از کودک خردسال انتظار دارند مثل بزرگان رفتار کند و آرام در گوشه خانه بنشیند، در حالی که طبیعت کودک شلوغ کاری و بازی کردن را ایجاب می‌کند. والدین محترم گاهی کودکان خردسال خود را به باد سیلی و کتک میگیرند و به گمان خود، به آنها ادب یاد می‌دهند، در حالی که با این کارشان به شخصیت او لطمه می‌زنند.
8. محبت به کودک: کودک نیاز به محبت والدین دارد؛ محبتی که از آن تلخ‌ها شیرین، خار‌ها گل و مس‌ها زرین می‌گردد. مردم بر این باورند که چوب از بهشت آمده است. میان مردم تنبیه نقش مهمی دارد و والدین معتقدند فرزندشان را فقط با تنبیه می‌‌توانند اصلاح کنند که تصور غلطی است. آنان اکسیر محبت را نیازموده‌اند و از آن غافل‌اند.
9. عدم تبعیض بین کودکان: یکی از چالش تربیتی جامعه، تبعیض بین فرزندان است که موجب مشکلات بسیاری می‌شود و در روحیه فرزندان تأثیر به سزایی دارد. نمونه بارز آن، تبعیض میان دختر و پسر است که در بیشتر خانواده‌ها به چشم می‌خورد. این تبعیض ریشه در فرهنگ مردم دارد که از میان بردن آن همت و جدیت مصلحان دینی و روحانیون دل‌سوز را می‌طلبد.

جایگاه و منزلت فرزندان

خانواده، نخستین کانون تربیت کودک و معمار اولیه شخصیت اوست. در همین کانون سرنوشت‌ساز تربیتی است که فرزندان از رفتارهای والدین خویش الگوبرداری می‌کنند. بنابراین تربیت فرزند، مهم‌ترین وظیفه والدین و مربیان در زندگی است. مسئولیت والدین تنها تأمین غذا، مسکن، پوشاک و بهداشت فرزندان نیست؛ بلکه باید بر تعلیم و تربیت الهی فرزند خویش نیز نظارت کامل داشته باشند. فرزندان، به آرامش روحی و امنیت نیز نیاز دارند. تربیت به معنای شکوفا کردن استعدادهای انسان‌ها و هدایت غرایز نهفته آنان به سوی قله کمال و رستگاری است. بهترین شیوه‌های تربیتی فرزند را امامان معصوم شیعه فراروی پیروان خود نهاده‌اند. از این رو موفق‌ترین الگوهای تربیتی در طول تاریخ بشر هستند. در اسلام و سیره ائمه اطهار(ع)، به زمینه‌های تربیت و شرایط پیش از تولد و حتی پیش از انعقاد نطفه نیز توجه شده است.

حیات خانواده، مبتنی بر ضوابط ایمان و اخلاق و متکی بر وظایفی است که دامنه آن، در برگیرنده شأن زن، شوهر و فرزندان است. برخی از والدین چنین تصور می‌کنند که فقط آنها حقوقی بر فرزندان خود دارند و فرزندان آنها از هیچ حقی برخوردار نیستند؛ در حالی که طبق فرمایش امام رضا(ع) نظیر همان حقوقی که از پدر و مادر بر فرزند ثابت است، از فرزند نیز بر پدر و مادر ثابت است. در این فصل از پژوهش حاضر، به بررسی تربیت فرزندان در سیره ائمه اطهار(ع) می‌پردازیم و با بهره‌گیری از منابع معتبر، مراحل پیش از تولد و پس از آن را در سه مرحله کودکی، نوجوانی و جوانی بررسی و سفارش‌های ائمه(ع) در زمینه تربیت فرزند را بیان می‌کنیم. نکته مهم در این زمینه، این است که بیشترین مسئولیت و تأثیر والدین در تربیت فرزندان، مربوط به دوران کودکی و نوجوانی آنان است؛ زیرا در اواخر دوره نوجوانی و پس از آن، نقش فرزندان در تربیت خود به شدت افزایش می‌یابد.

بدون تردید، تا انسان به حقیقت چیزی پی نبرد و آن را همان‌گونه که هست نشناسد، به ارزش و اهمیت آن واقف نمی‌شود؛ چنان که امام علی(ع) فرمودند: «مردم دشمن ندانسته‌های خود هستند». بدین منظور لازم است نخست جایگاه و منزلت فرزندان مشخص گردد و پس از آن، حقوق و وظایف والدین در تربیت آنها بررسی شود.

جایگاه و منزلت فرزندان در قرآن کریم

یکی از اهداف ازدواج در دین اسلام، تولید نسل است که در آموزه‌های اسلامی به آن سفارش شده؛ چنان که پیامبر اکرم(ص) در این باره فرموده‌اند: «ازدواج کنید و بچه‌دار شوید تا امت من زیاد شود و من در قیامت به زیادی امتم مباهات کنم».

در قرآن کریم نیز ملاحظه می‌شود که حضرت ابراهیم(ع) در سن پیری از خداوند طلب فرزند می‌کند و دعای وی مستجاب می‌گردد و خداوند حضرت اسحاق را به ایشان عطا می‌کند: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي وَهَبَ لِي عَلَى الْكِبَرِ إِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِنَّ رَبِّي لَسَمِيعُ الدُّعَاءِ﴾. حضرت زکریا(ع) نیز در سن پیری در محراب عبادت از خداوند طلب فرزند می‌کند: ﴿فَهَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا * يَرِثُنِي وَيَرِثُ مِنْ آلِ يَعْقُوبَ وَاجْعَلْهُ رَبِّ رَضِيًّا﴾. تأمل در این آیات بیانگر جایگاه و ارزش فرزندان در دین اسلام است.

در قرآن مجید، از فرزندان با واژگانی چون ذریه، بُنی و بَنون، أولاد. و اسباط یاد شده؛ در منزلت آنها نیز تعابیر مختلفی به کار رفته که عبارتند از:

نورچشم: ﴿وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا﴾. با توجه به اهمیت و ارزش فرزند در خانواده، خداوند متعال از فرزند به عنوان نورچشمی خانواده یاد می‌کند.

زینت‌بخش زندگی: ﴿الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا﴾ بسیاری از خانواده‌ها به دلیل نداشتن فرزند در خانواده خویش، نگران و ناامیدند. در قرآن کریم نیز فرزند به عنوان زینت و زیبایی خانواده مطرح شده است.

وسیله آزمایش بشر: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلَادُكُمْ فِتْنَةٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِيمٌ﴾. اگر انسان از این امتحان، سربلند بیرون آید، به پاداش بزرگ دست خواهد یافت؛ هم پاداش دنیوی و هم اخروی؛ از جمله با تربیت درست فرزند، او کمک‌کار و یاور پدر و مادر می‌شود. امام سجاد(ع) فرمودند: از [نشانه‌های] سعادت مرد، داشتن فرزندانی است که کمک‌کار او باشند». آیه پانزدهم از سوره تغابن نیز بیانگر این موضوع است.

بشارت: ﴿يَا زَكَرِيَّا إِنَّا نُبَشِّرُكَ بِغُلَامٍ اسْمُهُ يَحْيَى لَمْ نَجْعَلْ لَهُ مِنْ قَبْلُ سَمِيًّا﴾. تولد فرزند، بشارتی از رحمت و بخشش خداوند متعال به پدر و مادر است و فرزند، هدیه‌ای نیکو از جانب پروردگار متعال است.

جایگاه و منزلت فرزندان در روایات

معصومین(ع) در فرمایشات خود، از فرزندان با عناوین مختلفی یاد کرده‌اند؛ از جمله:

جگرگوشه مؤمن: رسول اکرم(ص) فرمودند: «الْوَلَدُ كَبِدُ الْمُؤْمِنِ إِنْ مَاتَ قَبْلَهُ صَارَ شَفِيعاً لَهُ وَ إِنْ مَاتَ بَعْدُ يَسْتَغْفِرُ لَهُ فَيَغْفِرُ اللَّهُ لَهُ».

برکت خانه: پیامبر اکرم(ص) به ابن عباس فرمودند: «همانا با تولد فرزند، رحمت و بخشش خداوند چندین برابر خواهد شد و موجب افزایش رزق و روزی در خانواده و برکت در خانه است». امام صادق(ع) نیز در این باره می‌فرمایند: «روزی، همراه با زن و فرزند است».

بازوی پرتوان: امام حسن عسکری(ع) فرمودند: «همانا نگاه به فرزند، موجب افزایش امید و آرزو در خانه و افزایش تلاش و کوشش در اعضای خانواده است».

گلی از گل‌های بهشت: از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کنند که فرموده‌اند: «فرزند صالح، گلی از گل‌های بهشت است».

وجود انسان: امام سجاد(ع) در کتاب رسالة الحقوق می‌فرمایند: «وَ أَمَّا حَقُّ وَلَدِكَ فَتَعْلَمُ أَنَّهُ مِنْكَ وَ مُضَافٌ إِلَيْكَ فِي عَاجِلِ الدُّنْيَا بِخَيْرِهِ وَ شَرِّهِ».

نشانه خوشبختی: امام سجاد(ع) فرموده‌اند: «مِنْ سَعَادَةِ الرَّجُلِ أَنْ يَكُونَ لَهُ وُلْدٌ يَسْتَعِينُ بِهِمْ».

ارث خدا: امام صادق(ع) می‌فرمایند: «داشتن فرزندی نیکو، ارثی جاودانه برای والدین اوست».

پیشوایان معصوم(ع) با شناخت کامل احساسات، غرایز، روحیات، عواطف نیازهای فرزندان، در همه این ابعاد برای آنها برنامه‌ریزی داشتند.

منابع

1. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم
2. شیرزاد، امیر، مقاله «فرزند»، دانشنامه صحیفه سجادیه
3. سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم