همسرداری

این مدخل زیرشاخهٔ بحث خانواده است. همسرداری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: همسرداری در معارف و سیره معصوم - همسرداری در معارف و سیره نبوی - همسرداری در معارف و سیره فاطمی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

تشکیل خانواده و برقراری روابط سالم میان زن و شوهر، همواره از اموری است که انبیای الهی و به ویژه نبی اکرم (ص) به آن توجه خاص و بر آن، تأکید فراوانی داشته‌اند؛ چرا که خانواده، پایه اصلی سعادت هر فرد و جامعه محسوب می‌شود و اگر افراد خانواده بتوانند با روابطی شایسته و مناسب به روح و جسم یکدیگر آرامش ببخشند و زمینه شکوفایی صفات و استعدادهای درونی خود را فراهم آورند، جامعه‌ای موفق پدید خواهد آمد. زن و شوهر با ایجاد محیط گرم و با صفا در خانه، هم فرزندانی شایسته و با ادب پرورش خواهند داد و هم خود نیز از این محیط سالم نیرو گرفته، زندگی‌شان، همواره پر فروغ و با نشاط خواهد بود؛ به این دلیل، در اسلام، به ویژه بر روابط خوب زن و مرد، بسیار تأکید شده است و هر آن‌چه که به بهتر و مستحکم‌تر شدن آن کمک کند؛ به ویژه آن عملی که خود زن و شوهر انجام دهند، ستایش و دارای ثوابی عظیم دانسته شده است.

اصول حاکم بر روابط زن و شوهر

طبق آموزه‌های دینی، از نشانه‌ها و آیات الهی این است که خداوند برای انسان‌ها از جنس خودشان همسر آفرید تا در کنارشان آرامش یابند و خداوند میان آنها دوستی (مودت) و رحمت برقرار ساخت: ﴿وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً﴾.

یکی از فلسفه‌های تشکیل خانواده، آرامش زن و شوهر با ازدواج و تشکیل خانواده است و این آرامش وقتی محقق می‌شود که ارتباط زن و شوهر دوستانه و صمیمی باشد. پس باید بکوشیم کانون خانواده را با اخلاق و رفتار خود گرم نگه داریم. بی‌شک ازدواج به گفته بسیاری از اندیشوران به عنوان «پیچیده‌ترین نوع رابطه‌های انسانی است که بدون ارتباطات کار آمد به کام‌یابی نخواهد انجامید».

امروزه در بسیاری از کشورها آمار طلاق بسیار نگران کننده است که به صورت یک معضل اجتماعی در آمده است؛ چه باید کرد تا کانون گرم خانواده فرو نپاشد؟ در پاسخ باید گفت که رعایت امور ذیل می‌تواند آنها را در این زمینه کمک کند:

1. گرامی داشتن: زن و مرد باید هم‌دیگر را گرامی بدارند؛ امام صادق(ع) می‌فرمود: «زنی خوش‌بخت است که شوهرش را گرامی داشته به او احترام بگذارد». زن و مرد هر دو باید نهایت تلاش خود را به کار گیرند تا احترام هم‌دیگر را نگه دارند. آنها اگر از پدر و مادر هم دیگر، یا از خویشان و بستگانشان به بدی یاد کنند، بدون تردید این رفتار به مرور زمان اثر منفی در روابط دوستانه آنها خواهد گذاشت. اما چنان چه آنها احترام یک‌دیگر و فامیل هم‌دیگر را نگهدارند، این امر به مرور زمان موجب ازدیاد محبت و دوستی بین آنها می‌گردد.
2. خدمت به هم‌دیگر: اگر مرد به زنش خدمت نماید، خداوند به او پاداش می‌دهد؛ رسول اکرم(ص) فرمود: «اگر مردی به زنش آب بدهد آن مرد اجر و پاداش دارد». از امام کاظم(ع) نیز روایت شده است: جهاد زن در نیکو شوهرداری کردن اوست: «جِهَادُ الْمَرْأَةِ حُسْنُ التَّبَعُّلِ». در حدیث نبوی آمده است: خدمتی که انسان به زن خود می‌کند، صدقه است: « خِدْمَتِكَ زَوْجَتَكَ صَدَقَةُ ». مرد باید بکوشد زمینه آسایش و رفاه زن خود را فراهم سازد و زن نیز وظیفه دارد تا خوب شوهرداری نماید.
3. هدیه دادن: در حدیثی از پیامبر اسلام نقل شده است: هر که به بازار رود و تحفه‌ای بخرد و برای خانواده خود به خانه آورد، چنان است که که گویا صدقه‌ای برای جمعی از فقرا داده است: «مَنْ دَخَلَ السُّوقَ فَاشْتَرَى تُحْفَةً فَحَمَلَهَا إِلَى عِيَالِهِ كَانَ كَحَامِلِ صَدَقَةٍ إِلَى قَوْمٍ مَحَاوِيجَ». در بسیاری از روایات، به هدیه دادن تأکید شده است که این امر موجب ازدیاد محبت می‌گردد.
4. صبر بر بد اخلاقی زن: در حدیثی از پیامبر اسلام(ص) آمده است که فرمود: کسی که بر اخلاق بد همسرش صبر نماید، در هر شب و روز به اندازه صبر ایوب به او ثواب می‌دهند: «مَنْ صَبَرَ عَلَى سُوءِ خُلُقِ امْرَأَةٍ وَ احْتَسَبَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ تَعَالَى بِكُلِّ مَرَّةٍ يَصْبِرُ عَلَيْهَا مِنَ الثَّوَابِ مَا أَعْطَى أَيُّوبَ(ع)...». زن و شوهر باید اساس زندگی‌شان را بر گذشت و شکیبایی قرار بدهند، که هر چند به قول شاعر صبر تلخ است، اما بار شیرین دارد. با فرض این که زن انسان بد اخلاق هم باشد و مرد، وی را تحمل کند، شاید بعد از مدتی به کاستی خود پی برد و درصدد اصلاح اخلاق خود بر آید.
5. صداقت: انسان باید صادق باشد؛ یعنی به راستی آن چیزی باشد که هست، بدون این که خودنمایی کند. شخص قابل اعتماد کسی است که به احساس‌های خود، آگاه است و در زمان مناسب آنها را بروز می‌دهد. راست‌گو در هر شرایطی، به گونه‌ای با دیگران و همسرش رفتار می‌کند که آنها او را آن‌گونه می‌شناسند که هست؛ یعنی بیرون و درونش یکی است، اما شخص اعتمادناپذیر، احساس‌ها، ارزش‌ها، انگیزه‌ها و اندیشه‌های واقعی خود را پنهان میسازد و متأسفانه حالت دفاعی و پنهان‌کاری او در برابر دیگران باعث می‌شود تا او در روابط اجتماعی خود موفق نباشد. صداقت برای هر گونه روابط پویا مورد نیاز است.
6. آسان‌گیری: زندگی را نمی‌توان با نق زدن و اعتراض به سر کرد. زن و شوهر که زیر یک چتر، زندگی می‌کنند باید همواره بکوشند زندگی را زیاد سخت نگیرند. شاید نتوان خانه‌ای را یافت که در آن هیچ‌گونه دعوا و مشاجره‌ای بین زن و شوهر وجود نداشته باشد. در یک ضرب‌المثل انگلیسی آمده که نزاع بین زن و شوهر مانند طوفان در میان لیوان است؛ یعنی اهمیت چندانی ندارد و زودگذراست. اما انسان عاقل باید خود را حتی در گرداب چنین طوفانی نیز قرار ندهد که تکرار آن خطرناک است.
7. تأمین نیازهای ضروری: در دین مبین اسلام آمده که یکی از وظایف شوهر فراهم کردن نیاز‌های ضروری زنش است. او باید استراحت‌گاه، لباس و خوراک همسرش را آن‌گونه که شأن و امکانات‌شان اقتضا می‌کند، تهیه نماید. در رسالة الحقوق امام سجاد و همچنین فروع کافی آمده است: «تُطْعِمَهَا وَ تَكْسُوَهَا»؛ «شوهر باید خوراک و لباس زنش را فراهم کند». حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که: «يُشْبِعُهَا وَ يَكْسُوهَا وَ إِنْ جَهِلَتْ غَفَرَ لَهَا»؛ «شوهر خوراک و لباس زنش را تهیه کند و اگر خطایی از وی دید، او را ببخشد».
8. بخشش خطاها: امام سجاد(ع) می‌فرماید: «وَ إِذَا جَهِلَتْ عَفَوْتَ عَنْهَا»؛ اگر همسر کسی اشتباهی را مرتکب شد، انسان باید از اشتباهایش چشم بپوشد». نه این که در پی آزار او براید که به دور از مردانگی است.

مسئولیت‌پذیری زن و مرد در نگاه ائمه(ع)

ماهیت حیات مادی و شاکله طبیعی موجودات، بر جنس مذکر و مؤنث استوار است و در گردونه منظم آن، هر موجودی رسالتی در جهت کمال متناسب خویش و وظیفه‌ای در همسویی و هماهنگی در بستر خانواده برعهده دارد. بر همین اساس، زوجیت نقشی تعیین کننده در رهسپاری به سوی کمال دارد و تشکیل خانواده عالی‌ترین وجهه این رسالت است.

بر این اساس، روابط زن و شوهر با تشکیل خانواده شکل می‌گیرد و در این محیط معنا می‌یابد؛ چراکه زن و مرد با ازدواج، به رابطه‌ای فراتر از رابطه دو انسان بیگانه دست یافته‌اند و خوشبختی و سعادت، یا بدبختی و شقاوت آنها به یکدیگر گره خورده است و بیش از پیش در یکدیگر اثر گذارند. نگاه آنها به یکدیگر، از سر مودت و رحمت است و رفتار و سخن آنها با یکدیگر معنای دیگری به زندگی بخشیده است. رابطه زن و شوهر، سرچشمه همه عاطفه‌ها و بستر گیراترین رابطه‌هاست. روابط زن و شوهر، جلوه‌ای از برترین هنر زندگی و کامل‌ترین شکل ارتباط انسانی است.

از این رو، اهمیت این ارتباط که پایه‌های اصلی خانواده را تشکیل می‌دهد، هم به لحاظ اجتماعی و هم به لحاظ دینی، مورد توجه اندیشمندان علوم اجتماعی و عالمان دین واقع شده است. خانواده در اسلام، مأمنی برای رسیدن به آرامش و امنیت و محل انس و الفت انسان‌ها با یکدیگر است که افراد خانواده از طریق آن به اهداف والای الهی می‌رسند. در قرآن کریم بارها به هدف آفرینش زن و مرد که رسیدن به آرامش در کنار یکدیگر است، اشاره شده است.

وظایف زن و شوهر

اکنون با توجه به اهمیت خانواده و در نظر گرفتن رکن اصلی آن، که مرکب از زن و شوهر است، اهمیت ارتباط متقابل زن و شوهر نیز آشکار می‌گردد. رابطه زن و شوهر، رابطه مهرورزی و محبت‌پذیری، عهد و وفا، گذشت و ایثار، سخاوت و احسان، مودت و مروت، صداقت و درستی است. در این رابطه صمیمی، هر یک از زن و شوهر وظایفی در قبال یکدیگر دارند که این روابط دو طرفه را از سه جنبه می‌توان بررسی کرد:

1. وظائف مشترک زن و شوهر؛
2. وظایف خاص مرد؛
3. وظایف خاص زن.

وظایف متقابل زن و شوهر

1. اظهار محبت: آنچه اعضای خانواده را که رکن مهم آن زن و شوهر هستند، در خانواده گردهم می‌آورد، گذشته از ضرورت‌ها، پیوندی مقدس و درونی است که همان محبت و احساس علاقه به یکدیگر است. اساس زندگی خانوادگی بر محبت است. قرآن کریم در این باره می‌فرماید: «و از نشانه‌های او اینکه از [نوع] خودتان همسرانی برای شما آفرید تا بدان‌ها آرام گیرید و میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری، در این نعمت برای مردمی که می‌اندیشند، قطعاً نشانه‌هایی است».
2. خوش اخلاقی: خداوند متعال، همان‌گونه که در قرآن کریم فرمود: ﴿وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً﴾ و مودت را میان زوجین قرار داد؛ اما این بدان معنا نیست که با پیوند زوجیت، این مودت محقق می‌گردد و به هیچ عنوان زایل نخواهد شد؛ بلکه عملکرد زوجین در تقویت یا کمرنگ کردن آن نقش بسزایی دارد. چنان که دشمنی‌ها و کینه‌توزی‌های زن و شوهر در برخی خانواده‌ها، بیانگر این واقعیت است که نوع رفتار آنها در تحکیم و تضعیف این موهبت الهی نقش مهمی را ایفا می‌کند. در این میان، خوش‌اخلاقی نیز مودت و دوستی در محیط خانواده را تقویت کند؛ چنان که که در روایت نبوی آمده است: خوش‌خویی، دوستی را استوار می‌کند.
3. آراستگی: یکی از راه‌های نفوذ در قلب همسر و تعمیق ارتباط زناشویی، آراستگی آنها برای یکدیگر است. پاکیزگی و خودآرایی زن و شوهر برای یکدیگر، از عوامل تحکیم روابط زناشویی و سبب فراهم شدن محیطی لذت‌بخش در خانه است. از این رو، روایات متعددی در سفارش به پاکیزگی و آرایش برای استحکام خانواده وارد شده است. از جمله حضرت علی(ع) می‌فرماید: «هریک از شما [مردان] باید خود را برای همسرش آراسته کند؛ همچنان که دوست دارد همسرش خود را برای او بیاراید».
4. رفق و مدارا: مدارا کردن در برابر مشکلات و بداخلاقی‌های همسر، یکی دیگر از راهکارهای حفظ پیوند خانوادگی میان زوجین است؛ در مقابل، کم صبری در برابر خطای دیگران و خشونت در محیط خانواده، باعث آتش‌افروزی در این جامعه کوچک می‌گردد. رسول خدا(ص) فرمودند: «ملایمت، میمون است و خشونت، شوم. هرگاه خداوند برای خانواده‌ای خیری بخواهد، ملایمت را وارد آن خانواده می‌کند؛ زیرا ملایمت هیچ‌گاه با هیچ چیز همراه نمی‌شود، مگر اینکه آن را زینت ببخشد؛ و خشونت هرگز با چیزی همراه نمی‌شود، مگر اینکه آن را زشت بگرداند».
5. رفتار نیکو: خوش‌اخلاقی و خوش‌رفتاری، یکی دیگر از وظایفی است که در سیره ائمه معصوم(ع) به آن توجه ویژه‌ای شده است. مدارا و معاشرت نیکو، جلوه‌ای از این صفات برجسته است. یکی از اهداف ارزشمند ازدواج، رسیدن به آرامش است. از عوامل مؤثر در ایجاد این آرامش در کانون خانواده، رفتار نیکو و شایسته میان زن و مرد است. با توجه به اهمیت مسئله، خداوند در قرآن کریم، خطاب به مردان مؤمن در مورد برخورد با همسرانشان می‌فرماید: ﴿وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾.
6. مهرورزی: آنچه موجب حفظ، دوام و بقای خانواده است، رفتارهای محبت‌آمیز و مهربانانه میان همسران است. مهربانی و ملاطفت با خانواده، به ویژه با همسر، از دستورات دین و از اخلاق پیشوایان هدایت است؛ چنان که از رسول گرامی اسلام(ص) روایت شده که فرمودند: «أَحْسَنُ النَّاسِ إِيمَاناً أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً- وَ أَلْطَفُهُمْ بِأَهْلِهِ وَ أَنَا أَلْطَفُكُمْ بِأَهْلِي». در این روایت با توجه به مطلق بودن واژه «ناس» و با در نظر گرفتن مفهوم آن، می‌توان مهرورزی را وظیفه مشترک زوجین دانست.
7. احترام متقابل: خداوند به انسان کرامت و بزرگواری بخشیده و فرموده است: ﴿وَلَقَدْ كَرَّمْنَا بَنِي آدَمَ...﴾. بر این اساس، انسان از احترام و شخصیت الهی برخوردار است و هیچ کس اجازه بی‌احترامی به او را ندارد؛ به ویژه همسر انسان. از امام صادق(ع) روایت شده است که فرمودند: «هر کس زنی را [به همسری] بگیرد، باید او را گرامی بدارد».
8. روح تعاون و همکاری در خانه: از ارکان مهم تحکیم خانواده و تداوم خوشبختی آن، تعاون و همکاری میان زن و شوهر است. تعاون، پیوند زن و مرد را مستحکم می‌سازد. بیشتر کشمکش‌های زوجین به دلیل دوری آنها از روحیه تعاون است و ریشه بیشتر شکایت‌ها به همین عامل می‌رسد که هر کدام از زن و مرد، ادعای استقلال می‌کنند و زندگی را برای خود می‌خواهند؛ غافل از اینکه آنها دو نفر نیستند؛ بلکه با پیوند مقدس ازدواج، یکی گشته‌اند و شریک حقیقی غم و شادی یکدیگر شده‌اند.
9. اظهار دوستی: یکی از عوامل خوشبختی و کامیابی خانواده در گرم و باصفا نگه داشتن کانون خانواده، اخلاق نیکو و اظهار محبت و مهربانی و وفاداری در خانواده است. از این رو امام علی(ع) می‌فرمایند: «هیچ همنشینی مانند نیکخویی و هیچ میراثی گران‌بهاتر از ادب نیست». ویژگی دیگر که در سیره ائمه اطهار(ع) به ویژه در روابط خانوادگی این بزرگواران دیده می‌شود، محبت و دوستی میان زوجین و اظهار محبت و علاقه و روابط نیکوست.
10. تلاش در راه رفاه و آسایش خانواده: فرد بعد از ازدواج، وظایفی را بر عهده می‌گیرد که باید آنها را به بهترین شکل انجام دهد. یکی از مسئولیت‌هایی که در سیره ائمه(ع) نیز آشکارا می‌بینیم، تلاش و کوشش آنان در راستای رفاه و آسایش اعضای خانواده خویش است. از وظایف مرد بعد از ازدواج، تأمین خوراک، پوشاک و مسکن خانواده است. امام سجاد(ع) می‌فرمایند: اینکه داخل بازار شوم و با پولی که دارم مقداری گوشت برای خانه تهیه کنم، نزد من محبوب‌تر از آن است که بنده‌ای را در راه خدا آزاد کنم.

وظایف خاص مرد

تعیین قلمرو مدیریت مرد در نظام خانواده بسیار مهم است. مرد در جایگاه سرپرست خانواده و تنظیم کننده برنامه زندگی، دارای وظایفی است که باید آنها را مراعات کند. از نظر اقتصادی، مرد مسئول تأمین مخارج همسر و فرزندان است و باید در حد توان خود به این مهم بپردازد؛ اما مسئولیت مهم او در خانه، همان معاشرت نیکو و اخلاق پسندیده است. در ادامه، فرازهایی از سیره ائمه(ع) و دستورات ایشان درباره وظایف مرد در قبال همسر بیان می‌شود.

1. سرپرستی و مدیریت: سرپرستی و مدیریت در خانواده، یک ضرورت اجتماعی است. مجموعه‌های انسانی بدون مدیریت، سامان نمی‌گیرد و بی‌نظمی و هرج‌ومرج، شیرازه آن را فرو می‌پاشد. خانواده هم که سلول اولیه پیکره اجتماع است، بدون مدیریت اصولی و صحیح، سامان نخواهد یافت. مسئولیت خانواده و تأمین وسایل زندگی بر عهده مرد است. در اسلام، سرپرستی و مدیریت خانواده به مرد واگذار شده است.
2. محافظت از حریم خانواده: یکی دیگر از ویژگی‌های مدیریت در خانواده «اصل حفاظت» است. یکی از مسئولیت‌های مهم مرد در مقام مدیر خانواده، حفاظت و پاسداری از حریم خانواده و سلامت زن و فرزند و عفت و حجاب آنهاست. به عبارت دیگر، تأمین امنیت و محافظت از حریم خانواده بر عهده سرپرست خانواده، یعنی پدر است. امام علی(ع) در این مورد به فرزند گرامی خویش امام حسن(ع) سفارش می‌کند: «... دفاع از حریم خانواده، نشانه بزرگی است».

منابع

1. برهانی، محمد جواد، سیره اجتماعی پیامبر اعظم
2. سلمانی گواری، ابوالفضل، سیره خانوادگی ائمه معصوم
3. موسوی بردکشکی، سید جواد، حسینی ایمنی، سید علی اکبر، حیدری و عادلی، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم