منبع علم معصوم

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث علم معصوم است. "منابع علم معصوم" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

منابع علم معصوم در قرآن | منابع علم معصوم در حدیث | منابع علم معصوم در کلام اسلامی | منابع علم معصوم در فلسفه اسلامی | منابع علم معصوم در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل علم معصوم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• نخستین شرط برای تصدی مقام امامت، علم و آگاهی نسبت به تمام معارف دینی و نیازهای مردم و آنچه در اداره جوامع انسانی لازم است، می‌باشد و بدون چنان علمی این مسئولیت هرگز به انجام نمی‌رسد و معصومین(ع) از چنین علمی برخوردار بودند. منبع اصلی علم غیب امامان(ع) خداوند است و خداوند از راه‌های مختلفی علوم را به امامان(ع) تعلیم می‌‌دهد. اظهار منابع دیگر مثل وراثت و یا رجوع به مصاحف و کتب جهت اثباتی داشته و امامان برای عادی جلوه نشان دادن علومشان سعی در مستند کردن به منابع مورد فهم و قبول همگان داشتند.

منابع علم معصوم

• اما با بررسی آیات و روایات، منابع و راه‌های آگاهی معصوم از علم ـ برخی از راه‌ها مشترک میان پیامبران و امامان است و برخی از راه‌ها مختص پیامبر است ـ در چند شاخه کلی دسته بندی می‌‌شود که عبارتند از:

علوم انتقالی از خداوند متعال

1. قرآن کریم: نخستین منبع نامتناهی علوم اهل بیت(ع) قرآن است که احکام و دستورهای دین را از آن می‌گیرند. حال این استنباط از ظاهر آیه باشد و یا به صورت تاویل. یعنی ایشان تفسیر و تأویل و ظاهر و باطن و محکم و متشابه آن را به خوبی می‌دانند. قرآن در این باره می‌‌فرماید: ﴿وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ﴾ امام صادق(ع) فرمودند: «راسخان در علم امیرمؤمنان و ائمه بعد از او هستند». اهل بیت(ع) در آگاهی به تمام ابعاد قرآن کریم با هیچ‌کس قابل‌مقایسه نیستند.
2. وحی مستقیم الهی: به این معنی که برخی از خبرهای غیبی قرآن اعم از حوادث گذشته و آینده و معارف مربوط به خدا و اسما و صفات و اوضاع جهان برزخ و معاد به پیامبر تعلیم داده می‌‌شود.
3. نور الهی: از جمله منابع علم امام(ع) بهره‌مندی از نور الهی است؛ چنانکه هر وقت خواسته باشند از غیب آگاهی یابند، به سبب قدرت و اذنی که خداوند به آنها داده است هرچه را بخواهند برای آنها روشن می‌گردد.
4. اسم اعظم: بر اساس روایات یکی دیگر از منابع علم امام اسم اعظم است.

علوم انتقالی از پیامبر

1. تعلیم از پیامبر یا امام پیشین: وصایت و وراثت از پیامبر یا تعلیم از پیامبر و آگاهی از سنت پیامبر از منابع علم امامان(ع) است. پیامبر اکرم(ص) تمام معارف را به امیرالمؤمنین(ع) منتقل نمودند و از ایشان به امامان بعدی رسیده است. این وراثت هم گاه بدون واسطه و گاه باواسطه بوده است. بدون واسطه در مورد امیرالمؤمنین(ع) صدق می‌‌کند و باواسطه در مورد سایر امامان(ع). همچنین تعلیم گاه به صورت عادی و از راه تعلیم و تعلّم بوده مانند جفر و جامعه و... و گاه به صورت غیرعادی، یعنی از راه القا و افاضۀ پیامبر. به عبارت دیگر ممکن است علوم انتقالی از پیامبر شامل علم القرآن، علم دیگر کتب آسمانی، کتاب جامعه و... باشد.
2. کتاب و جامعۀ امیرمؤمنان(ع): از احادیث استفاده می‌‌شود این کتاب، طوماری از جنس پوست بوده است به طول هفتاد ذراع پیامبر(ص) که با املای ایشان و با خط علی(ع) نوشته شده است و در آن هر حلال و حرامی و هر چیزی که مردم تا قیامت به آن نیاز دارند، وجود دارد؛ حتی دیه یک خراش بر بدن.
3. جفر: در اصطلاح، جفر پوستی است که علوم در آن نوشته می‌گردد و در اصطلاح حدیثی، به کتاب مخصوصی اطلاق می‌شود که به املای پیامبر(ص) و نگارش علی(ع) بوده و در بردارندۀ علم انبیا و اوصیا است. این کتاب، از جمله نشانه‌های امامت است که اکنون نزد امام زمان(ع) است.
4. کتب و مواهب انبیا: تمام کتاب‌هایی را که خداوند بر پیامبران نازل کرده، نزد ائمه(ع) است، این کتاب‌ها یکی از منابع علم ایشان است. امام صادق(ع) فرمودند: «الواح موسی و عصای موسی نزد ماست و ما وارثان پیامبرانیم».

علوم انتقالی از ملائکه

1. وحی به واسطۀ فرشته: گاهی فرشته‌ای به صورت انسان متمثل می‌‌گردد و پیامبران و اولیاء الهی را از یک رشته امور پنهان از حس، مطلع می‌‌سازد.
2. الهام: الهام یعنی افکندن مطالب بر قلب، در پاره‌ای از روایات تصریح شده است ائمه(ع) همه علوم را از ناحیه خداوند دریافت می‌‌دارند، مثلاً امام رضا(ع) فرمودند: «هنگامی که خداوند کسی را برای مردم بر می‌گزیند چشمه‌های حکمت را در دلش قرار می‌دهد و علم را به وی الهام می‌کند تا برای جواب از هیچ سئوالی درنمانده و در تشخیص حق سرگردان نشود». یکی از راه‌های الهام نکت در دل و نقر در اسماع دانسته شده است یعنی مطلب در قلب آنان حک یا در گوش آنان بیان می‌شود.
3. مصحف فاطمه(س): براساس روایات، مجموعه‌ای از اخبار غیبی و وقایع آیندگان است که جبرئیل بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) به حضرت زهرا(س) عرضه کرد و امیرمؤمنان(ع) نیز مطالب آن را نگاشت.
4. مُحَدِّث بودن: امامان(ع) بخشی از علم خود را از راه "تحدیث" که توسط فرشتگان الهی صورت می‌گیرد، به دست می‌آورند. البته این صفت منحصر به آنها و مخصوص به منصب امامت نیست، بلکه حضرت زهرا(س) نیز دارای این صفت بوده است. حسن بن یحیای مدائنی می‌‌گوید از امام صادق(ع) پرسیدم: "هنگامی که سؤالی از امامی می‌شود چگونه جواب می‌دهد؟" امام فرمود: «گاهی به او الهام می‌شود و گاهی از فرشته می‌شنود و گاهی هر دو».
5. القای روح القدس: اینکه روح القدس چیست؟ میان مفسران اختلاف است. از روایات استفاده می‌‌شود روح القدس نیروی غیبی است که با همه پیامبران و معصومان(ع) همراه بوده است و در موراد مختلفی امدادهای الهی را به آنها منتقل ساخته است. امام صادق(ع) در پاسخ عمار ساباطی که پرسید اگر شما به حکومت رسیدید، چگونه حکم می‌کنید؟ فرمود: «به حکم خدا و حکم داود و چنانچه موضوعی پیش بیاید که حکم آن نزد ما حاضر نباشد، روح القدس آن را به ما القا می‌کند».
6. رؤیای صادقه: خواب انبیا و امامان(ع) مطابق با واقع است و آنها افزون بر اینکه در بیداری از عنایات خداوند برخوردارند، در خواب و رؤیا نیز از تأییدات الهی بهره‌مندند و از غیب آگاه می‌شوند.

منابع دیگر

1. عالم ملکوت: امامان بسیاری از علوم و معارف خود را از طریق مشاهده ملکوت، دریافت می‌کنند و با دید و درک غیرظاهری خود به حقایق می‌رسند.
2. عقل کامل: یکی از منابع علم ائمه(ع)، عقل کاملی است که خداوند به آنان داده است. بسیاری از حقایق علمی با عقل عادی درک‌پذیر نیست؛ چرا که عقل و خرد معمولی انسان، شعاع خاصی را روشن می‌سازد. ولی عقل ایشان شعاع بسیار گسترده‌ای را روشن می‌سازد و این امر سبب می‌شود حقایقی را به دست آورند که از دیگران پنهان است.

• و راه‌های دیگری مشاهدۀ عمود نور، عروج به آسمان، نزول ملائکه در شب قدر و....

پرسش‌های وابسته

• منابع علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• منابع و راه‌های دست‌یابی معصوم به علم غیب چیستند؟ (پرسش)

منابع

• کرم‌زاده، علی، بررسی و تحلیل علم امام از دیدگاه صدوق کلینی و مفید؛
• باقری، سید محمد فائز، بررسی علم اولیای الهی؛
• سبحانی، سید محمد جعفر، منابع علم امامان شیعه؛
• لطیفی، رحیم علم غیب معصوم؛
• رابیل، سیده جستاری در مسئله علم غیب؛
• میرترابی حسینی، زهرةالسادات علم لدنی در قرآن و حدیث؛
• نادم، محمد حسن علم امام از نگاه امیرالمؤمنین با تأکید بر نهج البلاغه؛
• نادم، محمد حسن علم غیب از نگاه عقل و وحی؛
• سبحانی، جعفر آگاهی سوم یا علم غیب؛
• خسروپناه، عبدالحسین کلام نوین اسلامی؛
• اوجاقی، ناصرالدین علم امام از دیدگاه کلام امامیه؛
• نادم، محمد حسن، معارف کلامی شیعه؛
• رستمی، محمد زمان، بررسی دیدگاه‌های تفسیری عرفانی درباره علم امام؛
• تحریری، محمد باقر، جلوه‌های لاهوتی؛
• لاری، علی اکبر، فی کیفیة علم الإمام و منابع ذلک العلم؛
• مصباح یزدی، محمد تقی، آموزش عقاید؛
• شهیدی، روح الله و رحمان ستایش، محمد کاظم، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم؛
• افتخاری، سید ابراهیم، بررسی مقایسه‌ای شئون امامت در مکتب قم و بغداد؛
• حسینی، سید جواد، خبرهای غیبی در نهج البلاغه؛

جستارهای وابسته

• املای معصوم؛
• کتابت معصوم؛
• نگاشته‌های معصوم؛
• کتاب علی؛
• کتب پیامبران پیشین؛
• صحف پیامبران پیشین؛
• مصحف علی؛
• مصحف فاطمه؛
• جفر؛
• تعلیم معصوم؛
• الف باب؛
• سنت معصوم؛
• وراثت از معصوم.

منبع‌شناسی جامع علم معصوم

• کتاب‌شناسی علم معصوم؛
• مقاله‌شناسی علم معصوم؛
• پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم.

منابع

• مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن؛

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: