شناخت امام مهدی

متن این جستار آزمایشی است؛ امید می رود در آینده نه چندان دور آماده شود. برای اطلاع از جزئیات بیشتر به بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت مراجعه کنید.

ضرورت شناخت امام

• یکی از مهم‌ترین تکالیف مؤمنان پس از معرفت به خدا و رسول او با توجه به احادیث، معرفت و شناخت امام معصوم(ع) است، چنانکه امام صادق(ع) در تفسیر آیۀ ﴿يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ﴾ حکمت که همان خیر کثیر است را پیروی از خداوند و شناخت امام معصوم معرفی کردند، البته این شناخت نسبت به امام غائب در جایگاه ویژه قرار می‌‌گیرد چراکه در زمان غیبت امام، شبهه‌ها و فتنه‌های فراوانی وجود دارد و برای رهایی از این فتنه‌ها شخص منتظر به چند نوع شناخت احتیاج دارد از جمله؛ شناخت حق و باطل و مهمتر از این دو شناخت، شناخت حجت خداست تا گرفتار فتنه‌های کور نشوند، به همین سبب است که می‌بینیم روایات فراوانی از ناحیۀ معصومان نسبت به خصوصییات امام عصر آمده است که نام و کنیه امام چیست؟ فرزند کیست؟ از نظر جسمی چه خصوصیاتی دارد؟ اصحابش دارای چه صفاتی هستند؟ از کجا ظهور می‌کند؟ پیش از ظهورش چه حوادثی اتفاق می‌افتد؟ اگر ظهور کند چه کارهایی انجام می‌دهد؟ بر این اساس شناخت امام به خصوص شناخت امام عصر جزء وظایف اصلی منتظران است، وظیفۀ ای که بر اساس معرفت توحیدی و شناخت نبوت استوار شده است. به عبارت دیگر معرفت امام عصر در هر زمان، سرلوحۀ وظایف مکلفین است به نحوی که این وظیفه وظایف دیگر مکلف را برایش روشن می‌‌کند، زیرا هر کس توفیق شناخت امام را داشته باشد، غیبت و ظهور امام برایش یکسان است. برای چنین فردی تنها عمل به تکلیف اهمیت خواهد داشت. او همیشه خود را در محضر امامش می‌‌بیند و غیبت امام مانع از انجام وظایفش نمی‌شود. در فرهنگ شیعی، معرفت امام (ع) نه تنها شرط و لازمۀ معرفت خداوند، بلکه نشانۀ منحصر به فرد آن نیز هست؛ یعنی امام‌شناسی خود موضوعیت دارد. معرفت خدا بدون شناخت کسی که از جانب او سِمَت راهنمایی و راهبری بندگان را دارد، امکان‌پذیر نیست.

تفاوت معرفت با علم به امام

1. معرفت به امام غیر از علم داشتن به امام است زیرا معرفت در جایی است که تأمل و تدبر در آنجا وجود دارد؛ و برای تقویتش باید از عنصری به نام امید استفاده شود؛ درحالی که علم، صرف حاضر شدن صورت ذهنی اشیاء است، چنانکه در روایات باب معرفت به امام و تامل به آن سخنانی عجیبی از امامان معصوم(ع) وارد شده است، از جمله امام صادق(ع) که فرمودند: «امام خود را درست بشناس! وقتی او را شناختی، نزدیکی و دوری ظهور، به تو آسیبی نمی‌رساند».

• نمونه ای از معرفت به امام که همان تامل و تدبر نسبت به امام است شناخت مقام عظیم امامت است، چراکه شناخت این مقام رابطۀ بسیار نزدیک با مقام انسان‌ها در روی زمین دارد، زیرا انسان برای مقام خلیفة اللهی بر روی زمین خلق شده است و با توجه به اینکه رسیدن به این مقام فقط از طریق امامان معصوم که خلیفة الله اعظم است می‌‌گذرد، بنابراین اگر انسان بخواهد به این مقام عظیم برسد چاره ای ندارد مگر اینکه علم به مقام خلیفة اللهی که همان امامت امامان معصوم است پیدا کند، چنانکه امام باقر(ع) در روایتی فرمودند: «به وسیلۀ ما خدا بندگی می‌شود و به وسیلۀ ما خدا شناخته می‌شود و به وسیله ما توحید خداوند متعال تحقق می‌یابد». از این رو، این شناخت تنها منحصر در یادگیری نام‌ها و القاب و تاریخ ولادت و غیبت نیست، حال اگر بخواهیم کمترین درجۀ معرفت به امامان معصوم از جمله امام عصر را بیان کنیم این است که باید معتقد باشیم امام در تمامی امور، چه تشریعی و چه تکوینی همسنگ با پیامبر(ص) است الا در مسئلۀ نبوت یعنی امام نمی‌تواند نبی باشد.
• لازمۀ سخن این است که بدانیم ائمۀ معصومین به واسطۀ این ادعا (همسنگ بود با پیامبر) و با کمک آیات قرآن همچنان که بر ما ولایت دارند، اطاعتشان هم واجب است؛ یعنی به عبارتی شناخت ائمۀ معصومین توسط شیعیان در این است که اوامر معصومین را واجب الإطاعه بدانیم؛ زیرا اگر ندانیم از چه کسی باید اطاعت کنیم، در بازی‌های سیاسی از بین می‌‌رویم و آنگاه جامعۀ اسلامی به تفرقه و از هم پاشیدگی تهدید خواهد شد.
• مقام عظیم "ولایت" توسط این آیه ﴿أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ برای پیامبر اثبات شدنی است و از این رو اطاعتش بر همۀ مسلمان‌ها واجب است. به عقیدۀ ما شیعیان، این مقام، پس از رسول خدا با توجه به بخش دیگر آیه ﴿وأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ﴾ به ائمۀ معصومین از جمله امام عصر منتقل شد و به همین دلیل است که شناخت و معرفت امامان معصوم از جمله امام عصر به قدری اهمیت دارد که امام سجاد(ع) شناخت امام زمان(ع) را مقدم بر انتظار می‌‌داند: «مردم دوران غیبت امام زمان(ع)، همان‌هایی هستند که به امامت و پیشوایی او معرفت دارند و در انتظار ظهورش به سر می‌‌برند و آنها برتر از همۀ مردم در تمام دوران‌ها هستند». با این وجود می‌‌توان مدعی شد معرفت به امام، نخستین گام برای تحقق یک انتظار توانمند است و حتی می‌‌توان گفت معرفت در بحث مهدویت نه تنها مقدمۀ یک انتظار توانمند است بلکه، مقدمۀ ایمان و اطاعت هم هست. معرفت، یعنی شناخت؛ اگر ما چیزی را نشناسیم، چگونه به آن ایمان بیاوریم و یا از آن اطاعت ‌کنیم؛ یعنی اصل ایمان و اطاعت، به معرفت وابسته است. چنانکه مرحوم شیخ صدوق می‌‌گوید: ایمان مؤمن صحیح نیست، مگر اینکه از حالات کسی که به او ایمان آورده آگاه باشد.
• در واقع معرفت پیدا کردن به امام شامل ویژگی‌ها و ابعاد وجودی حضرت، مثل امامت، عصمت، علم، حیات، طول عمر و اندیشیدن در کلمات و اوامر و تأمل در حکمت نام‌ها و نشانه‌ها و علائم ظهور و نیز دانستن سبب و حکمت غیبت پر رمز و راز ایشان می‌‌شود. البته نباید از این نکته غفلت کرد، اصل معرفت و شناخت امام معصوم(ع) بدون ارادۀ الهی ممکن نخواهد بود، چنانکه در روایتی از امام صادق(ع) در باب معرفت پرسیده شده است: معرفت ساختۀ کیست؟ حضرت فرمودند: «از ساخته‌های خداوند است و برای بندگان نقشی در حصول معرفت نیست».

دلیل بر لزوم شناخت امام زمان(ع)

• اما علت تاکید بر شناخت امام معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) که توسط ائمه(ع) صورت گرفته است چیست؟ به طوری که عده ای قائلند شناخت حقیقی امام عصر باعث ظهور حضرت می‌‌شود؟

در جواب، به ادلۀ عقلی و نقلی استناد شده است:

دلیل عقلی

1. پیامبر اکرم(ص) خلیفۀ خداوند است و بر اساس وحی سخن می‌‌گوید و عمل می‌‌کند و چون امام، نائب پیامبر(ص) و سخن و عملش به منزلۀ سخن و عمل پیامبر(ص) است یعنی تمام حرکات و اعمال و سخنانش وحیانی و ملکوتی است، این الزام را برای ما به وجود می‌‌آورد که او را به خوبی بشناسیم تا گرفتار امام نماهای خبیث زمینی نشویم.
2. معرفت به امام یعنی معرفت به ولایت آن حضرت؛ یعنی به این باور رسیدن که امام، به‌ انسان‌ها نزدیک‌تر و سزاوارتر‌ از خودشان است، چرا که عشق هر کسی به خودش، غریزی است؛ اما عشق امام به انسان‌ها الهی‌ و آسمانی و زائل شدنی نیست، با این وجود آیا منطقی نیست امامی که از ما به ما نزدیکتر است را بشناسیم و در سایۀ ولایت آنان حرکت کنیم.

دلیل نقلی

1. امام صادق(ع) در ضمن دعایی می‌‌فرمایند: «اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی نَفْسَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی نَفْسَکَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِیَّکَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی رَسُولَکَ فَإِنَّکَ‏ إِنْ‏ لَمْ‏ تُعَرِّفْنِی‏ رَسُولَکَ‏ لَمْ‏ أَعْرِفْ‏ حُجَّتَکَ‏ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِی حُجَّتَکَ فَإِنَّکَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِی حُجَّتَکَ ضَلَلْتُ عَنْ دِینِی».
2. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «بنده مؤمن نباشد تا خدا و رسولش و همه امامها را و امام زمانش را بشناسد».
3. امام کاظم(ع) فرمودند: «کسی که در چهار چیز شک کند به تمام آنچه خداوند تبارک و تعالی نازل کرده کافر شده است یکی از آنها شناخت امام است در هر زمان و مکانی، شناخت شخص امام و اوصاف او».
4. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «مَنْ مَاتَ وَ هُوَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً». نکته ای که در این روایت وجود دارد این است که پیامبر(ص) با اضافه کردن کلمۀ امام به کلمۀ زمان؛ ضرورت وجود امام را در هر عصر و زمانی لازم می‌‌دانند و چنین کلامی جز بر امامان معصوم شیعه که آخرین آنها امام عصر است منطبق نمی‌گردد. با توجه به این روایت مهدی‌باوری، شرط بهره‌مندی از ایمان و اسلام واقعی است و منظور از جاهلیت، ایام کفر و ضلالت قبل از اسلام است.
5. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «به درستی که بهترین و واجب‌ترین فریضه‌ها بر انسان شناخت پروردگار و اقرار به بندگی او و پس از آن شناخت فرستاده خدا می‌باشد و گواهی دادن به پیامبری او و در مرحله بعد شناختن امامی که به صفت و نامش در حال سختی و راحتی به او اقتدا می‌نمایی».
6. امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «اگر شخصی شب‌ها به عبادت مشغول باشد و روزهایش را روزه بگیرد و تمام مالش را صدقه بدهد و همۀ سال‌های عمرش به حج برود، ولی ولایت ولیّ خدا را نشناسد تا تمام اعمالش با راهنمایی او انجام پذیرد، ثوابی از ناحیه خداوند برای او نیست و او از اهل ایمان نیست».
7. عبدالله عجلان از امام جعفر صادق(ع) نقل کرده: «هر کس این امر (امامت حضرت مهدی) را بشناسد، و پیش از ظهور حضرت از دنیا برود، اجر و مزد کسی را دارد که در رکاب آن حضرت به شهادت رسیده است».

• البته دربارۀ شناخت امام عصر(ع) تاکید امامان معصوم(ع) نسبت به امامان دیگر بیشتر است، به دلیل اینکه امام عصر(ع) شرایط ویژه ای دارد، از جمله اینکه ایشان امام غایب است و ائمه(ع) نمی‌خواستند مؤمنان در دوران غیبت گرفتار فتنه‌ای شوند، امام کاظم(ع) فرمودند: «امام، حجت بندگان است، هرکس او را رها کند، گمراه می‌شود و هرکس با او باشد، نجات می‌یابد و رستگار می‌شود».

چگونگی شناخت امام

• اما سوالی مهم؛ چگونه می‌‌توان به این شناخت رسید؟ شناختی که بندگی خدای متعال و همه فضیلت‌ها و ارزش‌ها به به این شناخت یعنی معرفت به امام بر می‌‌گردد؟ هر حقیقت و واقعیتی از راه حس و تجربه و فطرت و عقل و خواب و وحی قابل شناخت است. بدیهی است این نظر به این معنا نیست که بگوییم همۀ اشیا و حقایق، از این راه شناخته شده‌اند؛ بلکه مقصود این است که معرفت هر یک از اشیا و حقایق، از یک یا بیشتر از این راه‌ها امکان دارد. در خصوص شناخت امامان معصوم(ع) از جمله امام عصر(ع) دو طریق برای این امر وجود دارد:

1. معرفت علمی: این معرفت از طریق تجربه، حال چه تجربه شخصی و یا از تجارب بزرگان و یا مطالعه‌ کتاب‌ و یا روایات مختلفی که درباره شناخت امامان معصوم(ع) وارده شده حاصل می‌‌شود.
2. معرفت قلبی و روحی: این معرفت از طریق الهام و دعا و توسل (مخصوصا توسل به خود امام عصر) حاصل می‌‌شود.

نتیجه‌گیری

• بنابراین، این گونه می‌‌توان نتیجه گرفت مقصود از شناختی که امامان ما آن را نسبت به امام زمانمان امر فرموده‌اند، این است که ما آن حضرت را آنچنان که هست بشناسیم، به گونه‌ای که این شناخت سبب در امان ماندن از شبهه‌های ملحدان و مایه نجات از اعمال گمراه کننده مدعیان دروغین باشد

پرسش مستقیم

• معرفت و شناخت امام چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)

1. معرفت و شناخت امام چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
2. مطابق حدیث پیامبر که فرمود من مات و لم یعرف امام زمانه مات میته جاهلیه چرا نشناختن امام مرگ جاهلی را به دنبال خواهد داشت؟ (پرسش)
3. با توجه به حدیث «من مات و لم یعرف امام زمانه ...» مردم چگونه می‌‏توانند امامی را که غایب است بشناسند؟ (پرسش)

منابع

1. سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت ج۱
2. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
3. عارفی، اسحاق، امامت‌پژوهی
4. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه
5. هرنجی، منصور، انتظار و وظایف منتظران
6. گوهری، عباس و دیمه کار گراب، محسن ، رسالت منتظران در زمینه‌سازی برای ظهور و تحقق دولت کریمه
7. رحیمیان، محمد حسین، مفهوم واقعی انتظار در عصر حاضر
8. موسوی‌نسب، سید جعفر، دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان
9. فاضل همدانی، سید یحیی، نشانه‌های قائم آل محمد

پژوهشگران مرکز تحقیقات اسلامی، فرهنگ شیعه

1. اباذری، محمود، ادعیه و زیارات مهدوی
2. نجفی لیواری، مریم و محمدنیا گالشکلامی، نرگس، واکاوی شاخصه‌های الگوی خانواده منتظر
3. انصاری، عبدالرحمن، وظایف منتظران امام عصر
4. جوادی آملی، عبدالله، امام مهدی موجود موعود
5. پژوهشگران مؤسسه فرهنگی موعود، شیعه در عصر غیبت
6. سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان
7. اکبری، محمد رضا، پرچم هدایت
8. محمد‌هاشمی، عبدالله، فرهنگ انتظار زمینه‌ساز تحقق جامعه مهدوی
9. سهرابی، صادق، با انتظار در خیمه‌اش درآییم
10. مصباح یزدی، محمد تقی، آفتاب ولایت
11. آیتی، نصرت‌‏الله، آیینه انتظار یاوران مهدی
12. صمدی، قنبر علی، آخرین منجی
13. پژوهشگران مسجد مقدس جمکران، انتظار بهار و باران
14. رجایی، محبوبه، مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت
15. گودرزی، مجتبی، خلافت الهی و ضرورت توان­مندی منتظران
16. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها
17. رضایی اصفهانی، محمد علی، مهدویت
18. نصرآبادی، علی باقی، نقش فرهنگ انتظار در پویایی جامعه مطلوب
19. فرحمند، مهناز، جامعه منتظر ظهور از منظر دعای عصر غیبت
20. موسوی اصفهانی، سید محمد تقی، تکالیف بندگان نسبت به امام زمان‌
21. مروجی طبسی، محمد جواد، بامداد بشریت
22. شفیعی سروستانی، ابراهیم، نقش انتظار در پویایی جامعه اسلامی
23. فقیهی، علی نقی، امیری، شعله و شریفی، فاطمه، تبیین هویت اخلاقی فرد منتظر و راهکارهای پرورش آن در نوجوانان
24. فقیه‌ایمانی، مهدی، مهدویت از دیدگاه نهج البلاغه
25. سلیمیان، خدامراد، پرسمان مهدویت
26. هراتیان، علی، انتظار فریضه‌ای فراموش‌شده

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: