روح‌القدس

روح القدس به معنای: نیرویی الهی است که جایگاهی بلندتر از ملائکه دارد و تسدید کننده انبیا و اولیای الهی است.

در این باره، تعدادی از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل روح القدس (پرسش) قابل دسترسی هستند.

علم امام و روح القدس

در روایات امر علم امام (ع) برتر از خواندن کتاب و صُحف و روایت نمودن از یکدیگر دانسته شده است. ابو حمزه نقل میکند که از امام صادق (ع) دربارهٔ علم پرسیدم که آیا عالم (امام) آن را از آنچه دیگران می گویند بهره می گیرد یا کتابی نزد شما است که آنرا می خوانید و بوسیلهٔ آن آگاه می شوید ؟ امام به من فرمود: امر علم امام برتر از آنچه تو گفتی هست آیا نشنیده ای که خدا می فرماید: و همین گونه، روحى از امر خودمان به سوى تو وحى کردیم. تو نمى‏دانستى کتاب چیست و نه ایمان کدام است؟ سپس فرمود رفقایت دربارهٔ این آیه چه می گویند آیا اقرار دارند که او در حالی بوده که نه می دانسته کتاب چیست و نه ایمان؟ گفتم نمی‏دانم فدایتان چه می گویند. فرمود آری زمانی اینگونه بوده تا آنگاه که از جانب خدا روحی که آیه به آن اشاره دارد فرستاده می شود آنگاه که آن روح به او عطا می گردد با آن می داند و می فهمد، و این همان روحی است که خدا به هر که بخواهد عطا می کند و وقتی به کسی داد به او فهم می آموزد.

این تعابیر می رساند که بحث علم امام (ع) تنها صرف انتقال و وساطت نیست بلکه شهود و فهم به همراه آگاهی است که تعالی روحی ایشان آن را میّسر و فراهم می نماید زیرا که خاستگاه درک و فهم، روح و قلب است.

برخی روایات به مسئله ای با عنوان روح القدس و نقش آن در علم و دانایی امام پرداخته اند، اینکه مراد از روح القدس در روایات چیست و ارتباط واژهٔ روح القدس با جبرئیل ارتباط ترادف و تلازم است یا میان این دو ارتباط دیگری برقرار است، و اینکه شواهد بر همپوشی و یا عمومیت یکی از این دو دلالت دارد، مسائلی است که در فصل منابع علم امام نیازمند بررسی است، چرا که روح القدس به عنوان یکی از منابع و مجاری علم امام مطرح شده است.

به نظر می رسد روح القدس عنوانی است که بر کل مسئله علم و سرچشمهٔ علم امام سایه می افکند، و به تعبیری روح القدس لازمه و شرط شئِ برای تحقق و تبلور آگاهی و ایجاد مجاری علم، برای امام می باشد. این دیدگاه با بررسی گروه های برخوردار از روح القدس و تشریح مراد از روح القدس تبیین می گردد.

برخورداران از روح القدس

تعدادی روایات با استناد به آیهٔ {السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِک الْمُقَرَّبُونَ} و در ذیل آن با تفاوت نهادن میان انسانها از جهت برخوداری از روح و برشمردن پنج روح، به وجود تعداد متفاوت روح در گونه ها وگروه های مختلف از انسانها پرداخته اند، که این تقسیم بندی نه از جهت ظاهر بلکه از جهت باطن و حقیقت انسانی صورت گرفته است. از جمله در مورد افراد و گروه خاصی که مطابق آیه به سابقون معرفی شده اند بیان شده : «فَالسَّابِقُونَ هُمْ رُسُلُ اللَّهِ وَ خَاصَّةُ اللَّهِ مِن ‏خَلْقِهِ جَعَلَ فِیهِمْ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ» سابقون رسولان الهی و برگزیدگان از خلقش هستند که خدا در ایشان پنج روح قرار داده است. روح متمایز در آنها نسبت به سائر انسانها، روح القدس معرفی شده است، «أَیدَهُمْ بِروح القدس فَبِهِ عَرَفُوا الْأَشْیاءَ» ایشان را به روح القدس تایید نمود پس با آن روح اشیاء را شناختند و به آن معرفت یافتند. گروه سابقون عبارتند از رسولان خداوند متعال وبرگزیدگان ازخلقش که موید به روح القدس گشته اند. دراحادیث، انبیاء مرسل و غیر مرسل را بهره مند از روح الاقدس دانسته اند و تعبیر این برخورداری با عبارت «جعل الله فیهم» آمده که با تفسیر از روح القدس به ملک سازگار نیست.

روح القدس از ملائکه نیست

از جمله برداشتهای غلط در رابطهٔ با علم امام، ملک انگاری روح القدس است، زیرا روایاتی که به موضوع علم امام و مجاری آن پرداخته اند موضوع روح القدس را با علم امام پیوند زده اند، واین تصور ایجاد شده است که روح القدس از ملائکه ای است که واسطهٔ آگاهی یابی به علم الهی را برای امام فراهم می کند. برای روشن شدن این ادعا، لازم است ادله و شواهدی که نشان میدهد مراد از روح القدسی که برای امام مطرح شده ملک نیست بیان گردد.

• در روایات درجواب سؤال راوی ازعلم امام و عدم حضور ایشان در همه مکانها، حضرت (ع) بحث روح القدس را مطرح مینمایند و آگاهی و شناخت از عوالم بالا و پایین را مستند به آن میدانند و توان حمل نبوت را با توجه به این روح بیان می نمایند.

به تعبیر دیگر ویژگی فردی که به مقام نبوت می رسد، برخورداری از مرتبهٔ رفیع تعالی روحی است و اگر قرار بود این روح ملکی باشد که درارتباط با نبی است، نبوت نبی هم محدود به زمان ارتباط با ملک می گشت همانگونه که کلام وحیانی پیامبر(ص) به عنوان قرآن محدود به زمان ارتباط بوده است.

• تعبیر ثابت بودن روح القدس در روایات، اتصال و ارتباط دائمی آن برای انبیاء و اولیاء خاص الهی رانشان می دهد که این امر با تعبیراز روح القدس به جبرئیل و یا ملکی از ملائکه بزرگ هماهنگی ندارد چرا که بدون شک طبق نقل سیره و روایات ارتباط با جبرئیل یا ملائکه به صورت دائمی برای انبیاء حاصل نبوده است،
• این روح با فوت پیامبر به جانشین و امام پس از او انتقال میابد، عبارت «فإذا قبض النبی (ص) انتقل روح القدس فصار فی الإمام» بیانی دیگر از لزوم وجود حجت در زمین است و بهره مندی از روح القدس همان خصوصت ممیّز میان او و سایر مردم است که بقاء نظام هستی را وابسطه به حضور او مینماید، تعبیر انتقال در این روایات مویدی بر این مطلب است که روح القدس مقامی بلند و شانی بزرگ می باشد که پیوستگی کامل با مقام ولایت و خلافت الهی دارد.
• در روایتی پس از بیان مراتب روح، راوی با توجه به بیانات معصوم این سؤال به ذهنش میرسد که : « یتناول الإمام ما ببغداد بیده قال نعم و ما دون العرش» این پرسش نشان میدهد راوی نیز از کلام حضرت مقام روحی امام را فهمیده لذا سؤال از رفتار جسمانی شخص امام میکند که در واقع پرسش از تاثیر مقام روحانی امام در جسم امام می باشد و کیفیت ارتباط روح و جسم امام را بیان میکند، همچنان که ابتدای پرسش با سؤال از چگونگی تحقق علم گستردهٔ امام با توجه به حضور فیزیکی امام در نقطه ای محدود از دنیا آغاز می شود که شیوهٔ سؤال راوی می رساند او با تصدیق علم گسترده امام شبههٔ محدود بودن حضور جسمانی امام را مانع در تحقق این وسعت از علم می دانسته، که حضرت درجواب با طرح مسئله روح و برتری مقام روحی امام و بهره¬مندی از درجهٔ روح القدسی در انبیاء و امامان، ظرف و اسباب تحقق علم امام را مربوط به روح و آن درجه بیان می کنند؛ راوی پس ازدرک اشتباه فهم خود در انتها ازکیفیت تاثیر روح امام در جسم او سؤال میکند که حضرت نیز تاثیر روح بر جسم را تایید می نمایند.
• در رابطه با روح القدس و پیوند آن با انبیاء (ع) بیان شده است:

«فَبِروح القدس بُعِثُوا انبیاء مُرْسَلِینَ وَ غَیرَ مُرْسَلِینَ وَ بِهَا عَلِمُوا الْأَشْیاءَ» در این جمله علم انبیاء به صورت مطلق به روح القدس نسبت داده شده است همچنان که رسیدن به مقام نبوت نیز بواسطهٔ برخورداری از روح القدس بیان شده است، دو مطلب مذکور و کلیت آن، مانع از پذیرش ادعای وجود مخلوقی مفارق و جدا از انبیاء به عنوان روح القدس می گردد، بلکه ما را رهنمون به ادعای منزلت و جایگاهی به عنوان روح القدسی می نماید، منزلتی خاص و ویژه از جانب خداوند متعال که با وجود مصداق آن محقق می گردد.

• جملات بیانگر خصوصیات روح القدس مربوط به انبیاء و اوصیاء درست در بیان مقایسه روح انسانهای عادی با روح انبیا و اولیا است و می فهماند روح القدسی که همراهی با ایشان دارد بخلاف مراتب پایین¬تر روحی دچار عوارض دنیایی نمی‏شود و انسان بهره مند از او را در مسیر غفلت و یا خطا قرار نمی دهد.

جبرئیل و روح القدس

در طرف مقابل آیات و روایاتی وجود دارد که در آنها از جبرئیل به روح القدس تعبیر شده است. ازجمله آیهٔ یکصد و دوم سوره مبارک نحل. {قُلْ نَزَّلَهُ روح القدس مِن رَّبِّک بِالحْقّ‏ِ لِیثَبِّتَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ هُدًی وَ بُشْرَی‏ لِلْمُسْلِمِینَ} بگو: آن را روح القدس از طرف پروردگارت به حق فرود آورده، تا کسانى را که ایمان آورده‏اند استوار گرداند، و براى مسلمانان هدایت و بشارتى است. روایت ابوالجارود در ذیل آن تصریح دارد که مراد از روح القدس، جبرئیل است؛ عن أبی جعفر (ع) فی قوله: «روح القدس» قال: هو جبرئیل، و القدس الطاهر {لِیثَبِّتَ الَّذِینَ آمَنُوا} هم آل محمد {وَ هُدی وَ بُشْری لِلْمُسْلِمِینَ} اکثر مفسرین هم صراحتا مراد از روح القدس را با توجه به آیهٔ { قُلْ مَنْ کانَ عَدُوًّا لِجِبْریلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلی‏ قَلْبِک بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یدَیهِ وَ هُدی وَ بُشْری‏ لِلْمُؤْمِنینَ } جبرئیل می دانند و این آیه از جمله آیاتی است که مراد از روح القدس در آن مورد اختلاف قرار نگرفته است. ترکیب روح القدس در چهار آیه قرآن ذکرشده است، که عبارتند از: بقرة، 87؛ بقرة، 253؛ مائدة، 110؛ نحل، 102، تنها آیه ای که در آن اختلافی میان مفسران در تفسیر، و تبین مصداق روح القدس وجود ندارد، آیهٔ صد و دوم سورهٔ مبارک نحل است. در بقیهٔ آیات که رابطهٔ عیسی (ع) و روح القدس در آنها بیان شده اختلاف گسترده ای در تفسیر روح القدس وجود دارد که مشهورترین اقوال چهار قول ذیل است : جبرئیل، إنجیل، نامی که عیسی بواسطهٔ آن مردگان را زنده می کرد، روح حضرت عیسی که طاهر و منزه از مساس شیطان است.

چه دلیلی هست که تمام اعمال اعجازی عیسی را به جبرئیل نسبت بدهیم، آیا اگر جبرئیل امکان انجام چنین افعالی را دارد انبیاء الهی توان آن را باذن ومشیت الهی نخواهند داشت، لذا است که خداوند متعال تمام افعال اعجازی عیسی نبی را به خود او باذن الله تعالی نسبت میدهد {وَ إِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّینِ کهَیئَةِ الطَّیرِ بِإِذْنی‏ فَتَنْفُخُ فیها فَتَکونُ طَیراً بِإِذْنی‏ وَ تُبْرِئُ الْأَکمَهَ وَ الْأَبْرَصَ بِإِذْنی‏ وَ إِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتى‏ بِإِذْنی‏}   اما مطرح شدن روح القدس در قرآن در این سه آیه با نام عیسی (ع) دلیل اختصاصی بودن آن برای او نیست. 

از جمله شواهدی که نشان میدهد جبرئیل یکی از دارندگان روح القدس است و او یکی از کسانی است که عنوان روح القدسی را شامل می شود عبارتند از: درادعیه آمده است : أسألک باسمک الذی خلقت به جبرئیل من روح القدس و جعلته سفیرا بینک و بین أنبیائک بذلک الاسم در این جمله خلقت امین وحی را از روح القدس دانسته نه آنکه روح القدس رامترادف و مساوی با جبریل بداند. و همانند این تعبیربرای حضرت عیسی (علی نبینا وآله و (ع)) نقل شده: ((و بالاسم الذی خلقت به عیسی (ع) من روح القدس)).

در این روایات که به خلقت عیسی اشاره دارد مسیح را نیزانسانی همانند انسانهای دیگر معرفی نموده که دارای گوشت و پوست و استخوان می باشد و تفاوت او و همچنین مادرش مریم مطهره با انسانهای دیگر، در برگزیدهٔ الهی بودن آنها بیان شده چرا که آن دو دارای مقام روح القدسی می باشد یعنی همان مقام و روحانیتی که با فضل الهی و از نزد خدا عطا شدنی است «روح منه».

این روایات که در رد دیدگاه تثلیث بیان شده با اشاره و تاکید به جنبهٔ بشری مریم و فرزندش، آثارعجیب خلقت مسیح و معجزات او را به عنایت پروردگارمتعال و اکتساب روح الهی بیان میکند یعنی همان مقام عبودیت و عصمت، مقامی که در آن شیطان حتی درخواب نیز امکان رخنه و ضربه به صاحب آن را ندارد و غفلت و سرگرمی و دوری از خدا از دارندهٔ آن رخ بر می بندد، وَ روح القدس لَا ینَامُ وَ لَا یغْفُلُ وَ لَا یلْهُو وَ لَا یزْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَزْهُو وَ تَلْهُو از همین رو تمام حرکات افعال و گفتار واجد روح القدس سرمشق و الگویی برای خواستاران هدایت و نزدیکی به خداوند سبحان می شود.

همانند تعبیری که برای خلقت عیسی (ع) آمده دربرخی روایات برای پیامبراعظم (ص) نیز ذکرشده است، ثم قال أمرنی ربی أن أنفخ فیک من روح القدس فنفخ فیه.

روایت ذیل از امیرالمؤمنین (ع) نیز دلالت می کند جبرئیل و سایر ملائکه همگی برخور داران از روح القدسند، حضرت با اشاره به دو جایگاه روح القدسی و روح من امری، تمام انبیاء و ملائکه و ائمه را بهره¬مند از یکی از این دو مقام و یا هر دوی آنها دانسته اند:

انَّ لِلَّهِ نَهَراً دُونَ عَرْشِهِ وَ دُونَ النَّهَرِ الَّذِی دُونَ عَرْشِهِ نُورٌ نَوَّرَهُ وَ إِنَّ فِی حَافَتَی النَّهَرِ رُوحَینِ مَخْلُوقَینِ

روح القدس وَ رُوحٌ مِنْ أَمْرِهِ مَا مِنْ نَبِی وَ لَا مَلَک مِنْ بَعْدِهِ جَبَلَهُ إِلَّا نَفَخَ فِیهِ مِنْ إِحْدَى الرُّوحَینِ

برای خدا نهری است در زیر عرش و در زیر آن نهری که زیر عرش است نوری است که آن را نورانی نموده است و در دو طرف آن نهر دو روح مخلوقنند، روح القدس و روح من امره هیچ نبی و ملکی بعد از او نیست مگر آنکه در او یکی از دو روح دمیده شده است.

طبق کلام مذکور ملائکه خود نیازمند و دریافت کنندهٔ روح القدس یا روح من امره می باشند همینطور انبیاء نیز برخوردار از آن می باشد.

حقیقت روح القدس

اینکه چرا روح القدس هم بر جبرئیل و حتی سایر ملائکه اطلاق می شود و هم انبیاء بهره مند از آن دانسته می ¬شود، وابسته به آن است که حقیقیت روح القدس به عنوان یک امر کلی مورد بررسی قرار گیرد. تطبیق روح القدس به طورکلی و همیشگی بر ملک یا نبی یا امام به تنهایی صحیح نمی‏باشد، بلکه همانگونه که برخی روایات تصریح دارند روح القدس عنوانی گسترده و جامع و یا به تعبیری نیروی غیبی و نیروی مرموز الهی می باشد که بیانگر مرتبه ای بلند و والا از مقام روحی و روحانیت و معنویت دارندهٔ آن و دلیل بر قرب بسیار به پروردگار متعال می باشد، لذا در روایات، خود جبرئیل و حتی سایر ملائکه، بهره مند از آن معرفی شده اند همانطوری که انبیاء و اوصیاء نیز برخوردار از این فضیلت و جایگاه معرفی گردیده اند. شواهدی که در بالا در ذیل ملک نبودن روح القدس ذکر شد موید این بیان می باشد. ازجمله روایاتی که از مراتب بالای مقام روح القدسی پرده بر می دارد، روایات مربوط به خلقت نبی اعظم و ائمه اطهار ((ع) است. اینگونه روایات با تصریح به اینکه اولین مخلوق الهی اشباح نور محمد و آل طاهرینشان ((ع) اجمعین) می باشد ایشان را در مرحلهٔ اولِ خلقت فاقد مراتب پایین روحیی که انسان و حیوان در آن مشترک میباشند می داند (وبه تعبیری آن مقام یعنی مقام بین یدی اللهی را مقامی منزه از ظهور نیروی شهوت و... می شمارد) و ایشان را تنها بهره مند ازمقام روح القدسی یعنی طهارت و عصت محض معرفی مینماید. اما اینکه اولین مخلوق را آفرینش پیامبربدانیم ولی روح القدس را امری جدا ازاین آفرینش بشماریم سبب ناسازگاری با نص روایت میگردد، چرا که همان بدنهای نورانی که به اشباح النور توصیف شده اند عبادت خداوند سبحان را انجام میدادند، نه اینکه مخلوقی به نام روح القدس به ایشان عبادت خداوند را تعلیم میداده است، که بنابر روایات دیگری که درباره این موضوع وارد شده آموزش و تعلیم ملائکه نیز توسط محمد و عترت پاکش (ع) صورت گرفته است. بعلاوه که روایاتی روح القدس یا روح را برتر از جبرئیل و میکائیل دانسته اند. همچنین برخی روایات افراد یا گروه هایی را به صورت مشروط برخوردار ازروح القدس دانسته اند : وَ اللَّهِ یا کمَیتُ.. لَک مَا قَالَ رسول الله (ص) لِحَسَّانَ بْنِ ثَابِتٍ لَنْ یزَالَ مَعَک روح القدس مَا ذَبَبْتَ عَنَّا ازآنجا که این روایات همانگونه که رد آنها تصریح شده است، مختص به افراد نام برده شده نیستند، بلکه دارندگان ویژگیهای مطرح شده در روایات بصورت کلی بهره¬مندان از روح القدس معرفی شده اند، میتوان نتیجه گرفت عوج روحی و صفای باطنی ایجاد شده در اینگونه افراد، ایشان را به مرحلهٔ عصمت در رفتار یا گفتار و لو بصورت محدود از لحاظ زمانی نزدیک می نماید، همان امری که بسبب ثابت بودن مقام روح القدسیِ برگزیدگان الهی ایشان را بصورت دائمی از عصمت و نزاهت بهره¬مند می نماید. پس همگی این تعابیر دلالت میکنند مراد از روح القدس مرتبه برتری از روح الایمان است که مومن در آن حالت بجز حق نمیگوید و در دفاع از حق کوشا می باشد. همچنان که ویژگیهای روح القدس چنین دلالتی را میرساند.

وَ روح القدس لَا ینَامُ وَ لَا یغْفُلُ وَ لَا یلْهُو وَ لَا یزْهُو وَ الْأَرْبَعَةُ الْأَرْوَاحِ تَنَامُ وَ تَغْفُلُ وَ تَزْهُو وَ تَلْهُو. 

روح القدس نمی‏خوابد غفلت ندارد لهو ندارد اما چهار روح دیگر می خوابند دچار غفلت می شوند و لهو دارند. روایات بیانگر وجود درجات گوناگون در سطح مقام روح القدسی نیز می باشند. و به عبارتی روح القدس مرتبه و امرجامعی است که تمامی برگزیدگان الهی از ملائکه و انسان را در بر می گیرد و همانگونه که روح من امره یک مقام و منزلتی الهی است و اندیشمندان آن را مخلوقی ازجنس و یا در جنب ملک و انس و جن نمی‏دانند روح القدس نیز مرتبه ای از برگزیدی و اصطفاء الهی است که خود شامل درجات فراوانی می گردد.

مراتب و ویژگی های روح القدس

خصیصه و ویژگی عام و مشترک میان دارندگان مقام روح القدسی عصمت و دوری از لغزش و گناه کبیره است از این رو در روایات آمده کسی که روح القدس با او باشد هرگز گناه کبیره نمی‏کند. بدون شک باتوجه به این بیان باید پذیرفت که عنوان روح القدس عنوانی عام است که درجات و مراتب گسترده ای را در ذیل خود جای میدهد. چرا که ملائکه از نظرمقام و رتبهٔ قرب الهی یکسان نیستند و برخی طبق کلام الهی آمر و برخی تنها مامور هستند، درمیان انبیاء واوصیاء نیز طبق تصریح قرآن فضل و برتری بیشتری به برخی از ایشان عطا شده است، همچنین روایت امیرالمونین (ع) نیز با استناد به آیات قران تصریح به تفاوت درجات برگزیدگان الهی دارد؛ و به تعبیری وجه مشترک میان این برگزیدگان الهی وجه ممیز بین ایشان نیز می باشد. درروایت أبی جمیلة از محمد حلبی آمده که امام صادق (ع) درتفسیر آیهٔ هشتاد و پنجم اسری فرمود: إنما الروح خلق من خلقه له بصر و قوة و تأیید یجعله الله فی قلوب الرسل و المؤمنین. همانا روح آفریده ای از آفریده هایش هست که چشم و نیرو و تایید دارد خدا آن را در قلب رسولان و مؤمنین قرار می دهد. این روایت علاوه بر آنکه خاستگاه و جایگاه روح را بیان می نماید شمول آنرا فراتر از انبیاء بیان می کند، که این امر دلیلی بر وجود مراتب و کیفیات متفاوت در روح است که برخی از آن اخص برخی خاص و برخی امکان عمومیت دارد. لذا در قرآن آن حقیقتی که با مؤمنین است روح منه نامیده شده است و در این باره فرموده: {أُولئِک کتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمانَ وَ أَیدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ} در دل اینهاست که [خدا] ایمان را نوشته و آنها را با روحى از جانب خود تأیید کرده است. دلیل بر اینکه مراد از روح منه در آیهٔ مذکور، همان حقیقتی است که با مؤمنین است آیهٔ {أَ وَ مَنْ کانَ مَیتاً فَأَحْییناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ} می باشد، زیرا در آن از حیات جدید گفتگو شده و حیات فرع روح است، این روح که اثرش حیات جدید است، آن حقیقتی است که مؤمنین توسط خداوند متعال از آن برخوردار می گردند. پس می توان گفت خصوصیت عام اما ممیّزـ چرا که به همین جهت دارای مراتب متعددی می باشد ـ روحِ مورد بحث آن است که از خیانت و قذارتهای مادی و پلیدیهای معنوی و از معایب و امراضی که روحهای انسانی آلوده به آنها است پاک و منزه می باشد.

«و روح القدس من سکن فیه فإنه لا یعمل بکبیرة أبدا»  

آنکس که روح القدس در او ساکن شود و جا بگیرد همانا دیگر گناه کبیره از او سر نمی‏زند. تعبیرِ وَ إِنَّ رسول الله (ص) کانَ مُسَدَّداً مُوَفَّقاً مُؤَیداً بِروح القدس لَا یزِلُّ وَ لَا یخْطِئُ فِی شَی‏ءٍ مِمَّا یسُوسُ بِهِ الْخَلْقَ فَتَأَدَّبَ بِآدَابِ اللَّهِ همانا رسول خدا مسدد موفق و موید به روح القدس بود گمراهی و خطا در هر آنچه مخلوقات در آن دچار وسواس می شوند در او راه نداشت پس او مودب به آداب الهی بود. که آثار اخلاقی و رفتاری بهره مندی از روح القدس را بیان میکند نیز نشان میدهد که روح القدس تحول و سیطره ای بر روح انسان ایجاد مینماید به حدی که او را جامع آداب و پذیرنده وعمل کنندهٔ به مشیت و خواست الهی می نماید. تسدید، توفیق وتاییدی که روح القدس به همراه خود دارد نتیجه اش نلغزیدن، به خطا نرفتن ومودب شدن به آداب الهی می گردد که همهٔ اینها ریشه درمعرفت و علم «وَ بِهَا عَلِمُوا الْأَشْیاءَ» و رویت حقایق «وَ روح القدس کانَ یرَی بِهِ» و جایگاه آن یعنی روح دارد و نشان میدهد منشا آن نتایج را باید در تعالی روحی جستجو نمود به همین جهت شیخ مفید رضوان الله تعالی علیه می‏فرماید: روح، حیاتی است که محل خود را شایسته قدرت و علم و اختیار می‏نماید.پس معرفت به امور و اشیاء ازخواص روح القدس است. در ادامهٔ روایت اشباح نور آمده فَبِهِ کانَ یعْبُدُ اللَّهَ وَ عِتْرَتَهُ وَ لِذَلِک خَلَقَهُمْ حُلَمَاءَ عُلَمَاءَ بَرَرَةً أَصْفِیاءَ یعْبُدُونَ اللَّهَ بِالصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ السُّجُودِ وَ التَّسْبِیحِ وَ التَّهْلِیلِ وَ یصَلُّونَ الصَّلَوَاتِ وَ یحُجُّونَ وَ یصُومُونَ

جمله «و لذلک» اشاره به روح القدس دارد و آثار آن را درصحنهٔ تجلی، حلم، علم، برگزیدگی و عبادت بیان میکند که این آثار نشان می دهد روح القدس رتبه ای است که آثار بزرگی را برای عطا شوندهٔ آن، به ارمغان می آورد همانگونه که روح ایمان که مرتبه ای از تعالی روح از سطح حیوانیت است اثر وحدانیت و عدم شرک (با درجات گوناگون آن) را مطابق روایات نصیب انسان می نماید.

پس تعبیر ابدان نورانیه با تعبیر روح القدس در این روایات مترادف می باشند و هر دو به یک مطلب اشاره می نمایند چرا که ابدان نورانی بودنشان به علت روح القدس بودنشان میباشد و تنها و برترین مصادیق دارندگان این مقام در آغاز آفرینش پیامبر و اهل بیت (ع) بوده اند. بیان شد که آنچه از روایات استفاده میشود آن است که روح القدس اعطایی ازجانب خداوند نیرو و توانی غیبی است که تحقق یا امکان تحقق امور گوناگون را به ارمغان می آورد. آیهٔ یکصد و دهم از سورهٔ مبارک مائده هر چند با تفاسیر گوناگونی مطرح شده اما ظهور دراین ادعا دارد، چرا که تکلم در مهد وسایر معجزات را با تایید به روح القدس شدن عیسی بیان نموده است. علامه طباطبایی رضوان الله تعالی علیه دراین رابطه در ذیل جملهٔ «إِذْ أَیدْتُک بِروح القدس تُکلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کهْلًا» می نویسد : ظاهرا همین تایید به روح القدس بوده که مسیح را برای تکلم با مردم در گهواره آماده ساخته است، نه اینکه آن یک کرامت و این کرامت دیگرى بوده، و از همین جهت جملهٔ «تُکلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کهْلًا» را با واو عاطفه از ما قبل جدا نکرد و بدون واو و متصل به ما قبل ذکر نمود تا بفهماند که تایید به روح القدس و حرف زدن در گهواره یک معجزه است، تکلم مسبب از تایید و تایید سبب تکلم است، و چون این دو یک معجزه است، در بعضى از موارد قرآن به مساله تکلم در گهواره اکتفاء شده است، مانند آیه:{یکلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَ کهْلًا} و در بعضی از موارد به مساله تایید به روح القدس اکتفاء شده است، مانند آیه {وَ آتَینا عِیسَی ابْنَ مَرْیمَ الْبَیناتِ وَ أَیدْناهُ بِروح القدس}. اما اینکه چرا ازمیان تمام برگزیدگان الهی تنها نام عیسی را به عنوان موید به روح القدس آورده درتفاسیر مورد بررسی قرار گرفته است. 2.2.1.8.برترین مرتبهٔ روح القدس برای پیامبر و اهل بیت (ع) گفته شد روایات و احادیثی دلالت بر اعظمیّت روح از مقرب ترین فرشتگان الهی یعنی جبرئیل و میکائیل می نمایند تعدادی از روایات علاوه بربیان این مطلب، بر اختصاصی بودن این روح به پیامبراکرم و ائمه اطهار (ع) تاکید می نمایند، دراین روایات تصریح شده که روح القدس امری مختص به ایشان است و هیچ کس حتی انبیاء سابق از آن بهره مند نیستند. سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (ع) یقُولُ {یسْئَلُونَک عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی} قَالَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ خَلْقِ جبرئیل وَ مِیکائِیلَ لَمْ یکنْ مَعَ أَحَدٍ مِمَّنْ مَضَى غَیرِ مُحَمَّدٍ ص وَ هُوَ مَعَ الْأَئِمَّةِ یوَفِّقُهُمْ وَ یسَدِّدُهُمْ وَ لَیسَ کلُّ مَا طُلِبَ وُجِدَ شنیدم از امام صادق (ع) که ذیل آیهٔ « از تو دربارهٔ روح سؤال می کنند به ایشان بگو روح از امر خدا است» می فرمود خلقی برتر از آفرینش جبرئیل و میکائیل که با هیچ یک از گذشتگان جز با محمد نبوده است و او با ائمه است توفیق و تسدید شان می دهد این گونه نیست که هر که او را بجوید بیابد. این روایات از ادله ذو مراتب بودن و وجود تشکیک در مقام روح القدسی است زیراطبق تصریح قرآن، و روایات دیگر، انبیاء و ملائکه بهره مند از روح القدس هستند و از جمله پیامبراکرم و ائمه طاهرین (ع) داخل در برخورداران از این حقیقتند، لذا بیان اینگونه روایات آن است که علاوه بر پذیرش گستردگی حقیقت روح یا روح القدس و اینکه دارای مصادیق گوناگون است و امری اعطایی و خاص می باشد، ذو مراتب بودن و وجود درجات مختلف در این حقیقت الهی را تصدیق نماییم، که بالاترین مرتبهٔ وجودی آن به پیامبر اکرم و ائمه (ع) اعطا و تعلق یافته است. موید این سخن توضیح علامه مجلسی در ذیل روایت است که با اشاره به دلالت روایت بر اختصاصی بودن روح به پیامبراکرم و ائمه (ع) آن را منافی با روایاتی می داند که دلالت میکنند درانبیاء نیز روح القدس وجود داشته است، ایشان پس از این مقایسه دو راه حل برای جمع روایات بیان نموده است دومین دیدگاه مطرح شده پذیرش روح القدس بعنوان نوعی است که در ذیل خود افراد و مصادیق گوناگونی را در بر می گیرد: و الثانی، أن یکون روح القدس نوعا تحته أفراد کثیرة فالفرد الذی فی النبی (ص) و الأئمة (ع) أو الصنف الذی فیهم لم یکن مع من مضی. دومین احتمال اینکه روح القدس نوعی باشد که در زیر مجموعهٔ آن افراد زیادی قرار می گیرند پس فرد یا صنفی که با پیامبر و ائمه هست با گذشتگان نبوده است. بعلاوه دربرخی روایات روح مخصوص پیامبر و ائمه (ع) با تعبیر «روحا من امرنا» «روح منه» و «روح من امره» توصیف شده است. روایتی که ظهور در جدائی این روح با روح القدس دارد مرفوعهٔ عطیه زیّات است، که حضرت امیر (ع) درآن تصریح به وجود دو روح دارند یکی روح القدس ودیگری روح من امره، و در انتهای حدیث ائمه (ع) را بهره¬مند از هر دو روح معرفی می نمایند. مطابق احادیث آثار مطرح شده برای آن به طور کلی همانند آثار مطرح شده برای روح القدس است، لهذا در برخی روایات روح مخصوص به ایشان را روح بصورت مطلق نامیده اند. هرچند آثاری با گسترهٔ بیشتر از آثار روح القدس انبیاء برای آن بیان شده است مثل موضوع عمود نور، که همین امرقرینه ای است براینکه مراد این روایات بیان برتری روحی پیامبر و ائمه (ع) نسبت به سائر برگزیدگان الهی است، و روح القدس مشتمل بر مراتبی است و این روح مرتبهٔ بالای منزلت روح القدس است. درتفسیر قمی نیز روح من امره و روح من امرنا که در آیهٔ پانزدهم سوره غافر و پنجاه ودوم سوره شوری آمده به روح القدس تفسیر شده است.

این تفسیر موافق با روایاتی است که روح را به پنج مرحله و عنوان تقسیم نمود و همچنین روایتی که در آن ابتدای خلقت و اولین آفریده الهی را تشریح می نمود.

مرحوم فیض کاشانی در ذیل روایات روح مخصوص پیامبر عظیم الشان و ائمه (ع)، هر چند ابتدا آن را غیر از روح القدس معرفی و آنها را دو امر جداگانه میداند، اما احتمال ذو مراتب بودن روح القدس را نیز مطرح می نماید : کأن المراد بهذا الروح غیر روح القدس و لیسا أمرا واحدا لأن روح القدس لا یفارقهم کما لا تفارقهم الأرواح الأربعة التی دونه و هذا الروح قد یفارقهم کما یأتی أنه لیس کلما طلب وجد؛ إلا أن یقال إن روح القدس فیهم کان یبلغ إلی مقام هذا الروح و یصیر متحدا معه فی بعض الأحیان فیقوم مقامه‏ ظاهرا مراد به این روح غیر از روح القدس است و این دو یک امر نیستند زیرا که روح القدس مفارقت از ایشان ندارد همانند دیگر ارواح که مفارقتی از ایشان ندارد ولی این روح گاه از ایشان جدا می شود همچنان که جمله لیس کلما طلب وجد بر آن دلالت می کند؛ مگر آنکه بگوییم روح القدس در ایشان به مقام و درجهٔ این روح می رسد و با آن در برخی از اوقات متحد می گردد و جایگزین آن می شود. هرچند به نظر می رسد دلیل مغایرت این دو روح در کلام مرحوم فیض (رحمه الله تعالی) منافاتی با یک نوع دانستن و از یک امر بودن آنها ندارد، زیرا آنچه از ایشان (ع) جدا ناپذیر است مرتبه ای می باشد که تمام پیامبران از آن برخودارند، اما مراتب بالاتر، امکان مفارقت و الحاق درآن وجود دارد همچنان که برخی روایات به این جدایی و اتصال اشاره می کنند.

1. روح‌القدس در قرآن؛
2. روح‌القدس در حدیث؛
3. روح‌القدس در کلام اسلامی؛
4. روح‌القدس در حکمت اسلامی؛
5. روح‌القدس در عرفان اسلامی.

منبع‌شناسی جامع روح و روح‌القدس

• کتاب‌شناسی روح و روح‌القدس؛
• مقاله‌شناسی روح و روح‌القدس؛
• پایان‌نامه‌شناسی روح و روح‌القدس.