مرجعیت دینی امام

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

مرجعیت دینی امام در قرآن | مرجعیت دینی امام در حدیث | مرجعیت دینی امام در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل مرجعیت دینی امام (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مرجعیت دینی امام به معنای محل رجوع بودن ایشان در امور دینی است. از آنجا که دین اسلام آخرین و کامل‌ترین ادیان است و با توجه به اینکه در زمان حیات پیامبر(ص)، امکان بیان تمام احکام وجود نداشت، لذا بعد از ایشان باید مرجع و راهنمای معصوم وجود داشته باشد تا احکام اسلامی را برای مردم بیان کرده و آنان را هدایت کند. براساس ادلۀ عقلی و نقلی، این شأن برای اهل بیت(ع) ثابت شده است.

مقدمه

امام به معنای پیشوا و رهبر است و در زبان عربی، کلمه امام، به معنای فرد یا چیزی است که به او اقتدا می‌‌شود. از این رو برای امام مصادیقی مانند قرآن کریم، پیامبر اکرم(ص)، جانشین پیامبر، امام در نماز جماعت و... آمده است؛ مراد از امام در این نوشتار، جانشین پیامبران است. از جمله شئونی که برای امام مطرح شده است، مرجع دین بودن در احکام و معارف است.

مفهوم‌شناسی مرجعیت دینی

مرجعیت در لغت به معنای محل رجوع بودن است. افراد هر جامعه با توجه به تخصص‌هایی که دارند محل رجوع دیگران بوده و گفته ایشان در آن امور مورد قبول همگان است. پیامبران نیز با توجه به ارتباطشان با عالم غیب از طریق وحی، محل رجوع دیگران در امور دینی هستند که از آن به مرجعیت دینی تعبیر می‌‌شود و گفته ایشان در ابلاغ و تبیین آموزه‌های دینی حجت بر دیگران است و بعد از ایشان به دلیل جلوگیری از انحراف در دین و آموزه‌های آن کسانی که همچون پیامبران، معصوم بوده و همچنان ارتباطشان با عالم غیب از طریق الهام و نه وحی، برقرار است می‌‌توانند عهده دار این مسوولیت باشند.

ضرورت مرجعیت دینی

دین یعنی راه و رسم زندگی که مؤمن و کافر همه دارای دین هستند چراکه هیچ کس از داشتن راه و روشی برای رسیدن به هدف خویش بی نیاز نیست و از آنجایی که سازنده، کاملترین شناخت را نسبت به شیء سازنده دارد، فقط اوست که می‌‌تواند برنامه ای بی نقص را برای آن تهیه کند و در مورد انسان خداوند که خالق اوست برنامه ای ارائه داده که از آن به دین تعبیر می‌‌شود و چون ارتباط مستقیم میان خداوند با انسان‌ها امکان‌پذیر نیست این دستورات در قالب کتاب آسمانی توسط پیامبران برای انسان فرستاده شده است و ایشان را به محتویات کتاب آگاه ساخته تا آن را به انسان‌ها ابلاغ کند و بعد از ایشان نیز از روی لطف این کار را به جانشینان آنها که همچون خودشان معصوم و آگاه به تفسیر کتاب الهی هستند سپرده است. لذا خلقت با پیامبر آغاز و با خلیفه وی پایان می‌‌پذیرد، تا انسان در هیچ برهه ای از زمان بدون کتاب و مُبیّن آن نباشد.

به بیانی دیگر پیروی صحیح از چیزی یا کسی به عنوان "مرجع" عبارت است از پیروی ناقص از کامل (جاهل از عالم) که در آیۀ ﴿أَ فَمَن يهَْدِى إِلىَ الْحَقّ‏ِ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لَّا يهَِدِّى إِلَّا أَن يهُْدَى‏‏﴾ به آن اشاره شده است و باید دانست شرط بی‌نیازی انسان از هدایت دیگران این‌ است‌ که‌ از هدایت ویژۀ خداوند برخوردار باشد. علاوه بر دلیل نقلی، استدلال عقلی نیز بر ضرورت مرجعیّت و لزوم استمرار مرجعیّتی‌ مصون‌ از‌ خطا دلالت دارد: یک‌ جامعه نیازمند مرجعیّتی پی‌درپی و مصون از خطاست. از جمله دلایل نیازمندی جامعۀ دینی به مرجعیّت، این است که‌ مردم‌ در شناخت‌، شناساندن و اجرای دین، از خطا مصون نیستند. بنابراین اگر مرجع‌ نیز از خطا و لغزش مصون نباشد، به مرجع دیگری نیاز است و اگر او نیز مصون نباشد، باز هم مرجع‌ دیگری‌ نیاز‌ است و لازمۀ آن تسلسل بوده که باطل است. روش و سیرۀ عقلا نیز از گذشته‌، بر‌ این بوده که برای یافتن پاسخ پرسش‌های خویش، همواره به متخصصان و خبرگان در همان‌ دانش‌ و حرفه‌ مراجعه می‌کرده‌اند.

مرجعیت دینی امامان از دیدگاه شیعه و اهل سنت

1. شیعه: شیعه معتقد است همان‌گونه که پیامبر معارف دینی را از منبعی خطاناپذیر گرفته و در اختیار مردم می‌گذاشت، بعد از او افرادی خاص دارای همین منزلت و منصبند و به دلیل عصمت و ارتباط ائمه با عالم غیب از طریق الهام و نه وحی، تبیین و تفسیر آنان از آموزه‌های دینی مانند پیامبر، حجت الهی خواهد بود. در مدت زمان پیامبری نبی مکرم، چنین ظرفیتی نبود که همه احکام برای مردم بیان شود و امکان هم ندارد که چنین دینی، ناقص بیان شده باشد، لذاست که نیاز به امام روشن است.
2. اهل سنت: اهل سنت معتقدند پیامبر اکرم(ص) همۀ آنچه که برای سعادت بشر لازم بود را بیان کردند و با رحلت او بیان واقعی احکام به دور از هرگونه خطا و اشتباهی به پایان رسید و به تدریج این اندیشه که صحابۀ پیامبر(ص) در تفسیر دین از صلاحیت بیشتری نسبت به دیگران برخوردارند، قوت گرفت تا جایی که این افراد تمام تلاششان را برای از بین بردن موقعیت اجتماعی ائمه به کار گرفتند، اما اهل سنت به دلیل انکار شرط عصمت و ارتباط با عالم غیب در امامت از یک‌سو و پذیرفتن عدم عصمت خلفای راشدین و خطاهای علمی‌ آنان، نمی‌‌توانند امام و حاکم را به وصف "مرجعیت علمی‌ و دینی" متصف نمایند.

دلایل مرجعیت دینی اهل بیت

مقالهٔ اصلی: اثبات مرجعیت دینی اهل بیت

1. دلیل عقلی (تبیین معارف): از طرفی در مدت زمانی که پیامبر(ص) نقش رسالت و پیامبری را عهده دار بود، این ظرفیت وجود نداشت که همۀ احکام برای مردم بیان شود؛ از طرفی دیگر ممکن نیست چنین دینی ناقص بیان شود، لذا نیاز به یک راهنما و مرجع دینی در جامعه کاملا احساس می‌‌شد و با توجه به آیات و روایات در می‌‌یابیم خلاء این مرجعیت تنها به واسطۀ ائمه پرمی‌‌شود، چراکه اهل‌بیت تمام علوم و معارف اسلامی را از پیامبر اکرم(ص) (باواسطه یا بدون واسطه) گرفته و بدون هیچ کم و کاست و خطا و اشتباهی به مردم و جامعۀ اسلامی ابلاغ نموده و تبیین و تفسیر آنرا به عهده دارند.
2. دلایل قرآنی: آیاتی از قرآن کریم دلالت بر مرجعیت دینی ائمه(ع) بعد از رسول اکرم(ص) دارند؛ برخی از این آیات عبارت‌اند از: آیه تطهیر ؛ آیه اولی الامر؛ آیه اهل الذکر ؛ آیه صادقین ؛ آیه ثم اهتدی؛ آیه مباهله و آیات دیگری مانند: آیۀ علم الکتاب؛ آیۀ اعتصام؛ آیۀ مس کتاب؛ آیۀ اوتوالعلم و آیۀ اصطفاء.
3. دلایل روایی: برخی از روایات هم بر مرجعیت دینی اهل بیت(ع) دلالت دارند مانند: حدیث ثقلین؛ حدیث سفینه؛ حدیث منزلت و حدیث امان ..
4. واقعیات خارجی: بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) همان کسانی که جانشین آن حضرت را از صحنه خلافت و سیاست کنار گذاشته بودند در مشکلات علمی و اعتقادی و سیاسی به ایشان پناه آورده و پاسخ خود را دریافت می‌‌کردند، این ادعا چنان روشن است که جایی را برای انکار باقی نگذاشته است، تا آنجا که می‌‌گویند: عمر بن خطاب در بیست و سه مسأله به علی(ع) رجوع کرد و هر بار اظهار می‌داشت "لولا علی لهلک عمر" یعنی اگر علی(ع) نبود عمر هلاک میشد. همین روش در میان امامان ادامه داشت تا جایی که ابوحنیفه، یکی از امامان اهل سنت می‌‌گوید: «اگر آن دو سال شاگردی در خدمت امام صادق(ع) نبود من هلاک می‌‌شدم».

ساحت‌های مرجعیت دینی اهل بیت(ع)

ساحت‌ها و حوزه‌هایی که معصومین(ع) در آن مرجع دینی مسلمین شناخته شده‌اند به گستره خود دین برخوردار از وسعت و گستردگی است که شامل همه عرصه‌های دین؛ اعم از حوزه‌های اعتقادی، فقهی، اخلاقی و غیره می‌شود. علاوه براینکه ائمه(ع) نیز به نقش خود در این سه بُعد، به ویژه در احکام فقهی تأکید کرده‌اند.

نخست: مرجعیت فرهنگی

مرجعیت تربیتی

مرجعیت اخلاقی

ائمه(ع) در حوزۀ اخلاقی مرجع امت اسلامی اند، به طوری که محدثین به صورت ویژه به ضبط روایات اخلاقی ایشان پرداخته‌اند. برای نمونه کتاب‌هایی مانند: الزهد، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، الخصال و مکارم الاخلاق به طور عمده دربردارندۀ روایات اخلاقی است.

دوم: مرجعیت علمی (مرجعیت معرفتی)

مرجعیت علمی بدین‌معناست که ائمه(ع) به عنوان خلفای راستین پیامبر اسلام(ص)، مفسر و مبیّن دین و بیان‌کنندۀ معارف و احکام الهی و حافظان و شارحان دین هستند. به عبارت دیگر مرجعیت‌ علمی عبارت است از مورد رجوع قرار گرفتن افرادی به عنوان أعلم و صاحب‌نظر، در مسائلی همچون سنت نبوی‌، تفسیر قرآن‌، قضاوت‌، فرایض‌ و... به گونه‌ای‌ که‌ عموم مردم و دانشمندان‌ به‌ این برتری‌های علمی اعتراف داشته باشند.

مرجعیت علمی به چند قسم تقسیم می‌شوند:

مرجعیت اعتقادی (مرجعیت بینشی)

ائمه(ع) در حوزۀ اعتقادی مرجع امت اسلامی اند، به طوری که محدثین به صورت ویژه به ضبط روایات اعتقادی ایشان پرداخته‌اند. برای نمونه کتاب التوحید شیخ صدوق دربردارندۀ روایات اعتقادی در باب توحید است.

مرجعیت حقوقی (مرجعیت فقهی)

ائمه(ع) در حوزۀ فقهی مرجع امت اسلامی اند، به طوری که محدثین به صورت ویژه به ضبط روایات فقهی امامان معصوم پرداخته‌اند. برای نمونه کتاب‌هایی همچون فروع کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار همگی درباره روایات فقهی است. افزون بر آن، ائمۀ اطهار نیز گاه به نقش خود در این بُعد تأکید کرده‌اند. برای نمونه، در روایات متعددی از پاسخ‌گویی امام نسبت به حلال و حرام مردم سخن گفته شده است، چنانکه امام صادق(ع) فرمودند: «همیشه زمین به‌ گونه‌ای است که برای خداوند در آن حجتی است که حلال و حرام را به مردم می‌‌شناسانند و آنان را به سوی خدا دعوت می‌کنند».

سوم: مرجعیت سیاسی (مرجعیت حاکمیتی)

چهارم: مرجعیت قضایی

حق قانون گذاری از جمله اموری است که اولاً و بالذات به خداوند اختصاص دارد. در قرآن کریم، بارها از حکم کردن پیامبران سخن به میان آمده که مقصود از آن، همان داوری و قضاوت میان مردم است؛ ضمن آنکه همان حکم کردن نیز در آیاتی به ﴿بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ﴾ مقید است؛ چنان‌که خداوند متعال خطاب به رسول اکرم(ص) می‌فرماید: ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ﴾.

پنجم: مرجعیت نظارتی

ائمه(ع) همان‌گونه که دارای منصب مرجعیت هستند، در امر تبلیغ و تبیین و اثبات حقایق الهی، برای دفاع و جلوگیری از انحرافات دینی منصب مرجعیت نظارتی نیز دارند. امام وظیفه دارد بر دین مردم نظارت داشته باشد تا اگر بدعتی ایجاد شد بتواند دین را به حالت صحیح برگرداند. امام صادق(ع) فرمودند: «همانا زمین خالی نمی‌شود، مگر آنکه در آن امامی است تا هرگاه مؤمنان چیزی را به دین افزودند، آنرا برگرداند و اگر از آن چیزی را کم کردند، آنرا تمام کند». همچنین ایشان وظیفۀ رفع اختلاف‌های مردم در تفسیر دین و جلوگیری از جریان‌های انحرافی را هم عهده دار بودند.

خاتمیت و مرجعیت اهل بیت

مرجعیت علمی و دینی اهل بیت(ع) تعارضی با ختم نبوت ندارد و با رحلت پیامبر اکرم(ص) تنها "وحی تشریعی" پایان پذیرفت، ولی بقیه شئون پیامبر، پابرجاست و این مقام که همان مرجعیت علمی و دینی امامان معصوم است عبارت است از تعلیم و تبیین و تفسیر دین که به امامان معصوم(ع) تفویض شده است و نه تنها این با ختم نبوت در تعارض و ناسازگاری نیست، بلکه لازمۀ آن و ادامه‌ دهندۀ شریعت پیامبر اکرم(ص) است .

جستارهای وابسته

• مرجعیت دینی

منابع

1. قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت.
2. امینی، علی رضا؛ جوادی، محسن، معارف اسلامی ج۲.
3. فاریاب، محمد حسین، بررسی انطباق شئون امامت در کلام امامیه بر قرآن و سنت.
4. سعیدی مهر، محمد؛ دیوانی، امیر، معارف اسلامی ج۲.
5. رضوانی، علی اصغر، مرجعیت دینی اهل بیت و پاسخ به شبهات.
6. رفیعی، محسن و شریفی، معصومه، مبانی مرجعیت علمی اهل بیت رسول خدا از دیدگاه اهل سنت.
7. سبحانی، سیدمحمد جعفر، مرجعیت علمی امامان.

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: