امامت موروثی

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

امامت موروثی در قرآن | امامت موروثی در حدیث | امامت موروثی در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل امامت موروثی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

آیا امامت موروثی است؟

• یکی از شبهات مطرح و متوجه بر شیعه ادعای موروثی نمودن امر خلافت و امامت است چرا که یازده امام جملگی از نسل امام علی(ع) و ده امام بعدی از فرزندان امام حسین(ع) می‌‌باشند. در حالی که اهل سنت بر انتخاب خلیفه توسط بیعت و مردم معتقدند و این رویکرد امروزه از رویکرد شیعی عقلانی‌تر است.

تحلیل و بررسی

• چنان‌که اشاره شد اشکال فوق ساده است و به پاسخ مختصر نیز بسنده می‌‌کنیم. شیعه هیچ وقت مدعی نیست که چون حضرت علی(ع) داماد یا پسر عموی پیامبر(ص) و از همه به وی نزدیک‌تر است به همین علت باید امام و خلیفه آن حضرت باشد. بلکه علت واقعی نیل حضرت علی(ع) به مقام امامت، فضایل و صفات برتر آن حضرت مانند مقامات معنوی، تدبیر امور، شجاعت و از همه مهم‌تر تربیت و پرورش یافتن از کودکی در دامن پیامبر(ص) است که موجب شده ایمان حضرت به نقطه اوج برسد که در پرتو آن حضرت علی(ع) انسانی کامل و دارای صفت عصمت و علم الهی و جامع به شریعت گردد، به‌گونه‌ای که هنگام نزول جبرئیل بر پیامبر(ص) آن حضرت جبرئیل را رؤیت می‌‌کرد. پیامبر(ص) نیز به این نکته تصریح فرمودند: "من نور وحی و رسالت را می‌دم و بوی نبود و پیغمبری را می‌‌بوییدم، و هنگامی‌ که وحی بر آن حضرت نازل شد، صدای شیطان را شنیدم، گفتم: ای رسول خدا، این چه صدایی است؟ فرمود: این شیطان است که او را از پرستش نمودن نویدی روی داده، تو می‌‌شنوی آنچه من می‌‌شنوم و می‌‌بینی آنچه من می‌‌بینم مگر اینکه پیغمبر نیستی، ولکن وزیری و تو بر خیر و نیکویی هستی".

نکته دیگر اینکه مطابق نصوص قرآنی و روایی منقول در منابع فریقین حضرت علی(ع) و سایر اهل‌بیت النبوة افضل و برترین انسان‌ها از زمان خلقت تا قیامت هستند و این افضیلت شامل پیامبران جز پیامبر اسلام(ص) نیز می‌‌گردد. دلیل قرآنی و روایی این دیدگاه شیعه در تحلیل شبهه ادعای برتری و افضلیت امامان شیعه بر پیامبران در صفحات آینده خواهد آمد، و قسمتی نیز در فصل کلیات ذیل فلسفه ششم امامت "امامان واسطه فیض الهی" گذشت. پس در تعیین امام علی(ع) به امامت مسئله ارث و نسب هیچ دخالتی نداشته و معیار تنها صفات کمالی حضرت بوده است، به سخن دقیق‌تر، آیات و روایات دال بر نصب حضرت به مقام امامت در واقع نه نصب بلکه کاشف از واقع هستند و به نوعی جنبه تعلیم و اعلام به مردم دارد که امام و خلیفه واقعی پیامبر(ص) آن حضرت می‌‌باشد عین این نکته که در تعیین امامان دیگر از امام حسن و حسین(ع) گرفته تا امام دوازدهم جاری و ساری است، آن امامان هر کدام در عصر خود برترین و کامل‌ترین انسان‌ها بودند. این نکته مورد اعتراف خلفای وقت امامان و عالمان اهل سنت قرار گرفته که اینک به برخی اشاره می‌‌شود.

عالمان اهل سنت و اعتراف به فضایل امامان: اینکه شیعی از امام خود تعریف و تمجید می‌‌کند شاید مورد پذیرش سنی نباشد ولی از باب اینکه عطر آن است که خود ببوید نه آنکه عطار گوید، ما در اینجا به اعتراف مخالفان امامان در امر امامت در باب فضایل آنان اشاراتی می‌‌کنیم:

اعترافات سه خلیفه اول : با وجود آنکه سه خلیفه اول با توجیهات مختلف - که در فصل توجیهات ذکر خواهد شد - به کنار گذاشتن حضرت علی(ع) از مسند امامت و خلافت روی آوردند؛ لکن بارها به فضایل علمی‌، دینی و حتّی به اصل نصب آن حضرت توسط پیامبر(ص) به منصب خلافت اعتراف کردند. اعتراف به اصل نصب خود ملازم اعتراف به صفات و کمالات حضرت علی(ع) می‌‌باشد. وگرنه باید بپذیرند که پیامبر(ص) - العیاذ بالله - بدون لحاظ فضایل به نصب آن حضرت پرداخته است.

ابوحنیفه: وی دو سال از محضر امام صادق(ع) ‌خوشه‌چینی نمود، این دو سال پایه علمی‌ او را تشکیل داد، چنان‌که در وصف آن دو سال گفت:" لولا السنتان لهلک النعمان‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏". وی به دستور منصور دوانیقی خلیفه وقت برای تضعیف موقعیت امام صادق(ع) چهل مسئله را از حضرت سؤال نمود، بعد از شنیدن جواب دقیق سؤالاتش گفت:"ما رأیت افقه من جعفر محمد" .

مالک بن انس: در وصف امام صادق(ع) می‌‌گوید:" ما رأت عین ولا سمعت اذن و لا خطر علی قلب بشر افضل من جعفر بن محمد علما و عبادة و ورعا‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"

اعترافات معتزله: اکثر معتزله افضیلت حضرت علی(ع) را بر همه صحابه از جمله سه خلیفه اول قبول دارند، چنان‌که ابو جعفر اسکافی برای اثبات این ادعا کتابی به نام المعیار و الموازنة به رشته تحریر درآورد.

سخن شارح معروف نهج‌البلاغه، ابن ابی الحدید در مقدمه شرحش شنیدنی است:" الحمد الله الذی قدّم المفضول علی الفاضل"

جاحظ: وی در وصف امام صادق(ع) می‌‌گوید:" جعفر بن محمد الذی ملا الدنیا علمه و فقه" به دلیل ترس از اطناب ما به همین مختصر بسنده می‌‌کنیم و یادآور می‌‌شویم خود عالمان اهل سنت در آثار حدیثی و رجالی خودشان به تبیین فضایل ائمه مبادرت نمودند و برخی نیز به تدوین کتاب مستقل پرداختند به نظر می‌‌رسد این مقدار کفایت می‌‌کند که نصب دوازده امام شیعه به مقام امامت نه از باب ارث و فرزندی بلکه به دلیل فضایل و صلاحیت ذاتی‌شان بوده است. نکته آخری که تذکر آن مفید است اینکه اگر با ادله نقلی و عقلی ثابت شود که خداوند یا رسولش امامان و رهبران دینی و سیاسی جامعه را تعیین نصب کرده‌اند بر هر مسلمانی واجب است که از آن اطاعت کند. این وجوب اطاعت هم برای اهل سنت لازم است از باب اینکه هر چه خداوند انجام دهد، همه حسن و عدل است هم برای امامیه که اوامر الهی را کاشف از حسن و مصلحت متعلق آن می‌‌دانند. "ادله نصوص امامت در فصل بعدی خواهد آمد".

این شبهه که امامت امامان دوازده‌گانه موروثی می‌‌شود، شبه در مقابل نص و تردید در اوامر الهی است که برای مسلمانی شایسته نیست. افزودن بر اینکه به تفصیل گفته شد رسیدن امامان به منصب امامت نه صرف ارث و میراث بلکه از باب صلاحیت و فضیلت ذاتی آنان نشأت گرفته است.

پرسش‌های وابسته

• آیا امامت موروثی است؟ (پرسش)

جستارهای وابسته

منابع

• قدردان قراملکی، محمد حسن، امامت

پانویس