توکل

متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.

مدخل‌های وابسته به این بحث:

توکل در قرآن | توکل در حدیث | توکل در نهج البلاغه | توکل در کلام اسلامی | توکل در اخلاق اسلامی| توکل در سیره پیامبر خاتم | توکل در معارف دعا و زیارات | توکل در معارف و سیره سجادی | توکل در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل توکل (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

توکّل، یکی از صفات ارزشمند اهل ایمان است. توکل به معنای تکیه و اعتماد بر خدا داشتن و نتایج کار را به او سپردن. کسی که در حدّ توان، از فکر و قدرت خود برای رسیدن به هدف، بهره می‌گیرد و بقیه کار را به خدا می‌سپارد اهل توکل است، مثل رزمنده‌ای که به جنگ می‌پردازد، یا کاسبی که دنبال تجارت می‌رود، یا کارگری که در حدّ توان کار می‌کند، امّا تکیه اصلی‌اش بر خود یا دیگران نیست، بلکه بر خداست. خداوند، اهل توکّل را دوست می‌دارد و در قرآن هم فرموده که مؤمنان تنها بر خدا توکّل کنند﴿وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ﴾. توکّل، روح را قوی و اراده را مستحکم می‌سازد و ریشه اصلی آن در دل است و در عمل آشکار می‌شود.

توکل در لغت

• توکل، مصدری برگرفته از واژه عربی "وکل" به معنای سپردن امر خود به غیر است. تو کل، در لغت و اصطلاح، اظهار عجز، اعتماد به غیر و سپردن (نیابت دادن - نائب قراردادن) امر خویش (خود) به فردی مطمئن به علت کفایت او یا ناتوانی شخص از قیام به امر خود است. پس، اگر فرد به خدا اعتماد کند و او را وکیل خود قرار دهد، خدا برایش کافی است ﴿فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ و اگر به غیر خدا توکل کند و به دنیا بپیوندد، خداوند، او را به غیر خود واگذار می‌کند.

مقدمه

• توکل در لغت به‌معنای اظهار ناتوانی در کار و اعتماد کردن به دیگری است. در اصطلاح دینی و عرفانی وقتی آن دیگری "خداوند" باشد، انسان به خداوند توکل کرده است. در این حالت تنها اطمینان آدمی به خداست و امیدی به دیگران در دل راه نمی‌دهد. توکل هنگامی است که کسی به دیگری اعتماد کند و کار خود را به او واگذارد، بنابراین، توکّل هنگامی است که کسی به دیگری اعتماد کند و کار خود را به او واگذارد، بنابراین، توکّل عبارت است از این که فقط بر وکیل خود اعتماد قلبی داشته باشد. متوکل کسی است که اطمینان دارد خداوند رزق و امور او را کفالت و وی را کفایت می‌کند. امام علی (ع) از نشانه‌های اصلی توکل را اعتقاد به رزاقیّت خداوند برمی‌شمرد. در فرازی دیگر نیز، توکل را حواله کردن امور به‌سوی خداوند برمی‌شمرد.
• در اصطلاح دینی، تحقّق یافتن توکّل این‌گونه است که فرد، توکّل را در نفس خود کشف کند و ایمان داشته باشد که تمام اسباب و مسبّبات به خداوند متعال مربوط است و خدا برای کفایت بندگان، علم و قدرت کامل دارد و نیز با توجّه کامل نسبت به بندگان از آنان می‌گذرد و می‌بخشد، چون در آن سوی قدرت و دانش و عنایت او بخشش و عنایتی نیست و در این صورت، انسان هرگز به غیر خدا، حتّی به خود و نیروهایش، اتکا ندارد. در نتیجه انسان خود را به‌طور کامل تسلیم خداوند می‌کند و از توکل بر غیر خدا بیزاری می‌جوید. اگر آدمی در نفس خویش این حالت را نیافت، حاکی از آن است که در ایمان به قدرت و بخشش خدا تردید و ضعف دارد، یا نیروی واهمه بر عقل او پیروز شده است. تفاوت درجه و میزان توکّل بر خدا، در اشخاص بستگی به ضعف و شدّت و کم و زیادی همین بینش‌ها و باورها دارد. نزد امام علی (ع) توکّل بر خدا، یعنی اظهار عجز خود و اعتماد به او که کارگزاری والا و بلندمرتبه است، برای کسی که به او اعتماد کند، زیرا کسی که توکّل کند از روی اعتماد، حق تعالی کارگزاری همه کارها ضروری او را برعهده می‌گیرد، چنان‌که فرمود: هرکه توکّل کند بر خدا پس او بسنده و کافی است از برای او.
• قرآن کریم میان مفهوم توکل و ایمان نسبتی محکم برقرار ساخته است. بنا بر آیات قرآن کریم، توکل ثمره ایمان است و خداوند سبحان بنده متوکل را در کنار مفهوم ایمان در نظر می‌گیرد، به‌گونه‌ای که معیار استواری ایمان را میزان توکل او برمی‌شمرد و نیکویی توکل را از راستی یقین می‌داند. افزون بر ایمان، در جایگاهی، مفهوم توکل در کنار مفهوم صبر نیز به‌کار رفته است. امام (ع) نیز در مواردی میان صبر و توکل نسبتی را برقرار می‌کند، چنان‌که می‌فرماید: (صبر) اعتمادی از برای کسی است که توکل کند هم‌چنین توکل با واژه تقوا نیز همراه است. در کنار دایره معنایی توکل که در قرآن به‌کار رفته و مفسران به آن پرداخته‌اند، پیامبران الهی نیز به‌عنوان افرادی متوکل و در سطح بالایی از حضور توکل در امور خویش معرفی شده‌اند.
• امام علی (ع) برحسب تربیت قرآنی خود بر موضوع توکل به‌خدا تأکید و تکیه کرده است. مرجع توکل امام بر خدا نشئت گرفته از شناخت و ایمان او به خداوند است. قادریّت مطلق خداوند نزد امام، امری ملموس است، چنان‌که می‌فرماید: از او یاری می‌خواهم، که هم قاهر است و هم قادر و بر او توکل می‌کنم، که هم کفایت‌کننده است و هم یاری‌دهنده.ایمان به دین مبین اسلام نیز در گرو توکل بر خداست. اسلام مایه وثوق و اعتماد کسانی است که بر خداوند توکّل کنند، زیرا مشتمل بر وعده‌های گران‌قدر اوست و به سبب اطمینان به آن است که توان توکّل بر خدا را می‌یابند. امام (ع) از توکل با عنوان‌هایی چون بهترین کارگزار، بزرگ‌ترین سرمایه تجارت با سود فراوان، ستونی استوار، حصار حکمت، عمل افضل، قوت یقین، قوت و نیروی دل، صلاح عبادت، رهایی از رنج و اندوه و... نیز یاد کرده است».

معنای توکل در بیان نبوی(ص)

• در برخی منابع نقل شده است که رسول خدا(ص) از جبرئیل(ع) پرسید: "معنی توکل بر خدا چیست؟" گفت: "دانستن آنکه مخلوق بدون خواست خدا نمی‌تواند زیان و سودی به کسی برساند، نمی‌تواند عطا یا منع کند و نیز نومید بودن از مخلوق است. هرگاه بنده چنین باشد، دیگر برای هیچ کس جز خدا عملی انجام نمی‌دهد و جز خدا به کسی امید نمی‌بندد و از کسی جز خدا نمی‌ترسد و به هیچ کس جز خدا چشم طمع نمی‌دوزد".

ارزش توکل در گفتار رسول خدا(ص) ‌

• توکل در کلام نبی اکرم(ص) به نیکی، ستوده و از بهترین اعمال نزد خداوند برشمرده شده است. روایت کرده‌اند که رسول خاتم(ص) در شب معراج، از خداوند متعال پرسید: "بهترین اعمال چیست؟" خداوند جل جلاله فرمود: « لَيْسَ‌ شَيْ‌ءٌ عِنْدِي‌ أَفْضَلَ‌ مِنَ‌ التَّوَكُّلِ‌ عَلَيَّ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْتُ‌»؛ هیچ چیز نزد من از توکل بر من و خشنودی به آن‌چه قسمت کرده‌ام، بهتر نیست.‌ پیامبر گرامی اسلام(ص) در سخنان خود بر اصل توکل تأکید داشته، می‌فرمود: "هرکه دوست دارد نیرومندترین مردم باشد، بر خدا توکل کند"؛ و "هرکه دوست دارد که با تقواترین مردم باشد، بر خدا توکل کند!".
• همچنین آن حضرت می‌فرمود: "هر که به خداوند توکل کند، خداوند تمامی هزینه‌ها و مخارج زندگی او را تأمین می‌کند و از جایی که گمان نمی‌برد به او روزی می‌رساند". و "کسانی را که بر دیگران فرمان می‌رانند، محتاج او خواهد ساخت. چنین کسی چگونه [به دیگران] احتیاج پیدا کند؛ در حالی که مولایش بی‌نیاز و ستوده است؟" پیامبر خدا(ص) در حدیثی دیگر فرمود: "اگر به شایستگی بر خدای تعالی توکل کنید، خداوند روزی شما را می‌رساند. چنانکه به مرغان روزی می‌دهد که صبح، گرسنه و شب، سیر هستند".

آداب توکل

• طبق احادیث و روایات معصومین(ع) و سخنان رسول خدا(ص) توکل به خدا زمانی معنا خواهد داشت که با تلاش، همراه باشد و در غیر این صورت، توکل، معنایی نخواهد داشت. نبی خدا(ص) تأکید داشت که پیروانش پس از آماده‌سازی مقدمات امور، به خدا توکل کنند؛ به همین دلیل، وقتی مردی اعرابی به حضورشان رسید و گفت: "ای رسول خدا! شترم را رها کنم و به خدا توکل کنم یا آنکه پایش را ببندم و توکل کنم؟" آن حضرت به او فرمود: "زانویش را ببند و بعد تو کل کن!" و نیز در روایتی دیگر آمده است که رسول خدا(ص) گروهی از کشاورزان را دید که زراعت نمی‌کردند؛ پس فرمود: "شما کیستید؟" گفتند: "ما توکل کنندگانیم"، فرمود: "نه شما از توکل کنندگان نیستید؛ بلکه شما سرباران جامعه‌اید".
• همچنین در حدیثی دیگر از آن حضرت نقل شده است که پس از نزول آیات دوم و سوم سوره طلاق - که خداوند در آن رزق و روزی بندگان باتقوا و متوکلش را ضمانت کرده است – عده‌ای از اصحاب رسول خدا(ص) درهای خانه‌های خود را بسته، برای عبادت به سوی مسجد روانه شدند. وقتی این مسئله را به رسول خدا(ص) خبر دادند، آنان را احضار کرده، علت را از آنان پرسید؛ گفتند: "خداوند، خود روزی ما را بر عهده گرفته است و ما نیز به همین دلیل به او توکل و کسب و کار را رها کرده، به عبادت رو آوردیم". حضرت مسئله را برای آنان شرح داد و فرمود: "بدانید که اگر چنین کنید، هرگز دعایتان مستجاب نخواهد شد و روزی به شما نخواهد رسید؛ مگر آنکه خودتان در طلب برآیید و بکوشید".

توکل در سیره پیامبر اکرم(ص)

• سرتاسر زندگانی رسول خدا(ص) سرشار از توجه و توکل و اعتماد به خداوند متعال است؛ به گونه‌ای که قلب ایشان در بحرانی‌ترین شرایط و وخیم‌ترین اوضاع، هیچ گاه از اتکال به خدای بی‌همتا فارغ نشد؛ حتی زمانی که دشمنان دین خدا با خشونت تمام به سوی رسول خدا(ص) حمله ور شدند و در این راه از هیچ جنایتی فروگذار نکردند و حتی بعضی از یاران پیامبر خدا(ص) را به جرم مسلمانی زیر شکنجه به شهادت رساندند و کار را به جایی رساندند که نقشه کشتن فرستاده خدا(ص) را کشیدند، باز هم پیامبر به خدا تو کل داشت و در چنین شرایط حساسی که ایشان با تعداد کم یاران و تعداد انبوه دشمنان روبرو بود، به جای صلح و کوتاه آمدن، باز هم راه مبارزه را در پیش گرفت. آن حضرت در ادامه مبارزات مقدسش و در راه هجرت به مدینه، زمانی که همراه ابوبکر به غار ثور پناه برده بود و دشمنان در پی حضرت تا در غار نیز آمده بود، با کمال آرامش به ابوبکر که سراسر وجودش حزن و اندوه بود، می‌گوید: « لا تَحْزَنْ‌ إِنَ‌ اللَّهَ‌ مَعَنا»؛ که این حالت، اوج توکل و اعتماد ایشان به خدا و مصداق بارز آیه ﴿وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ﴾ است.
• جنگ ذات الرقاع نیز عرصه دیگری از بروز و ظهور کامل توکل رسول خدا(ص) به خداوند قادر است. نقل شده است که در جنگ ذات الرقّاع، رسول خدا(ص) در کنار درّه‌ای زیر درختی توقف کرده بود. در این هنگام، سیلی آمد و میان ایشان و یارانش فاصله انداخت و مردی از مشرکان که جدایی پیامبر خدا(ص) از یارانش را دریافت، به هم‌رزمان خود گفت: "من محمد(ص) را خواهم کشت". پس، آهسته به رسول خدا(ص) نزدیک شد و بر حضرت شمشیر کشید و گفت: "ای محمّد(ص)! کیست که تو را از دست من نجات دهد؟" پیامبر(ص) فرمود: "همان کسی که پروردگار من و توست." در این هنگام، جبرئیل(ع) نازل شد و بر آن مرد ضربه‌ای زد و او را نقش بر زمین کرد. سپس، پیامبر(ص) برخاست و شمشیر آن مرد را برداشت و روی سینه او نشست و فرمود: "ای غورث! کیست که تو را از دست من نجات دهد؟" گفت: بخشندگی و آقاییِ تو ای محمد(ص)!" پس، پیامبر(ص) او را رها کرد و آن مرد از جا برخاست، در حالی که می‌گفت: "به خدا قسم که تو از من بهتر و بزرگوارتری".
• از دیگر مصادیق توکل در سیره رسول خدا(ص) آن بود که ایشان روزی دهنده واقعی و حقیقی را خدایی می‌دانست که بی‌منت، روزی هر روز انسان‌ها را می‌رساند؛ از این رو، خود، غذایی را برای فردایش ذخیره نمی‌کرد و به همسران و خادمان خود نیز اجازه نمی‌داد که برای آینده غذا ذخیره کنند.
• در برخی منابع ، از سفینه، خادم پیامبر اکرم(ص) - چنین نقل شده است: روزی پرندگان پخته‌ای را برای رسول خدا(ص) هدیه آوردند. ام ایمن،‌ خادم آن حضرت(ص)، مقداری از آن غذا را کنار گذاشت و بقیه را نزد پیامبر خدا(ص) برد تا بخورد؛ چون صبح شد، او بقیه غذا را نزد رسول خدا(ص) برد تا بخورد؛ پس آن حضرت فرمود: "این چیست؟"‌ ام ایمن گفت: "اینها مقداری از آن پرندگانی است که دیروز به شما هدیه شده بود"؛ رسول خدا(ص) فرمود: "آیا تو را نهی نکردم که چیزی را برای کسی و یا برای فردا ذخیره نکنی؟ همانا خداوند، روزی هر فردایی را می‌رساند"..
• همچنین نقل شده است که ذکر قنوت وتر ایشان، کمک خواستن از خدا برای توکل و توصیه به توکل، از مطالب مهم سخنان ایشان بود.

توکل در فرهنگ مطهر

یعنی انسان وظیفه خودش را با اعتماد به خدا انجام بدهد. به عبارت دیگر توکّل یعنی انسان همیشه به آنچه مقتضای حق است عمل کند و در این راه به خدا اعتماد کند، که خداوند حامی و پشتیبان کسانی است که حامی و پشتیبان حقّ می‌باشند. توکّل تضمین الهی است برای کسی که همیشه حامی و پشتیبان حقّ است. پس توکّل یعنی انسان در پیمودن راه حقّ چه از جنبه مثبت و چه از جنبه منفی به خود تزلزل راه ندهد و مطمئن باشد که اگر در جریان زندگی هدف صحیح و خداپسندانه خود را در نظر بگیرد نه منافع شخصی را، اگر فعالیّت خود را متوجّه انجام وظیفه کند نه متوجّه خود کار خود را به خدا بازگذارد، خداوند او را تحت حمایت خود قرار می‌دهد

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• عدالت
• آیات توکل
• آثار توکل
• آداب متوکل
• ارکان توکل
• اسباب توکل
• اعتماد به نفس
• بی اعتمادی به خدا
• توحید افعالی
• توسل به اسباب
• حد توکل
• حرص
• ستایش توکل
• علایم توکل
• مراتب توکل
• وثوق

منابع

1. دانشنامه نهج البلاغه ج۱
2. ، حسینی ایمنی، سید علی اکبر، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
3. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
4. زکریایی، محمد علی، فرهنگ مطهر

پانویس