ایمان: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
بدون خلاصۀ ویرایش
جزبدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
<onlyinclude>{{درجه‌بندی
<onlyinclude>{{درجه‌بندی
  | نویسنده اصلی=<!--جوکار،پورانزاب،واثق،امینی،بهمنی-->جوکار
  | نویسنده اصلی=<!--جوکار،پورانزاب،واثق،امینی،بهمنی-->جوکار
  | ارزیابی=<!--آماده،نشده، تمام-->
  | ارزیابی=<!--آماده،نشده، تمام-->آماده
  | ارزیابی نهایی =<!--نشده،-،خیرآبادی،فرقانی،تمام توسط [[کاربر:خیرآبادی|خیرآبادی]]،تمام توسط [[کاربر:فرقانی|فرقانی]]-->
  | ارزیابی نهایی =<!--نشده،-،خیرآبادی،فرقانی،تمام توسط [[کاربر:خیرآبادی|خیرآبادی]]،تمام توسط [[کاربر:فرقانی|فرقانی]]-->
  | شناسه = <!--ندارد، ناقص، کامل-->
  | شناسه = <!--ندارد، ناقص، کامل-->

نسخهٔ ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۱۵


اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ایمان (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

چیستی ایمان

  1. در اصطلاح عام به معنای آن است که اعتقاد آدمی در دل او جای گیرد و در آن شک و تردید وجود نداشته باشد و از گذر آن به نوعی امنیت و آرامش درونی برسد[۳]. به عبارت دیگر ایمان به معنای ایجاد اطمینان و آرامش در قلب خویش یا دیگری است[۴].
  2. ایمان در اصطلاح دینی عبارت است از گرایش‌های درونی انسان که معنوی و فوق حیوانی بوده و بر پایۀ اعتقاد و اندیشه استوار است[۵].
  3. در اصطلاحی رایج در روایات شیعی، ایمان به معنای عقیده به امامت و ولایت امیرالمؤمنین(ع) و ائمه(ع) است و مؤمن به معنای شیعه به کار می‌رود. با این تحلیل، همۀ آنان که مؤمنند مسلمانند، امّا هرکس مسلمان باشد، لزوما مؤمن نیست. امام باقر(ع) می‌فرماید: «حُبُّنَا إِیمَانٌ وَ بُغْضُنَا کُفْرٌ»[۶].[۷]
  • البته معانی دیگری نیز برای ایمان وجود دارد مانند: باور و عقیده و به تعبیر حضرت علی(ع):«الْإِيمَانُ مَعْرِفَةٌ بِالْقَلْبِ وَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَان‏»[۸] و یا اینکه گاهی ایمان در مقابل اسلام به کار رفته است و اسلام را مرحلۀ اقرار به معتقدات و ایمان را مرحلۀ عمل همراه با عقیده می‌‌دانند: «الْإِيمَانُ إِقْرَارٌ وَ عَمَلٌ، وَ الْإِسْلَامُ إِقْرَارٌ بِلَا عَمَل‏»[۹].[۱۰]

ماهیت و ارکان ایمان

  • اینکه حقیقت ایمان چیست و چه ارکانی دارد، دیدگاه‌هایی را میان دانشمندان پدید آورده است، برخی قائلند ایمان، عمل قلبی است و اقرار زبانی ضرورتی ندارد و البته عمل نیز از لوازم آن است؛ عدۀ دیگر می‌‌گویند: ایمان، اقرار زبانی است بدون اینکه تصدیق قلبی و یا سایر اعمال را انجام دهد؛ گروهی نیز قائلند: ایمان، معرفت و شناخت است و یا گفته شده ایمان، تصدیق قلبی، اقرار زبانی و عمل به طاعات است و...[۱۱].

چیستی مؤمن

نشانه‌های ایمان

  • آموزه‌های نهج البلاغه، نشانه‌های مؤمن را در چهار مرحله می‌داند:
  1. ظاهر عمومی و چهره: شادمانی مؤمن در رخسار اوست و اندوه وی در دلش[۱۳].
  2. قلب: ایمان هیچ بنده‌ای راستین نبُوَد مگر آنکه اطمینانش به آنچه نزد خداست بیش از آن باشد که نزد (خود) اوست[۱۴]، به بیان دیگر اعتماد او به قدرت الهی همواره بیش از داشته‌های خود باشد.
  3. عقل: شرط ایمان و نشانه بارز مؤمن، عقلانیت اوست.
  4. عمل(شامل گفتار و کردار): زبان او ورای قلبش باشد و سخن او از روی تدبیر[۱۵] و ایمان و عملش از هم جدا نشوند[۱۶][۱۷]

ایمان در قرآن

  • مشتقات "امن" نزدیک به ۹۰۰ بار در قرآن به کار رفته است. آیاتی را که به موضوع ایمان پرداخته است، می‌توان در چند گروه دسته‌بندی کرد:
  1. برخی از آنها ضرورت ایمان و نقش آن را در حیات دنیوی و اخروی یادآوری می‌‌کند: فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدُهُمْ مِنْ فَضْلِهِ[۱۸]؛
  2. دسته‌ای دیگر ویژگی‌های مؤمنان را بازگو کرده است: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ...[۱۹]؛
  3. برخی دیگر به پیامدهای بی‌ایمانی پرداخته است: وَأَمَّا الَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَلِقَاءِ الْآخِرَةِ فَأُولَئِكَ فِي الْعَذَابِ مُحْضَرُونَ[۲۰].
  4. در گروهی از آیات نیز می‌توان مقوّمات ایمان: وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا[۲۱]؛
  • متعلقات ایمان: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي أَنْزَلَ مِنْ قَبْلُ[۲۲]؛
  • آثار ایمان: فَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ[۲۳]
  • و موانع ایمان: خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ[۲۴] را بازیافت[۲۵].

روابط معنایی ایمان

  • پیوندهای نسبتاً تنگاتنگی بین مفهوم ایمان و پاره‌ای مفاهیم بنیادی دیگر در قرآن، موجب شده فهم معنای آن بدون بررسی این روابط امکان‌پذیر نباشد. برخی از این موارد عبارت‌اند از:
  1. ایمان و شناخت: از نظر اسلام، علم روشنایی می‌بخشد و توانایی می‌آفریند و ایمان، عشق می‌آورد و امید می‌دهد. علم ابزار می‌سازد و ایمان، مقصد می‌آفریند، لذا میان علم و ایمان، تضادی نیست، بلکه مکمل و همراه و یار یکدیگرند. ایمان در پرتو علم از خرافه و خیال پردازی در امان می‌ماند؛ علم نیز بدون ایمان ابزار هوی و هوس و بزهکاری و تبه‌کاری می‌‌شود، لذا علم و ایمان در آیین اسلام جدایی‌ناپذیرند[۲۶].
  2. ایمان و یقین: یقین نوعی تصدیق و اعتقاد جزمی است که احتمال کذب در آن نمی‌رود. با استناد به آیاتی که میان اهل ایمان و ### 313### تمایز نهاده است، می‌توان به دوگانگی ایمان و یقین نیز حکم کرد: إِنَّ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِلْمُؤْمِنِينَ وَفِي خَلْقِكُمْ وَمَا يَبُثُّ مِنْ دَابَّةٍ آيَاتٌ لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ[۲۷] مؤمنان در این آیه کسانی هستند که با استفاده از آیات و نشانه‌های آفاقی، خدا و پیامبرش را تصدیق می‌کنند؛ ولی اهل یقین با تدبر و تفکر در آفرینش خودشان و دیگر جانداران روی زمین به یقین می‌رسند. بنابراین یقین را می‌توان برتر از ایمان شمرد[۲۸].
  3. ایمان و عمل: در بسیاری از آیات قرآن، هرگاه سخن از ایمان به میان آمده اشاره‌ای هم به همراهی آن با عمل صالح شده است: وَبَشِّرِ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ أَنَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ[۲۹]؛ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فَيُوَفِّيهِمْ أُجُورَهُمْ[۳۰]، با توجه به عطف عمل صالح بر ایمان و لزوم تغایر معطوف با معطوف علیه، به نظر می‌رسد ایمان غیر از عمل و نشانه صدق و حقانیت ایمان است[۳۱].
  4. ایمان و شرک: گرچه ایمان با شرک سازگاری ندارد؛ اما در برخی از آیات نشانه‌هایی از جمع میان ایمان و نوعی شرک یافت می‌شود: وَمَا يُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُونَ[۳۲]. از این شرک به "شرک خفیّ" تعبیر می‌شود، بنابراین برخی از مراتب ایمان به گونه‌ای آمیخته با نوعی از شرک خفی است[۳۳].
  5. ایمان و اختیار: تصویر قرآن از ایمان به گونه‌ای است که آن را با خواست و ارادۀ انسان پیوند می‌دهد. اختیار یکی از ملاک‌های ارزش گذاری ایمان دانسته شده و ایمان از روی اکراه یا اجبار بی‌ارزش تلقی شده است: وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا أَفَأَنْتَ تُكْرِهُ النَّاسَ حَتَّى يَكُونُوا مُؤْمِنِينَ[۳۴] و اکراه در دین را نفی کرده است: لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ[۳۵].
  6. ایمان و اسلام: اسلام در قرآن به معانی گوناگونی به کار رفته است؛ گاه به معنای شریعت حضرت محمد(ص): إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ[۳۶]؛ گاه به معنای تسلیم شدن در برابر دستورات الهی است که در این صورت از مراتب ایمان است: وَقَالَ مُوسَى يَا قَوْمِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ فَعَلَيْهِ تَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُسْلِمِينَ[۳۷]؛ گاه ایمان مرتبه‌ای بالاتر از اسلام به شمار رفته: قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ[۳۸] و گاهی اسلام به مثابه درجه‌ای برتر از ایمان به کار رفته است: «وَقَالَ مُوسَی یَا قَوْمِ إِن کُنتُمْ آمَنتُم بِاللَّهِ فَعَلَیْهِ تَوَکَّلُواْ إِن کُنتُم مُّسْلِمِینَ»[۳۹]، در مواردی نیز نوعی ترادف میان دو مفهوم ایمان و اسلام برقرار است: إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ[۴۰].[۴۱]

رابطه اسلام و ایمان

  • ایمان و اسلام به لحاظ مفهوم و معنای لغوی با هم تغایر دارند، زیرا ایمان در لغت به معنای تصدیق است و اسلام به معنای انقیاد و خشوع، امّا در معنای اصطلاحیِ این دو اختلاف وجود دارد، برخی از نظریات عبارت است از:
  1. برخی قائلند اسلام و ایمان یکی است، ادله ای که در این زمینه اقامه شده عبارت است از:
    1. اسلام و ایمان هر دو در شرع اسلام، اسم برای کسانی قرار داده شده‌اند که شایسته مدح‌اند و تفاوت بین آن دو لفظی است. این دلیل درست نیست، زیرا صرف برای مدح بودن دو واژه دلیل بر تساوی آنها نیست، بلکه سبب مدح، امور متعددی می‌تواند باشد[۴۲].
    2. بر اساس آیۀ فَأَخْرَجْنَا مَنْ كَانَ فِيهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا وَجَدْنَا فِيهَا غَيْرَ بَيْتٍ مِنَ الْمُسْلِمِينَ[۴۳] اگر ایمان و اسلام به یک معنا نبودند، استثناء یکی از آنها از دیگری صحیح نبود. در این مورد نیز باید گفت: آیه و استدلال مرتبط با آن تساوی کلی ایمان و اسلام را ثابت نمی‌کند بلکه حداکثر اجتماع اسلام و ایمان در برخی موارد اثبات می‌‌شود[۴۴].
  2. عدۀ دیگری قائلند اسلام و ایمان با هم تغایر دارند: اسلام اعم از ایمان است و هر مؤمنی مسلمان است ولی هر مسلمانی مؤمن نیست. ادلۀ این گروه نیز عبارت است از:
    1. لفظ ایمان از تصدیق آنچه خداوند از طریق پیامبرانش خبر داده است، خبر می‌دهد و اسلام از تسلیم و انقیاد، متعلق تصدیق با اخبار سازگاری دارد و تسلیم با امر و نهی.
    2. آیۀ قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا[۴۵] دال بر تغایر است.
    3. آیاتی که یکی از آنها را بر دیگری عطف کرده است: إِنَّ الْمُسْلِمِينَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَالْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ وَالْقَانِتِينَ وَالْقَانِتَاتِ وَالصَّادِقِينَ وَالصَّادِقَاتِ وَالصَّابِرِينَ وَالصَّابِرَاتِ وَالْخَاشِعِينَ وَالْخَاشِعَاتِ وَالْمُتَصَدِّقِينَ وَالْمُتَصَدِّقَاتِ وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ وَالْحَافِظِينَ فُرُوجَهُمْ وَالْحَافِظَاتِ وَالذَّاكِرِينَ اللَّهَ كَثِيرًا وَالذَّاكِرَاتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا[۴۶].
    4. روایات: امام صادق(ع) می‌فرماید: «الْإِيمَانَ يُشَارِكُ الْإِسْلَامَ وَ الْإِسْلَامَ لَا يُشَارِكُ الْإِيمَانَ »[۴۷].
  3. گروهی هم می‌‌گویند: ایمان و اسلام واقعی یکی است امّا اسلام ظاهری با ایمان متفاوت و اعم از آن است، امّا در حقیقت و واقع اسلام و ایمان یکی است. به دلیل آیه: إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ[۴۸].[۴۹]
  4. برخی هم برای اسلام و ایمان مراتبی قائل شده اند:
    1. نخستین مرتبۀ اسلام، پذیرش ظاهر اوامر و نواهی الهی با ذکر شهادتین است و به دنبال آن اوّلین مرتبه ایمان قرار می‌گیرد که اعتقاد قلبی اجمالی به شهادتین و عمل به بیشتر احکام اسلام است.
    2. مرتبه دوم اسلام پس از مرتبه اوّل ایمان قرار دارد که تسلیم و انقیاد قلبی در برابر بیشتر اعتقادات به صورت تفصیلی است. مرتبه دوم ایمان پس از این مرتبه اسلام است و آن اعتقاد تفصیلی به تمام حقایق دینی است.
    3. پس از مرتبه دوم ایمان، مرتبه سوم اسلام است که سایر قوای حیوانی تسلیم می‌شود و انسان به جایگاهی می‌رسد که چنان خدا را عبادت می‌کند، گویا او را می‌بیند. به دنبال این مرتبۀ اسلام، مرتب، سوم ایمان قرار دارد، چنانکه خداوند می‌فرماید: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ[۵۰].
    4. بعد از مرتبۀ سوم ایمان، مرتب، چهارم اسلام قرار دارد که عنایت و موهبت الهی این حقیقت را به او نشان می‌دهد که مالکیت فقط برای مال خداست و بعد از آن مرتبه چهارم ایمان قرار دارد که تعمیم حالت مزبور در تمام احوال و افعال بنده مؤمن است: أَلَا إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ[۵۱][۵۲].

اقسام و مراتب ایمان

  • ایمان از جهات گوناگون دارای اقسامی است:
  1. از حیث دوام و بقا ایمان به ثابت و عاریتی تقسیم می‌‌شود: نوعی از ایمان، مستقرّ است که در عمق دل‌ها ثابت و برقرار است و نوع دیگر ایمانی است که به صورت عاریه بوده و تا زمانی معیّن میان دل‌ها و سینه‌ها در نوسان است[۵۳].
  2. از حیث رتبه و مقام، ایمان به قلبی، زبانی و عملی تقسیم شده است[۵۴].
  3. ایمان در یک تقسیم دیگر به عقلی و قلبی تقسیم شده است: ایمان عقلی، عبارت از مجموعه معارفی است که عقل به آن یقین پیدا می‌‌کند. این ایمان، آدمی را از مخالفت اوامر الهی باز می‌‌دارد و ایمان قلبی، نوری الهی و هدایتی ویژه است که آدمی از تمامی محرّمات و مکروهات و حتّی مباحات باز می‌‌دارد و هیچ طغیانی و هیچ هیجانی نمی‌تواند آدمی را از مسیر کمال بازداشته به این سوی و آن سوی متمایل نماید[۵۵].

متعلقات ایمان

  • برخی از معاصران بر این عقیده‌اند که متعلَّق ایمان بیشتر به مراتب آن بستگی دارد و با توجه به اینکه ایمان دارای مراتب گوناگونی است به طور کلی و یکسان نمی‌توان به بیان متعلق آن پرداخته و محدودۀ آن را تعیین کرد، بلکه در برابر هر مرتبۀ از ایمان، متعلقی برای آن قابل شناسایی است. بنابراین ایمان حقایق متعددی را دربرمی‌گیرد[۵۶].
  • در قرآن موارد زیر جزء متعلقات ایمان قرار داده شده است:
  1. ایمان به خداوند متعال: مهم‌ترین متعلَّق ایمان در قرآن کریم که حتی از مؤمنان خواسته شده به خدا ایمان آورند: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ[۵۷].
  2. ایمان به غیب: جامع مواردی که ایمان به آنها لازم و ضروری است، ایمان به غیب است: الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ[۵۸].
  3. ایمان به معاد: قرآن پس از توحید، بیشترین اهمیت را به معاد و آخرت داده و بسیاری از آیات قرآن به صورت مستقیم یا غیر مستقیم مسئلۀ معاد و زندگی اخروی را مطرح کرده است: مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَعَمِلَ صَالِحًا[۵۹] و انکار آخرت را منجر به انکار خداوند بیان می‌‌کند: الَّذِينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ[۶۰].
  4. ایمان به پیامبران و کتاب‌های آسمانی: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَالْكِتَابِ الَّذِي نَزَّلَ عَلَى رَسُولِهِ[۶۱]، تأکید فراوان قرآن بر ایمان به مجموعه پیامبران و کتاب‌های آسمانی افزون بر اینکه ریشه در وحدت مضمون وحی دارد، نوعی احساس اصالت و اطمینان به سلامت از انحراف نیز در دل آدمی می‌نهد، زیرا او راهی را می‌پیماید که انسان در ‌طول تاریخ آن را پیموده و پیامبران همگی به آن دعوت کرده‌اند[۶۲].
  5. ایمان به فرشتگان: اعتقاد به فرشتگان از دیگر اصول ایمانی است که در قرآن آمده و در کنار ایمان به خدا و جهان آخرت، لازم شمرده شده است: وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ[۶۳].[۶۴]
  • در روایات نیز متعلقاتی که برای ایمان بیان شده مواردی مانند موارد گفته شده است و یا ذکر برخی از جزئیات آنها. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «ایمان این است که ایمان بیاوری به خدا، روز قیامت، فرشتگان، کتاب، پیامبران، مرگ، زندگی پس از مرگ، بهشت و جهنم، حساب، میزان، و قدر الهی خیر و شر آن»[۶۵].[۶۶]
  • متعلقات ایمان تفکیک ناپذیر است و مؤمن باید به همه ایمان ‌آورد و در غیر این صورت مؤمن نیست اگرچه به برخی ایمان بیاورد: إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَيُرِيدُونَ أَنْ يُفَرِّقُوا بَيْنَ اللَّهِ وَرُسُلِهِ وَيَقُولُونَ نُؤْمِنُ بِبَعْضٍ وَنَكْفُرُ بِبَعْضٍ وَيُرِيدُونَ أَنْ يَتَّخِذُوا بَيْنَ ذَلِكَ سَبِيلًا[۶۷] امام صادق(ع) می‌فرماید: «اگر شخصی فقط یک پیامبر مانند عیسی بن مریم(ع) را انکار کند و همه پیامبران دیگر را بپذیرد، آن شخص ایمان نیاورده است»[۶۸].[۶۹]

زوال پذیری ایمان

  • اکثر بزرگان قائلند امکان زوال ایمان وجود دارد و برای این گفتۀ خود ادله ای هم اقامه کرده اند:
  1. آیات قرآن: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ثُمَّ ازْدَادُوا كُفْرًا[۷۰].
  2. تشریع احکام خاص مرتد در شریعت که کافر اصلی با او در آن احکام مشارکت ندارد، دلالت بر امکان بلکه تحقق زوال ایمان مؤمن می‌کند.
  3. وجود مرتدان در تاریخ.
  • اما عده ای هم می‌‌گویند زوال ایمان ممکن نیست و برای سخن خود دلایلی مطرح کرده‌اند مانند:
  1. ثواب ایمان و عقاب کفر همیشگی است، پس باید ایمان زوال پذیر نباشد.
  2. در مورد آیاتی که دلالت بر زوال ایمان می‌کند، مراد از توصیف آنها به ایمان، ایمان زبانی است نه قلبی و نیز احکامی که در شریعت آمده نهایت دلالت‌اش این است، کسی که در ظاهر شرع متصف به ارتداد شده است، آن احکام بر او جاری می‌شود، نه اینکه او در واقع هم مرتد شده است، بلکه به لحاظ واقع شاید کافر بوده است و یا اینکه هنوز هم مؤمن است.
  • نقد ادلۀ قائلین به عدم زوال ایمان: شرط استحقاق ثواب، باقی ماندن بر ایمان تا فرا رسیدن مرگ است و دست برداشتن از ظاهر آیات با اعتبارهای عقلی و احتمال‌های بدون پشتوانه درست نیست.
  • حق این است که اگر ایمان را تصدیق قلبی مبتنی بر معرفت بدانیم که امر اختیاری است، امکان زوال آن روشن است و بر اساس دیدگاه‌هایی که عمل را ایمان یا جزء ایمان می‌داند، امکان زوال ایمان قابل انکار نیست، بر اساس دیدگاهی که ایمان را معرفت یقینی می‌داند نیز امکان زوال ایمان وجود دارد، زیرا معرفت امر نظری است و با ایجاد شبهه و شک در مقدمات آن، یقین و معرفت نیز زایل می‌شود[۷۱].

افزایش و کاهش ایمان

  • کسانی که عمل را در حقیقت ایمان داخل می‌دانند، معتقد به افزایش و کاهش پذیری ایمان‌اند، زیرا در اثر افزایش اعمال، ایمان زیاد و در اثر کاهش آن ایمان هم کم می‌شود، اما کسانی که حقیقت ایمان را فقط اقرار زبانی به شهادتین می‌دانند، منکر افزایش و کاهش ایمان هستند.
  • ادله موافقان افزایش و کاهش ایمان:
  1. ایمان را چه تصدیق به معنای علم و چه التزام قلبی بدانیم، در هر دو صورت افزایش و کاهش را می‌پذیرد، زیرا هم علم قابل افزایش و کاهش است و هم التزام و گرویدن قلبی.
  2. اگر درجات ایمان تفاوت نکند، لازم می‌آید ایمان همل امت بلکه کسانی که دچار فسق و فجوراند مساوی با تصدیق و ایمان پیامبران و ملائکه باشد و این قطعاً باطل است، پس عدم تفاوت درجات ایمان نیز باطل است.
  3. آیات و روایات: آیات قرآن بر افزایش و کاهش ایمان دلالت می‌کند: لِيَزْدَادُوا إِيمَانًا مَعَ إِيمَانِهِمْ[۷۲]، وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آيَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًا[۷۳]. در روایات نیز تصریح بر افزایش و کاهش ایمان شده است: امام صادق(ع) می‌فرماید: «إِنَ‏ الْإِیمَانَ‏ عَشْرُ دَرَجَاتٍ‏ بِمَنْزِلَةِ السُّلَّمِ‏ یُصْعَدُ مِنْهُ مِرْقَاةً بَعْدَ مِرْقَاةٍ فَلَا یَقُولَنَّ صَاحِبُ الِاثْنَیْنِ لِصَاحِبِ الْوَاحِدِ لَسْتَ عَلَی شَیْ‏ءٍ حَتَّی یَنْتَهِیَ إِلَی الْعَاشِر»[۷۴].[۷۵]
  1. ایمان یعنی تصدیق رسول در اموری که علم ضروری به آن داریم و این تصدیق بسیط بوده و تفاوتی نمی‌کند، پس ایمان هم افزایش و کاهش نمی‌یابد[۷۶]. در جواب گفته شده است این سخن که تصدیق، زیاده و نقصان نمی‌پذیرد ادعای بدون دلیل است، زیرا برخی از ایمان هاست که ثابت و محکم است اما برخی دیگر به کمترین شبهه ای از بین می‌رود.
  2. آیاتی را که دلالت بر زیادی و نقصان ایمان می‌کنند، تأویل کرده‌اند بدین صورت که:
    1. مراد از زیادی و نقصان به جهت ثبات و دوام و کثرت عددی است نه شدت و ضعف.
    2. مراد از زیادی به جهت افزونی متعلق ایمان است، زیرا صحابه در ابتدا به صورت اجمالی ایمان آورده بودند، بعد از آن واجبات به تدریج نازل می‌شد، و به هر کدام به صورت تفصیلی ایمان می‌آوردند.
    3. مراد افزایش آثار ایمان است که همان نورانیت قلب است.
  • اما در پاسخ به این دلیل نیز گفته شده است:
  1. تأویل اوّل لازمه‌اش این است، کسی که ایمان کامل را به دست نیاورده باشد، به صورت حقیقی و واقعی هم مؤمن و هم کافر باشد و این چیزی است که قرآن با آن سازگار نیست.
  2. امّا تأویل دوم، اگر مراد از آیه «لیزدادوا إیماناً مع إیمانهم» این بود، مناسب بود زیادی ایمان را در آیه، غایت تشریع و انزال قرار دهد، نه نتیجه انزال سکینه در قلب‌های مؤمنان؛
  3. تأویل سوم نیز درست نیست، زیرا زیادی اثر به خاطر زیادی و قوّت مؤثر است، معنا ندارد دو امر که از همه جهات برابراند، اثر یکی نسبت به دیگری بیشتر باشد. بنابراین ایمان افزایش و کاهش را می‌پذیرد[۷۷].

تقلید در ایمان

  1. ایمان همان تصدیق است و این تصدیق وجود پیدا کرده است بدون اینکه با آنچه که موجب کفر است مقارن باشد. منتها باید دانست: درست که ایمان همان تصدیق است، لکن تصدیق مبتنی بر معرفت است و در تقلید حصول معرفت وجود ندارد.
  2. در آیات قرآن از جدال در آیات الهی نهی شده است: مَا يُجَادِلُ فِي آيَاتِ اللَّهِ إِلَّا الَّذِينَ كَفَرُوا[۷۸] و تفکر باب جدال را می‌گشاید، پس جایز نیست. اما باید دانست هر گونه جدال مقصود نیست، بلکه مراد جدال به باطل است به دلیل: وَجَادَلُوا بِالْبَاطِلِ لِيُدْحِضُوا بِهِ الْحَقَّ[۷۹]؛ نه جدال به حق که به آن امر شده است: وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ[۸۰].[۸۱]
  • اما برخی از ادلۀ عدم صحت تقلید نیز عبارت‌اند از:
  1. آیات قرآن: وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا إِلَى مَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَإِلَى الرَّسُولِ قَالُوا حَسْبُنَا مَا وَجَدْنَا عَلَيْهِ آبَاءَنَا أَوَلَوْ كَانَ آبَاؤُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ شَيْئًا وَلَا يَهْتَدُونَ[۸۲]. از سوی دیگر در آیات بسیاری انسان‌ها به تفکر فرا خوانده شده‌اند.
  2. اگر تقلید باطل نباشد، آوردن معجزات از سوی پیامبران در حکم عبث است.

فواید ایمان

  • قرآن کریم برای ایمان فواید بسیاری برشمرده است که به برخی از آنها اشاره می‌‌شود:
  1. ایمان به خدا و رسول در کنار جهاد در راه خدا، سرمایه رستگاری و رهایی از عذاب دردناک دوزخ و موجب آمرزش گناهان و وارد شدن به بهشت است: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّكُمْ عَلَى تِجَارَةٍ تُنْجِيكُمْ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَتُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ وَيُدْخِلْكُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَمَسَاكِنَ طَيِّبَةً فِي جَنَّاتِ عَدْنٍ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ[۸۴]؛
  2. ایمان موجب هدایت به راه مستقیم می‌شود: فَإِنْ آمَنُوا بِمِثْلِ مَا آمَنْتُمْ بِهِ فَقَدِ اهْتَدَوْا[۸۵]؛
  3. انسان را از رحمت الهی بهره‌مند ساخته: فَأَمَّا الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَاعْتَصَمُوا بِهِ فَسَيُدْخِلُهُمْ فِي رَحْمَةٍ مِنْهُ وَفَضْلٍ وَيَهْدِيهِمْ إِلَيْهِ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا[۸۶] و نورانیتی را در روز قیامت نصیب وی می‌کند: يَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُمْ بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِمْ[۸۷]؛
  4. همچنین مؤمنان نسبت به پذیرش اعمال خود از سوی خداوند بدون کم و کاست اطمینان و آرامش دارند: وَمَنْ يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتِ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَا يَخَافُ ظُلْمًا وَلَا هَضْمًا[۸۸]؛
  5. مؤمنان هراس و ناراحتی به خود راه نمی‌دهند: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ.... وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ[۸۹]؛

منابع

جستارهای وابسته

منابع وابسته

پانویس

  1. کتاب العین: ص ۵۶.
  2. ر.ک: دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  3. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۴۶-۱۴۷.
  4. ر.ک: دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸؛ دانشنامه نهج البلاغه، ص ۱۵۷؛ خاتمی، سید احمد، در آستان امامان معصوم، ص۵۵۸.
  5. ر.ک: دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸؛ فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه، ص ۱۴۶-۱۴۸.
  6. بحار الأنوار، ج ۲۳، ص ۳۶۸ ح ۳۷.
  7. ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۱۴.
  8. نهج البلاغه، حکمت ۲۲۷.
  9. اصول کافی، ج ۲ ص ۲۴.
  10. ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۱۴.
  11. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  12. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۴۳۴.
  13. نهج البلاغه، حکمت ۳۳۳.
  14. نهج البلاغه، حکمت ۳۱۰.
  15. نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.
  16. نهج البلاغه، حکمت ۳۳۳.
  17. ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۱۵۸.
  18. «اما (خداوند) پاداش آن کسان را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند تمام خواهد داد و از بخشش خویش به آنان خواهد افزود» سوره نساء، آیه ۱۷۳.
  19. «بی‌گمان مؤمنان رستگارند همانان که در نماز خویش فروتنند»... سوره مؤمنون، آیه ۱ ـ ۹
  20. «و اما کسانی را که کفر ورزیدند و آیات ما و دیدار رستخیز را دروغ شمردند در عذاب حاضر می‌گردانند» سوره روم، آیه ۱۶.
  21. «و هر کس که کارهای شایسته کند در حالی که مؤمن باشد از هیچ ستم یا کاستی نمی‌هراسد» سوره طه، آیه ۱۱۲.
  22. «ای مؤمنان! به خداوند و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فرو فرستاده و کتابی که پیش از آن فرود آورده است ایمان بیاورید» سوره نساء، آیه ۱۳۶.
  23. «پس آنان که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند آمرزش و روزی ارجمندی دارند» سوره حج، آیه ۵۰.
  24. «خداوند بر دل‌ها و بر شنوایی آنان مهر نهاده و بر بینایی‌های آنها پرده‌ای است و عذابی سترگ خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۷.
  25. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۸۹.
  26. ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۱۴۸-۱۴۹.
  27. «بی‌گمان در آسمان‌ها و زمین برای مؤمنان نشانه‌هایی است و در آفرینش شما و جنبندگانی که (خداوند روی زمین) می‌پراکند نشانه‌هایی است برای گروهی که یقین دارند» سوره جاثیه، آیه ۳ ـ ۴
  28. ر.ک: ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۲.
  29. «و به کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند نوید ده که بوستان‌هایی خواهند داشت» سوره بقره، آیه ۲۵.
  30. «و امّا پاداش آنان را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند تمام خواهد داد» سوره آل عمران، آیه ۵۷.
  31. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۳.
  32. «و بیشتر آنها که (در ظاهر) به خداوند ایمان می‌آورند (در باطن همچنان) مشرکند» سوره یوسف، آیه ۱۰۶.
  33. ر.ک: ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۴.
  34. «و اگر پروردگارت می‌خواست، تمام آن کسان که روی زمین‌اند همگی ایمان می‌آوردند؛ آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که مؤمن باشند؟» سوره یونس، آیه ۹۹.
  35. «در (کار) دین هیچ اکراهی نیست» سوره بقره، آیه ۲۵۶.
  36. «بی‌گمان خداوند برای مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن»... سوره احزاب، آیه ۳۵.
  37. «و موسی گفت: ای قوم من! اگر به خداوند ایمان آورده‌اید، چنانچه گردن نهاده‌اید بر او توکّل کنید» سوره یونس، آیه ۸۴.
  38. «تازی‌های بیابان‌نشین گفتند: ایمان آورده‌ایم بگو: ایمان نیاورده‌اید بلکه بگویید: اسلام آورده‌ایم و هنوز ایمان در دل‌هایتان راه نیافته است» سوره حجرات، آیه ۱۴.
  39. سوره یونس، آیه: ۸۴.
  40. «آنگاه که پروردگارش بدو فرمود: فرمانبردار باش، او گفت: فرمانبردار پروردگار جهانیانم» سوره بقره، آیه ۱۳۱.
  41. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۳.
  42. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  43. «آنگاه هر کس از مؤمنان را که در آن (شهر) بود بیرون بردیم و در آن (شهر) جز یک خانواده از فرمانبرداران نیافتیم» سوره ذاریات، آیه ۳۵ ـ ۳۶
  44. ر.ک: سید محمد عالمی|عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  45. سوره حجرات، آیه ۱۴.
  46. بی‌گمان خداوند برای مردان و زنان مسلمان و مردان و زنان مؤمن و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان راست‌گفتار و مردان و زنان شکیبا و مردان و زنان فرمانبردار و مردان و زنان بخشنده و مردان و زنان روزه‌دار و مردان و زنان پاکدامن و مردان و زنانی که خداوند را بسیار یاد می‌کنند، آمرزش و پاداشی سترگ آماده کرده است؛ سوره احزاب، آیه: ۳۵.
  47. کافی، ج۲، ص ۲۵.
  48. «بی‌گمان دین (راستین) نزد خداوند، اسلام است» سوره آل عمران، آیه ۱۹.
  49. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  50. «بی‌گمان مؤمنان رستگارند همانان که در نماز خویش فروتنند و آنان که از یاوه رویگردانند» سوره مؤمنون، آیه:۱ـ۳
  51. «آگاه باشید که دوستان خداوند نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌شوند آنان که ایمان آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند» سوره یونس، آیه:۶۲ـ۶۳
  52. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  53. نهج البلاغه، خطبه ۱۸۹.
  54. ر.ک: دانشنامه نهج البلاغه، ص ۱۵۸.
  55. ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۲۸۱.
  56. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۵.
  57. «ای مؤمنان! به خداوند و پیامبر او» سوره نساء، آیه ۱۳۶.
  58. «همان کسانی که «غیب» را باور و نماز را برپا می‌دارند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم می‌بخشند» سوره بقره، آیه ۳.
  59. «کسانی که به خداوند و روز بازپسین باور دارند و کاری شایسته می‌کنند» سوره بقره، آیه ۶۲.
  60. «همان کسانی که (مردم را) از راه خداوند باز می‌دارند و آن را کژ می‌شمرند و جهان واپسین را انکار می‌کنند» سوره هود، آیه ۱۹.
  61. «ای مؤمنان! به خداوند و پیامبر او و کتابی که بر پیامبرش فرو فرستاده» سوره نساء، آیه ۱۳۶.
  62. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۷؛ عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  63. «و همه مؤمنان به خداوند و فرشتگانش و کتاب‌هایش و پیامبرانش، ایمان دارند» سوره بقره، آیه ۲۸۵.
  64. ر.ک: ابوالفضل روحی|روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۱۹۸؛ سید محمد عالمی|عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  65. «الْإِیمَانُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلَائِکَةِ وَ الْکِتَابِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمَوْتِ وَ الْحَیَاةِ بَعْدَ الْمَوْتِ وَ تُؤْمِنَ بِالْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ الْحِسَابِ وَ الْمِیزَانِ وَ تُؤْمِنَ بِالْقَدَرِ کُلِّهِ خَیْرِهِ وَ شَرِّه»؛‏ بحارالانوار، ج۵۶، ص ۲۶۰.
  66. ر.ک: سید محمد عالمی|عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  67. «کسانی که به خداوند و پیامبرانش کفر می‌ورزند و برآنند تا میان خداوند و پیامبرانش فرق بگذارند و می‌گویند: ما به برخی ایمان داریم و برخی دیگر را انکار می‌کنیم و برآنند که راهی میانه بگزینند» سوره نساء، آیه ۱۵۰.
  68. «وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَوْ أَنْکَرَ رَجُلٌ- عِیسَی ابْنَ مَرْیَمَ(ع)وَ أَقَرَّ بِمَنْ سِوَاهُ مِنَ الرُّسُلِ لَمْ یُؤْمِن‏»؛ کافی، ج۱، ص ۱۸۲.
  69. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  70. «خداوند بر آن نبوده است تا آنان را که ایمان آوردند سپس کافر شدند، باز ایمان آوردند بعد کافر شدند سپس بر کفر خود افزودند هرگز ببخشاید یا راهی به آنان بنماید» سوره نساء، آیه ۱۳۷.
  71. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  72. «تا ایمانی بر ایمانشان بیفزایند» سوره فتح، آیه ۴.
  73. «و چون آیات او را بر آنان بخوانند بر ایمانشان می‌افزاید» سوره انفال، آیه ۲.
  74. الکافی، ج۲، ص ۴۵۵.
  75. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  76. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  77. ر.ک: سید محمد عالمی|عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  78. «جز کافران کسی در آیات خداوند چالش نمی‌ورزد» سوره غافر، آیه ۴.
  79. «و به نادرستی به چالش برخاستند تا حق را از میان بردارند» سوره غافر، آیه ۵.
  80. «و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز!» سوره نحل، آیه ۱۲۵.
  81. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  82. «و چون به آنان گویند که به آنچه خداوند فرو فرستاده است و به پیامبر روی آورید می‌گویند: آنچه نیاکان خود را بر آن یافته‌ایم ما را بسنده است؛ آیا حتی اگر نیاکانشان چیزی نمی‌دانستند و رهنمودی نیافته بودند؟» سوره مائده، آیه ۱۰۴.
  83. ر.ک: عالمی، سید محمد، دانشنامه کلام اسلامی، ص۹۸.
  84. «ای مؤمنان! آیا (می‌خواهید) شما را به داد و ستدی رهنمون شوم که از عذابی دردناک رهاییتان می‌بخشد؟ به خدا و پیامبرش ایمان آورید و در راه خداوند با مال و جان خویش جهاد کنید، این برای شما بهتر است اگر بدانید تا گناهانتان را بیامرزد و شما را به بهشت‌هایی که از بن آنها جویبارها روان است و به جایگاه‌هایی پاکیزه در بهشت برین درآورد؛ این همان رستگاری سترگ است» سوره صف، آیه ۱۰ ـ ۱۲
  85. «بنابراین، اگر (آنان) به مانند آنچه شما بدان ایمان آورده‌اید ایمان آوردند، رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۳۷.
  86. «اما آن کسان که به خداوند ایمان آوردند و به او چنگ در زدند، (خداوند) آنان را در بخشایش و بخششی از خویش در خواهد آورد و ایشان را به راهی راست به سوی خود راهنمایی خواهد کرد» سوره نساء، آیه ۱۷۵.
  87. «روزی که مردان و زنان مؤمن را بنگری که فروغشان از جلو و کناره راستشان، پیش می‌شتابد». سوره حدید، آیه ۱۲.
  88. «و هر کس که کارهای شایسته کند در حالی که مؤمن باشد از هیچ ستم یا کاستی نمی‌هراسد» سوره طه، آیه ۱۱۲.
  89. «کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‌اند و نماز بر پا داشته و زکات داده‌اند پاداش آنان نزد پروردگارشان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند» سوره بقره، آیه ۲۷۷.
  90. ر.ک: روحی، ابوالفضل، دائرةالمعارف قرآن کریم، ص ۲۰۰.