قسط در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث قسط است. "قسط" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

قسط در قرآن - قسط در حدیث - قسط در کلام اسلامی - قسط در معارف مهدویت

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل قسط (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

واژه قسط در قرآن ۲۳ بار به مناسبت‌های مختلف به کار رفته و در آن جنبه‌های مختلف معنایی در آن بیان شده است. تفاوت قسط با عدالت چیست‌؟ در لغت قسط به معنای حصّة و نصیب آمده است. یقال: أخذ کلّ واحد من الشرکاء قسطه و تقسّطوا الشیء بینهم: تُقسّمُوه علی العدل و السواء. اما تفاوتی که میان این واژه و عدل وجود دارد، قسط نصیبی است که از روی عدالت باشد، و جمع آن اقساط است. چنان‌که در آیه: ﴿لِيَجْزِيَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ﴾ به همین معنا به کار رفته است. قِسط (به کسر اول) به معنای عدل و به فتح آن، به معنای ظلم و انحراف است. راغب گفته: اقساط آن است که نصیب دیگری را بدهی و آن انصاف است، لذا گفته‌اند: اَقسَطَ: إذا عَدَلَ. ﴿وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ یعنی عدالت کنید که خدا برپاکنندگانش را دوست دارد؛ چنان‌که گفته شده، قسط از مصادری است که وصف واقع می‌شود، مفرد و جمع در آن یکسان است؛ در آیه: ﴿وَنَضَعُ الْمَوَازِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَامَةِ﴾ قسط صفت موازین آمده است، یعنی در قیامت میزان‌های عدالت می‌نهیم.

بنابراین ممکن است گفته شود مراد از قسط نصیب مناسب با شخص و یا در شرایط جامعه و درک خاص مردم از حق خودشان می‌باشد که در میان مردم متداول است، چون از روی عدالت است. بنابراین عدل بیشتر ناظر به رعایت موازنه و تعادل و حد وسط میان افراط و تفریط است، در حالی که قسط به معنای رعایت حق کردن و در مرحله بعدی ظلم نکردن به انسان‌ها و نوعی حکم است، قهراً قسط معنای خاص غیر از معنای عدل در ابعاد مختلف دارد. از سوی دیگر در آیاتی به جای عدالت از لفظ قسط استفاده شده و یا هر دو آنها آمده که این انتخاب اتفاقی نیست. در قرآن کریم با ارتکاز ذهنی و فهم طبیعی مخاطبان این معانی بیان شده و به شرح معنا نپرداخته است. چون گاه با واژه عدالت، و قسط و گاه با ظلم نکردن، دشمنی (شنأن) نداشتن، با ادبیات و لحن کلام در این مجموعه حکایت از اصل بودن عدالت و معقول بودن آن توجه می‌دهد. همچنین گاهی تحقق قسط توصیفی از آفرینش جهان است، گاه خطاب به مردم است و گاه این پیامبر است که از شرایط رسیدن به مرتبه امامت آن است که از ظالمان نباشد و یا می‌گوید به من فرمان به عدالت داده شده و گاه این خدا است که می‌گوید قسط وسیله تقرب الهی است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾، ﴿وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾ البته این قسط شخصی نیست، اجتماعی است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ﴾ گاهی در یک آیه میان قسط و عدالت ارتباط برقرار شده است. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُونُوا قَوَّامِينَ لِلَّهِ شُهَدَاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلَّا تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ از این همه آیات می‌توان نتیجه گرفت که قسط اصلی اساسی در نظام دینی، اعم از عقاید، احکام و اخلاق است.

1. ﴿شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ وَالْمَلَائِكَةُ وَأُولُو الْعِلْمِ قَائِمًا بِالْقِسْطِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾.
2. ﴿لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِيدَ فِيهِ بَأْسٌ شَدِيدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَيْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِيٌّ عَزِيزٌ﴾
3. ﴿وَلِكُلِّ أُمَّةٍ رَسُولٌ فَإِذَا جَاءَ رَسُولُهُمْ قُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْقِسْطِ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾.
4. ﴿قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ﴾
5. ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾.
6. ﴿ليُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ...ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا﴾.
7. ﴿إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا﴾
8. ﴿وَإِذِ ابْتَلَى إِبْرَاهِيمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾.
9. ﴿لَا يَنْهَاكُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذِينَ لَمْ يُقَاتِلُوكُمْ فِي الدِّينِ وَلَمْ يُخْرِجُوكُمْ مِنْ دِيَارِكُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَتُقْسِطُوا إِلَيْهِمْ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.
10. ﴿وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ﴾.
11. ﴿وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ﴾.

جستارهای وابسته

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: