ظلم در لغت

مدخل‌های وابسته به این بحث:

ظلم در لغت - ظلم در قرآن - ظلم در حدیث - ظلم در نهج البلاغه - ظلم در معارف دعا و زیارات - ظلم در کلام اسلامی - ظلم در اخلاق اسلامی - ظلم در معارف مهدویت - ظلم در فقه سیاسی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل ظلم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

واژه ظلم، یک مفهوم عام و قابل انطباق بر مصادیق متعدد است که می‌توان آن را در همه ابعاد زندگی بشر اعم از جوارحی و جوانحی ملاحظه کرد. هر رفتار یا گفتاری که انسان را از مسیر حق به سوی باطل سوق دهد و از حدود الهی خارج کند، مصداقی از مصادیق ظلم خواهد بود. ظلم در ارتباط با خود انسان، خداوند و جهان خلقت، چه با طبیعت و یا سایر افراد همنوع، قابل ارزیابی می‌باشد و در واقع انواع و مصادیق ظلم در حوزه فردی و اجتماعی می‌تواند جاری و ساری باشد که تقریبا همه ابعاد و شئون زندگی بشر را شامل می‌شود.

با توجه به معنای ظلم که همان خروج از حدود و معیارهای مطلوب الهی است، نقض این حدود در همه ابعاد و روابط انسان چه در ارتباط با خدا، ارتباط با خود و یا ارتباط با دیگران و طبیعت، ستم به آنها نیز محسوب می‌شود. این تجاوز از حدود الهی، منجر به دور شدن انسان از هدف خلقت و رشد نکردنِ در مراتب بندگی خداست. بنابراین همه این ستم‌ها، ظلم به نفس قلمداد می‌شود ﴿مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ﴾) و ضرر اصلی‌اش به خود فرد برمی‌گردد ﴿لَا تُمْسِكُوهُنَّ ضِرَارًا لِتَعْتَدُوا وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ﴾)؛ زیرا انسان با هر بار ستم کردن به خویش از بهشت دورتر شده و برخی از ستم‌ها مانند شرک و تکذیب رسل الهی و امثال آن موجبات حرام شدن بهشت الهی را بر خود فراهم می‌آورد «وَ لكِنْ كانُوا أَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ‏ إِذْ حَرَمُوهَا الْجَنَّةَ»). حدودی را که خداوند برای بشر قرار داده است یا در ارتباط با ذات باری‌تعالی است که به نحوه ارتباط انسان با خالق مربوط می‌شود، یا حدود الهی بیانگر نحوه تعامل انسان با خودش می‌باشد و یا این حدود، نشانگر نحوه ارتباط و رفتار فرد با سایر افراد می‌باشد. همچنین خداوند برای ارتباط صحیح انسان‌ها با طبیعت، حدودی را معین نموده است. «قَالَ الصَّادِقُ(ع): أُصُولُ الْمُعَامَلَاتِ تَقَعُ عَلَى أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ مُعَامَلَةُ اللَّهِ وَ مُعَامَلَةُ النَّفْسِ وَ مُعَامَلَةُ الْخَلْقِ وَ مُعَامَلَةُ الدُّنْيَا».

ظلم اسم مصدر ظَلَم، در لغت به سه معنی استعمال شده است:

1. قراردادن چیزی در غیر جای مناسب خودش؛ از این باب است که عرب می‌گوید هرکس به پدرش شبیه باشد ظلم نکرده است؛ یعنی شباهت را در غیر موضعش قرار نداده است؛ و می‌گوید آن کس که گرگ بچراند، ظلم کرده است؛ یعنی رعایت و چوپانی را در غیر جای مناسبش قرار داده است. در مقابلِ ظلم به این معنی، عدل به معنی نهادن هر چیزی در جای مناسب خود قرار دارد...
2. تجاوز از حد؛ به این معنی است که قرآن کریم گناهان را ظلم می‌نامد چون گناه تجاوز از حد الاهی است و از این باب است که هرکس بدون انحراف به چپ و راست در راهی پیش رود، عرب درباره او می‌گوید ظلم نکرده است. و باز از همین باب است که برخی کتب لغت تصرف در ملک و حق دیگری را ظلم نامیده‌اند.
3. کم‌کردن؛ ظلم به این معنی در قرآن کریم به کار رفته است. می‌فرماید: ﴿كِلْتَا الْجَنَّتَيْنِ آتَتْ أُكُلَهَا وَلَمْ تَظْلِمْ مِنْهُ شَيْئًا وَفَجَّرْنَا خِلَالَهُمَا نَهَرًا﴾. صاحب معجم مقائیس تنها معنی اول را برای ظلم ذکر کرده است و ظاهر این اکتفا، این است که معانی دیگر، معنی اصلی این واژه نیستند، بلکه از معانی مجازی آن یا از فروع معنی اولند. ...در صورتی که واژه ظلم در آیه یا روایتی همراه با قرینه‌ای آمده باشد، بدیهی است که معنی آن، با توجه به قرینه همراهش تعیین می‌شود؛ ولی در صورتی که بدون قرینه به کار رود، بر شایع‌ترین معنی خود که همان ظلم رفتاری است حمل می‌شود

ظلم در لغت و اصطلاح به قرار دادن چیزی در غیر جایگاه اصلی آن گفته می‌شود. این معنا، ریشه قرآنی و روایی دارد و به طور مستقیم، تعریف آن در روایات آمده است. «عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ(ع) قَالَ‌: الظُّلْمُ وَضْعُ الشَّيْ‏ءِ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهِ». امام صادق(ع) فرمودند: ظلم، قرار دادن چیزی در غیر جایگاه خودش است.

ظلم در امور مباح

در واقع ظلم، تجاوز از حدّ و حدودی است که خالقِ هستی، آن را در همه چیز و در همه عرصه‌ها برای بشر تعیین کرده است و هر کس هر عنوانی را از حدّ و جایگاه خودش خارج کند، ظلم نموده است. با توجه به این معنای ظلم است که وقتی در قرآن، ستم به اولیای الهی نسبت داده می‌شود با مقام عصمت آنها منافات نخواهد داشت؛ زیرا هر ظلمی (خارج نمودن چیزی از جایگاه خودش) گناه نیست و عقوبت اخروی ندارد و چه بسا ترک اولویت شده و شخص، اولویتِ کاری را تشخیص نداده یا به آن اولویت عمل نکرده و پیامدهای ناخوشایندی برای خویش رقم زده است. مثل داستان حضرت موسی که وقتی وارد مصر شد و به واسطه درگیری، قتل یکی از دشمنان خدا اتفاق افتاد، به خداوند عرضه داشت: خدایا، من به خودم ظلم کردم ﴿ظَلَمْتُ نَفْسِي﴾). معنای این سخن، چنین خواهد شد: خدایا خودم را در جایگاهی قرار دادم «إِنِّي وَضَعْتُ نَفْسِي غَيْرَ مَوْضِعِهَا») که اگر آنجا نمی‌رفتم «بِدُخُولِي هَذَا الْمَدِينَةَ») این پیشامد اتفاق نمی‌افتاد. موسی بعد از کشتن مردی از فرعونیان و ایجاد حساسیت دشمنان، به ترک اولویت پی برد و به ظلم خود به خویش اعتراف نمود ﴿ظَلَمْتُ نَفْسِي﴾). درنتیجه از خداوند، غفران‌طلبید ﴿فَاغْفِرْ لِي﴾) و از شهر خارج شد. در اینجا معنای غفران نیز متناسب با ظلم شکل می‌گیرد که خدایا مرا مورد غفران قرار بده ﴿فَاغْفِرْ لِي﴾)؛ یعنی من را از دشمنانت بپوشان «أَيْ اسْتُرْنِي مِنْ أَعْدَائِكَ»). «قَالَ الرِّضَا(ع): إِنَّ مُوسَى دَخَلَ مَدِينَةً مِنْ مَدَائِنِ فِرْعَوْنَ‏... فَقَالَ الْمَأْمُونُ فَمَا مَعْنَى قَوْلِ مُوسَى ﴿رَبِّ إِنِّي ظَلَمْتُ نَفْسِي فَاغْفِرْ لِي﴾ قَالَ يَقُولُ إِنِّي وَضَعْتُ نَفْسِي غَيْرَ مَوْضِعِهَا بِدُخُولِي هَذَا الْمَدِينَةَ فَاغْفِرْ لِي أَيْ اسْتُرْنِي مِنْ أَعْدَائِكَ لِئَلَّا يَظْفَرُوا بِي فَيَقْتُلُونِي فَغَفَرَ لَهُ إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ». حضرت رضا(ع) فرمودند: موسی به یکی از شهرهای فرعون وارد شد... مأمون گفت: پس معنای این گفته موسی چیست‌؟ "خداوندا! من به خودم ظلم کردم، مرا بیامرز". حضرت فرمود: منظورش این است که من با وارد شدن به این شهر، خود را در شرایطی قرار دادم که نباید در آن شرایط قرار می‌دادم، ﴿فَاغْفِرْ لِي﴾؛ یعنی مرا از دشمنانت بپوشان تا به من دست نیابند و مرا نکشند، خداوند نیز او را آمرزید (و یا طبق آنچه در اینجا آمده، او را پوشانید)؛ زیرا او پوشاننده، آمرزنده و مهربان است.

ظلم در امور مباح مطابق معنای لغوی

بنابراین اگر فعلی در جایگاه خودش انجام نگیرد، همان معنای لغوی واژه ظلم خواهد بود که گاهی به امور مباح و عادی که انسان آن را به نحو شایسته و مطلوب انجام ندهد، اطلاق می‌شود؛ مانند افراط و تفریط و خروج از اعتدال در امور مختلف زندگی از جمله زیاده‌روی در تفریحات، ورزش و... که اثرهای وضعی (زمینه‌سازی غفلت از خداوند و یا کارهای واجب دیگر) را به دنبال خواهد داشت.

ظلم در امور مستحب و مکروه مطابق معنای لغوی

گاهی نیز ظلم به اموری گفته می‌شود که دستورهای الهی شامل حال آنها شده است؛ ولی در صورت سرپیچی از آن دستورها، عقوبت اخروی متوجه انسان نخواهد شد و فقط اثر وضعی خواهد داشت (عمل به مستحبات و نهی از مکروهات) از جمله خوردن از میوه درخت ممنوعه به وسیله حضرت آدم و حوا که هرچند سرپیچی از دستورهای الهی بود و آنان ظلم نمودند؛ ولی گناهی مرتکب نشدند و عقوبت اخروی به دنبال نداشت و به عصمتشان خللی وارد نشد. بنابراین هیچ‌کدام از این دو نوع لغزش، موجب گناه و عقوبت اخروی نمی‌شود؛ بلکه فقط اثرات وضعی ﴿فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ﴾) چنین اعمالی که مطابق با تعریف لغوی ظلم است (قرار دادن چیزی در غیر جایگاه خودش) باقی خواهد ماند. ﴿فَأَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ وَقُلْنَا اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ﴾.

ظلم در امور واجب و حرام همان معنای اصطلاحی

برخی از دستورها و حدود الهی، اگر از طرف انسان مراعات نشوند، علاوه بر اینکه ظلم است، گناه نیز محسوب می‌شود و عقوبت اخروی و مجازات را در پی دارند. بنابراین هرگونه تجاوز از حدودی که خداوند برای بشر و روابط وی ترسیم کرده و تبعیت از آنها را لازم و واجب شمرده است، ظلم اصطلاحی قلمداد می‌شود؛ ازاین‌رو هر انسانی که در رفتار و گفتار به جای طاعت الهی، معصیت کرده و از حدود الهی تجاوز کرده باشد، ظالم خوانده می‌شود. ﴿مَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• مظالم
• مظالم عباد
• معونة الظالم
• قیام مسلحانه
• عدالت (عدل)

منابع

1. تهرانی، مجتبی، اخلاق الاهی ج14
2. آزادی، علی رضا، ظلم‌شناسی با تکیه بر آیات و روایات

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: