شک

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

شک در قرآن - شک در حدیث - شک در اخلاق اسلامی - شک در معارف دعا و زیارات - شک در معارف و سیره سجادی - شک در معارف و سیره رضوی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل شک (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

شکّ در مقابل یقین است و به حالت نفسانی ناشی از تردید بین دو یا چند چیز شک، گفته می‌شود. راغب گوید: شک اعتدال و تساوی نقیضین است در نزد انسان. در واقع، شک آن است که شخص به هیچ یک از دو طرف قضیه یقین نکند و ترجیح هم ندهد دهد بلکه بود و نبود در نظر وی مساوی باشد، برخلاف ظنّ که یکی از دو طرف را ترجیح می‌دهد. باید دانست که شک نوعی از جهل است و این کلمه پانزده بار در کلام‌الله مجید آمده است به عبارت دیگر، برابر بودن احتمال وقوع و عدم وقوع خبر را شک می‌گویند، یعنی هر دو طرف را به یک اندازه احتمال می‌دهد.

شک آفت یقین است و انسان را از حقیقت دور می‌سازد. منشأ شک دل بیمار و چشم نابینای کافران و منافقان است: ﴿بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ﴾ و مؤمن حقیقی اعتقاد خود را از ریب، اضطراب و شک که آفت اعتقاد است می‌رهاند و ایمن می‌کند قرآن مشرکان را سرزنش می‌کند که جویای یقین و طالبحق نیستند بلکه در شکند و با حقایق بازی می‌کنند.

امیرالمؤمنین علی(ع) در خطبه‌ای فرمود: «دودلی و تردید به خود راه ندهید تا به شک افتید و شک نکنید تا کافر شوید». همچنین امام باقر(ع) درباره شک فرمود: «با شک و انکار هیچ عملی سودمند نیست». در وصیّت مفضّل (یکی از یاران امام صادق(ع) هم آمده است که: شنیدم امام صادق(ع) می‌فرمود: هرکه شک کند و یا گمان برد و یا بر یکی از آنها بیاید و بماند، خدا عمل او را حبط کند و ساقط نماید؛ راستی که حجّت خدا همان حجّت واضح و روشن است.

تفاوت شک و ریب

فرق بین شک و ریب این است که ریب شکّ همراه با تهمت است. کسی که در مطلبی‌شک کند و شبهه اتهام و افترا در میان باشد، شک وی را ریب می‌نامند. کافر و منافق همواره در شک و تردیدند و هیچ بلایی بدتر از این نیست که انسان سرگردان باشد. خداوند سبحان در تبیین عذاب منافقان و کفار می‌فرماید: ﴿فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ﴾ اینها در شکشان سرگردانند و راه خروج ندارند. همواره در یک مدار بسته دور می‌زنند. امام سجاد(ع) درخصوص دوری از ریب و طلب یقین می‌فرماید: «پس غبار ریب و تردید از دل ما بزدای و ما را به یقینی چون یقین مخلصان یاری فرما».

اهمیت دوری از شک و رسیدن به یقین

از آنجایی که شک مانع از رسوخ ایمان در قلب می‌شود لذا انسان مؤمن باید در راهی قدم گذارد که دچار شک و تردید نشود. انسان به تنهایی دچار اضطراب و تشویش می‌شود در نتیجه با اتصال به منبع الهی و طلب یاری می‌تواند خود را از خطرات شک ایمن بدارد. در نیایش‌های امام سجاد(ع) این مطلب به وضوح یافت می‌شود؛ امام در دعای خود عرضه می‌دارد: «چنان کن که به راه باطل نگرایم، و نیتی صوابم ده و چنان کن که در آن تردید روا ندارم» همچنین عرضه می‌دارد: «وَ أَزِلْ‏ عَنِّي‏ كُلَّ شَكٍّ‏ وَ شُبْهَةٍ...»؛ «هر شک و شبهتی از دلم بزدای. از دروازه‌های رحمت راه من به حق بگشای».

هرگاه دل متوجه ذکر خدا و نفس مایل به ورع و تقوی شد مجال شیطان تنگ می‌گردد و از دل بیرون می‌رود و جنود ملائک در دل می‌نشینند و الهامات الهی به قلب وارد می‌شود. در نتیجه در هرحال برای دوری از شیطان و رسیدن به حقیقت باید این رابطه الهی حفظ شود. یکی از راه‌های حفظ این ارتباط اعتقاد راسخ به قرآن است که کلام و پیام الهی می‌باشد. امام سجاد(ع) در صحیفه درباره اعتقاد به قرآن عرضه می‌دارد: «بار خدایا،... ما را در زمره کسانی قرار ده که از سر صدق معترف‌اند که قرآن از نزد تو نازل شده، تا هیچ شک و تردیدی با یقین ما معارضه نکند، و چون قدم به راه راست قرآن نهادیم هیچ چیز ما را در راه نلغزاند». و در نیایش دیگری بیان می‌دارد: «بار خدایا، درود بفرست بر محمد و خاندان او و ما را دور دار از الحاد در توحید خود، و قصور در بزرگداشت خود، و شک در دین خود، و نابینایی در طریق خود، و غفلت از تعظیم خود، و فریفته شدن به دشمنت؛ آن شیطان رجیم».

انسان هیچ‌گاه نباید از اتصال به منبع الهی غافل شود و در همه حال باید از خداوند طلب یاری نماید. چنان که امام زین‌العابدین(ع) می‌گوید: «بار خدایا، بر من فروغی تابناک افکن که در پرتو آن در میان مردم راه بسپرم و در تاریکی‌ها راه خود بیابم و در روشنایی آن از دام هر شک و شبهه برهم».

دوری از شک و تردید به قدری اهمیت دارد که امام سجاد(ع) در دعایی از تابعین اصحاب حضرت رسول(ص) یاد می‌کند و در خصوصیات ایشان می‌فرماید: «در دلشان شائبه تردید پدید نیامد تا از راهشان منحرف سازد یا در پیروی آثار ایشان خلل آورد». امام سجاد(ع) در دعای روز عید فطر طریقه توبه کردن و خصوصیت بارز آن را آموزش می‌دهد. یکی از خصوصیات توبه این است که انسان در آن شک و تردیدی نداشته باشد و همین عامل سبب عدم بازگشت او به گناه می‌شود.

در انتها، باید گفت انسان مؤمن در هرحال باید به حمد و ثنای پروردگار بپردازد و از خالق بی‌همتایی که سیطره عالم را در دست دارد غافل نباشد. امام سجاد(ع) عرض می‌کند: «حمد و سپاس خداوندی را که خود را به ما شناسانید و شیوه سپاسگزاری‌اش را به ما الهام کرد و ابواب علم ربوبیّت خویش را به روی ما بگشاد و ما را به اخلاص در توحید خویش راه نمود و از الحاد و تردید در امر خود به دور داشت»..

جستارهای وابسته

• یقین
• ظن

منابع

1. زارع‌زاده، آرزو، مقاله «شک»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس