توحید در تشریع

این مدخل از زیرشاخه‌های توحید است. "توحید در تشریع" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

توحید در تشریع در قرآن - توحید در تشریع در حدیث - توحید در تشریع در کلام اسلامی - توحید در تشریع در عرفان اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل توحید در تشریع (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

توحید در تشریع

• تشریع؛ یعنی احکام و تکالیفی که در دین جعل شده و مربوط به اعتقاد عملی است.
• بنابراین، توحید در تشریع یعنی اعتقاد به اینکه یگانه قانونگذار شایسته، خداوند است و احدی غیر از او مجاز نیست‏به صورت مستقل و در عرض تشریع الهی برای تنظیم حیات بشری قوانینی وضع کند.
• علامه طباطبایی در این باره می‌‏نویسد: "ربوبیت تشریعی یعنی تدبیر اعمال انسان‌ها، با جعل و وضع قوانین و احکامی که اگر انسان رفتار خود را در طول زندگی با آن قوانین تطبیق دهد، او را به کمال سعادت برساند.

ادله اثبات توحید در تشریع

• قانونگذاری و تشریع در اختیار کیست؟ آیا کسی غیر از خداوند، حق قانونگذاری دارد؟ اگر قانونگذاری در انحصار خداوند است، منشا این حق از کجا ناشی شده است؟
• در پاسخ به این پرسش‌‏ها، دیدگاه‌ها و نظریه‌‏های گوناگونی مطرح شده است که در کتب حقوقی به طور گسترده به آنها پرداخته‏‌اند. ما اکنون در صدد بیان آن دیدگاه‌ها نیستیم بلکه تنها دیدگاه خود را، با استفاده از ادله عقلی و نقلی مطرح می‌‏کنیم.
• ادعای ما این است که تشریع، حق انحصاری خدا است و از شؤون ربوبیت او محسوب می‏‌گردد.

تشریع در انحصار خداوند است

• از دلایل متعدد عقلی و نقلی استفاده می‌‏شود که قانونگذاری در انحصار خداست و او در تشریع یگانه است و منشا این حق نیز از ذات او "اراده الهی" ناشی می‌‏شود که مظهر خالقیت و مالکیت و ربوبیت و عالم به تمام مصالح و مفاسد مخلوقات خود می‌‏باشد. صدرالمتالهین می‏‌نویسد: "إن حقائق الأشياء مثبتة في العالم المسمى بالقلم الالهي وفي العالم النفساني المسمى باللوح المحفوظ وام الكتاب وفي الالواح القدرية القابلة للمحو والإثبات كما قال الله تعالى: ﴿يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ﴾ و جمع هذة الكتب في كتبها يدالرحمان... ومن هذة الالواح يتنزل الشرائع و الصحف و الكتب على الرسل(ع)‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏".

دلیل عقلی

• لازمه توحید در ربوبیت، اقرار به توحید در تشریع است؛ زیرا وقتی ثابت‏ شد که مدبر و مدیر عالم تنها خداست، مسلماً غیر از او کسی صلاحیت قانونگذاری را، که از شؤون ربوبیت است، نخواهد داشت؛ چون سهمی در تدبیر جهان ندارد تا قوانین هماهنگ با نظام تکوین وضع کند. دلیل عقلی با تقریرهای گوناگون بیان شده است و ما به یکی از آنها، که تقریر حکماست، اشاره می‏‌کنیم:

تقریر حکما از دلیل عقلی

• مرحوم سید عبدالکریم لاهیجی در کتاب "گوهر مراد" تقریر حکما را در مورد اینکه قانونگذاری حق خداست، چنین می‏‌نویسد: عدل در اجتماع محتاج قانون است و قانون محتاج است‏به واضعی الهی؛ " اذ لا یجوز ان یترک الناس و آرائهم فی ذلک فیتخلفون فیری کل منهم ما له عدلا و ما علیه ظلما‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏‏"
• توضیح تقریر حکما: چون اساس قانونگذاری نیاز انسان است و قانون برای تأمین نیازهای واقعی بشر و شکوفا ساختن استعدادهای عظیم اوست، بنابراین قانونگذاری باید دارای سه شرط باشد:

1. شناخت انسان؛
2. شناخت اصول تکامل انسان؛
3. وارستگی از هوس و ترس.

• تنها کسی که این سه شرط را داراست، خداوند متعال است؛ زیرا:

1. خداوند آفریدگار و سازنده انسان است و خالق بیش از هر کسی مخلوق خود را می‌‏شناسد﴿وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ ﴾.
2. خداوند عالم است و با دانش مطلق خود، اصول تکامل انسان را می‏‌داند﴿اللَّهُ يَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَيَقْدِرُ لَهُ إِنَّ اللَّهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴾
3. او بی‌نیاز مطلق است، لذا هوس و ترس که زاییده نیاز است در او راه ندارد﴿وَقَالَ مُوسَى إِن تَكْفُرُواْ أَنتُمْ وَمَن فِي الأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ﴾.

• بنابراین، قانونگذاری منحصر در اوست و عبارت " فیختلفون فیری کل منهم ما له عدلا و ما علیه ظلما" در عبارت حکما اشاره به همین نکته است؛ یعنی چون انسان‌ها شرایط لازم برای قانونگذاری را ندارند، نمی‌‏توانند قانونی عادلانه وضع کنند.

دلیل نقلی

• ﴿إِنَّا أَنزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُواْ لِلَّذِينَ هَادُواْ وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُواْ مِن كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُواْ عَلَيْهِ شُهَدَاء فَلاَ تَخْشَوُاْ النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلاَ تَشْتَرُواْ بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلاً وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ﴾، ﴿وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾، و در آیه ۴۷ نیز کلمه ﴿الْفَاسِقُونَ﴾ آمده است؛ یعنی حکم به غیر ما انزل الله یا کفر است‏یا فسق و یا ظلم، چون مخالف با حق تشریع الهی و انکار آن است ﴿وَأَنِ احْكُم بَيْنَهُم بِمَا أَنزَلَ اللَّهُ وَلاَ تَتَّبِعْ أَهْوَاءهُمْ وَاحْذَرْهُمْ أَن يَفْتِنُوكَ عَن بَعْضِ مَا أَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكَ فَإِن تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ أَن يُصِيبَهُم بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ كَثِيرًا مِّنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ﴾ ﴿مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ أَسْمَاء سَمَّيْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَاؤُكُم مَّا أَنزَلَ اللَّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلاَّ لِلَّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ ﴾
• این جمله چندین بار در قرآن تکرار شده و دارای مفهوم وسیعی است؛ زیرا "حکم‏" به معنی قانونگذاری، حکومت و قضاوت و حکم تکوینی و غیره استعمال می‏‌شود ، ﴿قُلْ هَلْ مِن شُرَكَائِكُم مَّن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ أَفَمَن يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَن يُتَّبَعَ أَمَّن لاَّ يَهِدِّيَ إِلاَّ أَن يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ﴾
• طبق این آیه کسی که حق می‌‏گوید و به حق دعوت می‏‌کند، باید از کسی که به حق هدایت نمی‌‏کند، ترجیح داده شود چون تنها خداست که به حق دعوت می‏‌کند و بت‏ها و دیگران به حق دعوت نمی‌‏کنند، پس باید خداوند را در تشریع مقدم داشت و او را شایسته قانونگذاری دانست. البته از این آیه برای اثبات توحید در اطاعت هم می‌‏توان استفاده کرد که خواهد آمد

منابع

• رمضانی، حسن، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ توحید

پانویس