هویت دینی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث هویت است. "هویت دینی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

هویت دینی در قرآن - هویت دینی در حدیث - هویت دینی در نهج البلاغه - هویت دینی در معارف دعا و زیارات - هویت دینی در معارف مهدویت - هویت دینی در اخلاق اسلامی - هویت دینی در روان‌شناسی اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل هویت دینی دینی(پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

هویت دینی عبارت است از تغییرات و نتایجی که فرد مؤمن در اثر پذیرش و تعهد نسبت به دین، در زندگی خود احساس می‌‌کند. دین از طریق ارائۀ منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی به فرد و جامع هویت می‌‌بخشد. برخورداری از هویت دینی، دارای آثار مختلفی روانشناختی و غیر روانشناختی است.

چیستی هویت دینی

• هویت دینی، یعنی اینکه شخص بداند چه دینی را انتخاب کرده و آن دین، چه چیزی را از او می‌‌خواهد که انجام دهد و چه چیزی را باید ترک کند. بدیهی است از پیامدهای شکل‌گیری هویت دینی، احساس تعهد و مسؤولیت در قبال ارزش‌ها و باورهای آن مکتب است. فرد مؤمن، با پذیرش دین به عنوان اصل اعتقادی و احساس تعهّد و تعلّق به آن در زندگیِ خود تغییرات و نتایج مهمّی را تجربه می‌‌کند که هویّت دینی نام دارد. در نتیجه هویّت دینی داشتن اهتمام دینی است، به نحوی که نگرش، گرایش و کنش‏های (عمل) فرد را متأثر سازد.

اهمیت هویت دینی در هویّت‌یابی سالم

• هویّت مذهبی" یا "هویّت دینی"، یکی از مهم‏ترین ابعاد هویّت است که نقش تعیین کننده‌‏ای در هویّت‌یابی افراد ایفا می‌‏کند و تقویت این بُعد از هویّت، می‌‏تواند موجب پایداریِ سایر ابعاد هویّت شود و چالش در این حوزه، می‏‌تواند زمینه‌‏ساز بحران در سایر ابعاد هویّت گردد. این ادعا مخصوصاً در جوامعی که دین، رکن اساسی آن جامعه را تشکیل می‌‏دهد موضوعیت بیش‌تری دارد.

نقش دین در هویت بخشی به افراد

• دین از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندۀ هویّت مشخص برای معتقدان خود بوده، به نحوی که هویّت انسان‏‌ها با مذهب و دین آنها شناخته می‏‌شد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویّت فرهنگی انسان‏‌های مختلف را به نمایش می‏‌گذاشت. با تأمّل در رابطۀ دین و هویّت درمی‌‏یابیم میان این دو، نسبت وثیقی برقرار است؛ چراکه مذهب، اساساً منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی را برای هویّت به ‏دست می‏‌دهد.

معنای هویّت از دیدگاه اسلام

• دین مقدس اسلام براساس جهان‌بینی توحیدی خویش، همه انسان‌ها را داری هویّت واحد می‌داند که توسط خالق واحد و از پدر و مادر واحد آفریده شده‌اند و هیچ کسی بر دیگری، به جز تقوا و خداترسی، تشخّص و برتری ندارد: يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ. از دیدگاه اسلام، جوهره و ماهیت اصلی انسان، الهی است و روح خدایی در کالبد جسمانی او دمیده شده و فرشتگان به امر خدا بر او سجده کرده‌اند: فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ. بر این اساس، انسان از منظر اسلام، دارای هویتی است که مبدأ و مرجع الهی دارد و همان‌طور که آغاز حیاتش از خداوند است، فرجام آن نیز به سوی خداوند خواهد بود: خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ بِالْحَقِّ وَصَوَّرَكُمْ فَأَحْسَنَ صُوَرَكُمْ وَإِلَيْهِ الْمَصِيرُ.

هویت اجتماعی از منظر منابع اسلامی

• در منابع اسلامی، نخستین منبعی که تعریف روشنی از هویت اجتماعی ارائه کرده، کتاب نهج‌البلاغه است. در نهج‌البلاغه چنین آمده است: «هان ای مردم! آنچه مردم را گرد هم می‌آورد، خرسندی و نارضایتی است. ناقۀ ثمود را یک نفر (نه بیشتر) پی نمود، ولی خداوند، همه را کیفر کرد؛ زیرا همه آنان از کار او خرسند و راضی بودند، لذا خداوند فرمود: فَعَقَرُوهَا فَأَصْبَحُوا نَادِمِينَ. در این متن و در متون اسلامی دیگر، رضایتمندی از یک رفتار اجتماعی به معنای پیوستن به جمع عاملانِ آن رفتار، تلقی شده است. متون مورد اشاره، این مفهوم را مورد تأکید قرار می‌دهد که هویت هر جامعه با رضایتمندی و نارضایتی یا رد و قبول رفتارها و موضع‌ گیری‌ها شکل می‌گیرد که می‌توان از آن به نظام ارزشی تعبیر نمود، البته نه آن نظام ارزشی که تنها در عالَم ذهن مورد قبول است، بلکه آن نظام ارزشی که عملاً، مجموعه رفتارهای افراد جامعه را جهت می‌بخشد و آنها را به موضع‌گیریهای مشترک وادار می‌کند. بدین ترتیب، مفاهیمی نظیر امام نور و امام نار (آتش)، شکل می‌‌گیرد که هویت هر جامعه ای با امامت آن سنجیده می‌‌شود. در نتیجه، اگر جامعه ای از امام حق تبعیت کند، دارای هویت اجتماعی سالم است و در صورت پیروی از امام ناحق و شیطانی، هویت اجتماعی آن جامعه، شکل ناهنجار به خود می‌‌گیرد.

نحوۀ هویت بخشی دین اسلام به انسان ها

• دین اسلام، از یک سو، به پرسش‌های اساسی انسان پاسخ می‌‌دهد و از این طریق، او را از شک و حیرت و گم‌گشتگی ناشی از فقدان هویّت حفاظت می‌کند و از سوی دیگر، بر اساس حاکمیت الهی، با امر به گسترش خوبی‌ها و فضیلت‌ها، و نهی از شکل‌گیری بدی‌ها و رذیلت‌ها، هویّت ممتاز و ارزش‌مندی به فرد و جامعه اسلامی در جهان می‌بخشد. بنابراین، به زندگی افراد جهت می‌‌دهد و در نتیجه، یک مسلمان، در تمام جنبه‌های زندگی به خصوص در دو عرصۀ اعتقادی و رفتاری از هویت یکسان برخوردار می‌‌گردد.

آثار و پیامدهای هویت دینی

• برخورداری از هویت دینی، آثار و پیامدهای مثبت فراوانی را برای فرد و جامعه به دنبال خواهد داشت. این پیامدها را می‌‌توان از دو منظر روانشناختی و غیر آن، مورد بررسی قرار داد:

1. آثار و پیامدهای روان‌شناختی: داشتن هویّت اسلامی، از یک سو، دستاوردهای روانی فراوانی را به دنبال دارد و از سوی دیگر، بسیاری از مشکلات روحی و روانی را حل و فصل می‌کند که می‌توان به برخی از آنها در این جا اشاره کرد:
   1. آرامش دهی به انسان‌ها از طریق پاسخ به پرسش‌های بنیادین زندگی: اولین و مهم‌ترین دستاورد هویت دینی، پاسخ به پرسش‌های اساسی آدمی در زندگی است. سؤالاتی چون راز آفرینش و هدف زندگی از مهم‌ترین پرسش‌های بنیادین است. این پرسش‌ها ریشه در اعماق فطرت و جان آدمی دارد؛ از این رو از بنیادی ترین، دیرین‌ترین و پایاترین سؤالات آدمی است. هر یک از ما از خود می‌‌پرسیم: از کجا آمده‌ایم؟ آمدن‌مان بهر چه بود؟ به کجا می‌رویم؟ چه سرنوشتی فراروی ما قرار دارد؟ خوشبختی ما در چیست و چگونه می‌‌توان به آن رسید؟ دست‌یافتن به پاسخ همین پرسش‌های اساسی است که به فرموده امام علی(ع)، انسان را به آرامش و رحمت خداوند می‌رساند: «رَحِمَ اللّهُ اِمْرَاً عَلِمَ مِن أینَ وَفی أینَ وَ إلی أینَ». بنابراین، مهم‌ترین نقش هویت دینی این است که به پرسش‌های اساسی انسان پاسخ روشن و مطمئن می‌دهد و از این راه، او را از شک و حیرت و گم‌گشتگی ناشی از فقدان هویّت حفاظت می‌کند.
   2. ایجاد رویکرد مثبت نسبت به آینده: احراز هویّت دینی برای انسان مسلمان، به منزلۀ تقویت روحیۀ امیدواری و مثبت نگری نسبت به آینده‌ای بهتر است؛ زیرا، از جلوه‌های دین مبین اسلام، انتظار حکومت جهانی حضرت مهدی(ع) است، انسان منتظر، در حقیقت به فردایی امیدوار است که به مراتب بهتر از امروز است. جامعۀ منتظِر، با فهم مجموعه معارف توحیدی، فلسفه خلقت انسان و فلسفۀ تاریخ را به درستی درک می‌کند و به آیندۀ جهان و انسان، بینش مثبت پیدا می‌کند و به تحوّلات سازنده که نوید داده شده است امیدوار می‌شود و از این طریق، همیشه سرزنده و بانشاط خواهد بود.
   3. ارائه نگاه جدید به جهان هستی: هویّت دینی، موجب احساس اُنس، هم‌دلی و یگانگی با جهان هستی می‌شود. انسان دارای نگرش توحیدی، با طبیعتِ زیبا، ستارگان درخشان، کوه‌ها و دره‌های با شکوه، احساس اُنس می‌کند. ویلیام جیمز در تحلیل زیبایی که از نقش دین ارائه می‌دهد، می‌نویسد: "وقتی که خدا را در همه چیز می‌بینیم، در پست‌ترین چیزها، عالی‌ترین حقایق را درخواهیم یافت، حقیقتاً که دنیا، دنیای دیگر جلوه خواهد کرد". این مسئله بدان جهت است که از دیدگاه اسلام، جهان آخوری برای خوردن و خوابیدن نیست، بلکه زمین و مظاهر طبیعی آن، خود، نشانه‌های روشن خداوند است که انسان با مشاهده و مطالعه آن به اسرار آفرینش پی برده و به آفریدگار آفرینش راه می‌یابد. شکی نیست که این امر و رفتار این چنینی با جهان، بر سلامت، بهداشت و رشد روانی انسان اثرگذار خواهد بود.
   4. معنادهی به زندگی: دین، با وجود افزایش و شدت یافتن فرایندهای توسعه و نوسازی در تمام ابعاد حیات بشری، هم‌چنان منبع مهمی برای هویّت و معنابخشی به زندگی انسان در جهان متجدد و آشفتۀ صنعتی به شمار می‏‌رود. ساموئل هانتینگتون می‌نویسد: "دین به زندگی نخبگان نوپای جوامعی که در حال مدرن شدن هستند، جهت و معنا می‌دهد". امام خمینی(ره) نیز در تبیین رابطه اسلام و زندگی، می‌گویند: "مذهب اسلام، هم‌زمان با اینکه به انسان می‌گوید خدا را عبادت کن و چگونه عبادت کن، به او می‌گوید، چگونه زندگی کن". این مسئله بدان جهت است که انسان دارای هویت دینی از هدف و جهت مشخصی در زندگی برخوردار است. به همین جهت، زندگی وی، دارای معنای مشخصی است.
2. آثار و پیامدهای غیر روانشناختی:
   1. زمینه‌سازی برای هویّت تمدنی: رابطه ادیان و تمدن‌ها یکی از مباحث مهم و تعیین‌کننده در میان تاریخ‌نگاران و تمدن‌شناسان است. پیروزی انقلاب و استقرار حکومت اسلامی در کشور ایران، موجب احیای هویت اسلامی در جهان اسلام، به‌ویژه در کشور ایران شده است. مولّفه‌های هویت دینی، عبارت از اعتقادات، ارزش‌های اسلامی، اعیاد اسلامی و مراسم و مناسک اسلامی است و مولّفه‌های هویت ایرانی نیز شامل زبان فارسی، سرزمین، تاریخ، عید نوروز، پوشش و معماری ایرانی است.
   2. رسیدن به وحدت اجتماعی (امت واحده) در سایه وحدت اعتقادی: شاید بتوان گفت، هویت دینی از مهم‏ترین عناصر ایجاد‌کنندۀ انسجام و هم‌بستگی اجتماعی در سطح جوامع است. این مسئله، طی فرایندی با ایجاد تعلّق خاطر به دین و مذهب و از طریق ارزش‌ها و مناسک مشترک در بین افراد جامعه به وجود می‌‌آید. از نگاه منابع دینی، جامعۀ اسلامی فراتر از مرزهای ملی، جغرافیایی، قومی، نژادی، زبانی، جنسیتی و مانند آن قرار می‌گیرد و به تعبیر قرآن، یک امت است: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا. امت، گروه‌هایی از هر جامعه، چه انسانی و غیر انسانی است که هدف واحد، آنان را گِرد هم می‌آورد و بر اساس آن، هر انسانی در هر کشوری از جهان و از هر ملیتی که باشد، اگر به دین اسلام ایمان و التزام داشته باشد، عضو امّت اسلام و دارای هویّت اسلامی است.

منابع

• اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت

جستارهای وابسته

• هویت
• هویت اجتماعی
• هویت‌بخشی