یحیی بن یعمر بصری

این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

یحیی بن یعمر بصری در تاریخ اسلامی - یحیی بن یعمر بصری در تراجم و رجال

مقدمه

وی از تابعین و از علمای باتقوا و فقهای عراق بود و علم نحو را از ابوالاسود دوئلی آموخت و جزو ارادتمندان و شیعیان امیرالمؤمنین(ع) بود. به نقل حسین بن ولید از هارون بن موسی، یحیی اول کسی است که قرآن‌ها را نقطه‌گذاری کرد و از امیرالمؤمنین(ع) و عمار و ابوذر و... نقل حدیث کرده و در مرو خراسان قاضی بود و حجاج او را به مرو تبعید کرد.

احتجاج یحیی با حجاج بن یوسف

ابوالفتح کراجکی و ابن کثیر در تفسیر خود نقل کرده‌اند که: روزی حجاج بن یوسف ثقفی - حاکم خونخوار کوفه - پس از ادای نماز عید اضحی به شعبی گفت: امروز عید قربان است و می‌خواهم یکی از مردان عراقی را قربانی کنم و دوست دارم تو سخن او را بشنوی و ببینی که نظر و رأی من درست بوده است؟! گفتم: ای امیر، بهتر است به همان روش پیامبر خدا(ص) عمل کنی (حیوان قربانی کنی) و این تصمیم را که گرفته‌ای کنار بگذاری. گفت: ای شعبی، اگر سخن آن عراقی را بشنوی حق را به من خواهی داد، چون او به خدا و پیامبرش دروغ بسته و در اسلام شبهه ایجاد نموده است. گفتم: ای امیر، ممکن است مرا عفو کنی و من شاهد نباشم؟ گفت: خیر، باید باشی. در همین موقع حجاج بن یوسف دستور داد که پوستی پهن کردند و شمشیر حاضر نمودند و خودش نشست و گفت: پیرمرد را وارد کنید، وقتی آن مرد را وارد کردند دیدم او یحیی (شیعه امیرالمؤمنین(ع) و فقیه عراق) است، با دیدن او دلم لرزید و ناراحت شدم و در دل گفتم: نمی‌دانم یحیی چه گفته که حجاج بن یوسف ثقفی قصد کشتن او کرده است. بعد حجاج بن یوسف ثقفی به او گفت: آیا تو گمان داری زعیم و پیشوای عراقی؟ یحیی گفت: خیر، بلکه من فقیهی از فقهای عراقم. حجاج پرسید: از کجای فقه استفاده می‌شود که تو گمان کرده‌ای حسن و حسین از ذریۀ رسول خدا هستند؟ یحیی گفت: من چنین گمان ندارم بلکه قائل این مطلب به حق گفته است. گفت: به کدام حق گفته‌ای؟ گفت: به کتاب خدا (قرآن کریم)، سپس گفت: ای حجاج بن یوسف ثقفی، آیا می‌دانی در کتاب خدا امام حسن و حسین(ع) ذریۀ پیامبر اسلام هستند؟

شعبی می‌گوید: من هر چه فکر کردم چیزی به ذهنم از قرآن نیامد که امام حسن و حسین(ع) را ذریۀ محمد رسول الله(ص) یاد کند و حجاج بن یوسف ثقفی (چون حافظ قرآن بود) کمی فکر کرد و سرش را پایین انداخت و در فکر فرو رفت بعد سرش را بلند کرد و گفت: ای یحیی، شاید مراد تو از قرآن این آیه شریفه باشد: ﴿فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ﴾ که رسول خدا(ص) برای مباهله با نصارای نجران از خانه بیرون آمد و همراه او علی، فاطمه و حسن و حسین(ع) بودند، مرادت از قرآن این آیه است.

شعبی می‌گوید: من خیلی مسرور شدم و در دلم گفتم: یحیی از دست حجاج بن یوسف ثقفی خلاص شد. اما حجاج بن یوسف ثقفی این توضیح را از حجاج بن یوسف ثقفی نپذیرفت و گفت: ای حجاج بن یوسف ثقفی، به خدا سوگند این آیه از ادلۀ روشن برای مدعای من است ولی مراد من از قرآن این آیه نبود، رنگ حجاج بن یوسف ثقفی از جواب یحیی زرد شد و سرش را پایین انداخت، بعد سرش را بلند کرد و گفت: اگر آیه‌ای غیر از این آیه آوردی که دلیل بر مدعایت باشد، از قتل تو می‌گذرم و ده هزار درهم نیز به تو جایزه می‌دهم، و اگر دلیل نیاوردی برای ریختن خونت مجاز خواهم بود.

یحیی گفت: آری درست است، شعبی که سخت در اضطراب بود هر آن احتمال می‌داد که یحیی نتواند حجاج بن یوسف ثقفی را قانع کند و در نتیجه جانش در خطر بیفتد، لذا خیلی غمگین بود تا این که یحیی به حجاج بن یوسف ثقفی گفت: این که خداوند - عزوجل - فرموده: ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِهِ دَاوُودَ وَسُلَيْمَانَ﴾. داود و سلیمان از ذرّیّه چه کسی هستند؟ حجاج بن یوسف ثقفی گفت: از ذریه ابراهیم. یحیی باز پرسید: آیا از ذریه ابراهیم داود و سلیمان هستند؟ حجاج بن یوسف ثقفی گفت: بله. یحیی گفت: پس ادامه آیه را بخوان، حجاج بن یوسف ثقفی خواند: ﴿وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَى وَهَارُونَ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَزَكَرِيَّا وَيَحْيَى وَعِيسَى وَإِلْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ﴾ سپس یحیی گفت: ای حجاج، چگونه عیسی بن مریم از ذریه ابراهیم است و حال آن‌که عیسی پدر نداشته است؟ حجاج گفت: عیسی از جهت مریم مادرش ذریّه ابراهیم بوده است! یحیی فوراً گفت: آیا مریم به ابراهیم نزدیک‌تر است یا فاطمه به حضرت محمد، و آیا عیسی به ابراهیم نزدیک‌تر است یا حسن و حسین به رسول خدا(ص)؟ یعنی همان‌طوری که عیسی از ناحیه مادر (مریم)، ذریه حضرت ابراهیم، در قرآن به حساب آمده، پس حسن و حسین نیز از ناحیه مادر (فاطمه) به حضرت رسول(ص) ذریّه او به حساب می‌آیند.

شعبی می‌گوید: در این موقع گویا سنگی در دهان حجاج قرار گرفت و دیگر حرفی نزد، فقط گفت: یحیی را آزاد کنید که خدا رویش را سیاه گرداند و ده هزار درهم هم به او جایزه بدهید که خدا به او برکت ندهد. بدین ترتیب، به دستور حجاج یحیی آزاد شد.

وقتی یحیی رفت، حجاج به من گفت: از این که گفتی گوسفند قربانی کنم، حق با تو بود، ولی من گوش ندادم، سپس دستور داد گوسفندی را قربانی کردند و آن را پختند و من با حجاج خوردیم و دیگر سخنی نگفت تا از نزد او رفتم، و به نقل حاکم نیشابوری، حجاج بعد از این واقعه یحیی را به مرو تبعید کرد.

یحیی به مرو تبعید شد و در آنجا به مقام قضاوت منصوب و به سال ۱۲۰ تا ۱۲۹ هجری از دنیا رفت.

جستارهای وابسته

منابع

• ناظم‌زاده، سید اصغر، اصحاب امام علی، ج۲

پانویس